Լուսինէ Աւետիսեան
բանասիրական գիտութիւնների թեկնածու
ԳՐԱԲԱՐԻ ԹԵՔՈՒՄՈՎ ՀԱՅԱԳԻՏԱԿԱՆ ԴՊՐՈՑԻ
ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹԻՒՆ
«Եթե միտքերն են որ լեզուն կը շինեն, լեզուն ալ միտքերը կը շինէ»։ Տիրան Չրաքեան, Սկիւտար, 16 հոկտեմբերի, 1900 թ.
Այսօր մեր առջեւ դրուած է ազգային նպատակների ձեւակերպման եւ դրանց հասնելու ուղիների մշակման խնդիրը։ Հայաստանը ազգային տեսանկիւնից գրեթե միատարր պետութիւն է, եւ այդ առաւելութիւնն ինքնին շատ մարտահրաւէրներ դիմագրաւելու հզօր եւ արդիւնաւէտ զէնք է, որը, սակայն, միաժամանակ լուրջ թիրախ է ոչ միայն մեզ շրջապատող թշնամական, այլեւ աշխարհագրօրէն մեզնից կտրուած եւ յաճախ բարեկամ թուացող երկրների համար։ Սակայն մարտահրաւէրները յաղթահարելու համար միատարրութիւնը երբեք բաւարար պայման չի եղել։ Նոյնիսկ յուսալի յենարան չէ, եթե հիմնաւորուած եւ ամրացուած չէ ազգային արժէքներով։
Բազմաթիւ երեւոյթներ փաստում են, որ մենք՝ որպէս ազգային պետութիւն դեռ կայացած չենք. ինքնատիպ մեր գոյութիւնը, թեեւ կրում է հզօր ժառանգականութեան արձագանքները, բայց եւ հետեւողականօրէն ամրացած չէ ազգային արժէքներով եւ շարունակում է հպարտանալ դեռ կանաչող իր ճեւղերով՝ կտրուած հաստաբուն կաղնու պէս։ Թերեւս շատ են խանգարիչ հանգամանքները, սակայն արտաքին առարկայական (օբյեկտիւ) պատճառների կողքին կան ներքին անհեռատեսութիւնից բխող ենթակայական (սուբյեկտիւ) պատճառներ։
Տասնամեակներ առաջ Երեւան քաղաքի կենտրոնի հոյակերտ մի դպրոցում (հիմն. 1906 թ.), որ մեր եւ ուսուցիչների ջանքերով իմ ուսումնառութեան տարիներից «Բաքուի 26 կոմիսարների» փոխարէն սկսեց կրել հիմնադրի՝ կաթողիկոս Խրիմեան Հայրիկի անունը, փակուեց հայագիտական թեքումով դասարանը, որ իւրօրինակ հայագիտական կենտրոն էր եւ հանրակրթական առարկաներին զուգընթաց՝ համալսարանի նուիրեալ մասնագէտների միջոցով մատուցում էր գրաբարի, արեւմտահայերէնի, դասական ուղղագրութեան, սփիւռքահայ գրականութեան, բանահիւսութեան, ազգագրութեան անհրաժեշտ գիտելիքներ, որոնք լաւագոյն հիմք էին տալիս կայուն ազգային արժեհամակարգով կեանք մտնել՝ որպէս ճշմարիտ հայ, կայանալ ընտրած ոլորտում, առաւել եւս մասնագիտանալ բանասիրութեան եւ հումանիտար մեւս ոլորտներում։
Թեքումով այդ դասարանի փակումն ասես կանխորոշեց եւ, ի լուր շրջանաւարտների ու յաջորդող սերունդների, ազդարարեց, որ հայագիտութեան, յատկապէս հայ բանասիրութեան համար եկել են, մեղմ ասած, անբարենպաստ ժամանակներ (թեեւ դրանք երբեք էլ խիստ բարենպաստ չեն եղել), որոնք ակնյայտօրէն ներկայացրին յետխորհրդային իրականութեան նոր առաջնահերթութիւնները։ Առաջնահերթութիւնների մէջ ոչ միայն տեղ չգտաւ հայագիտութիւնը, թերեւս բացառութեամբ ցեղասպանութեան խնդիրներով զբաղուող հայագիտութեան, այլեւ արտամղուեց ընդհուպ մինչեւ վերջին տեղեր եւ գոհացաւ գոնէ այնտեղ հանգրուանելու հեռանկարով։ Իսկ երբ նոյն շէնքում տարիներ անց ռուսական դպրոց տեղակայուեց, առաւել ընդգծուեց մեր իրականութեան ողբերգականութիւնը։ Եթե անգամ դիտաւորութիւն չկար այդ որոշման մէջ, չկար եւ պատահականութիւն։ Հայաստանում բնակուող ռուսների համար բացուող դպրոցը «հոգեպէս առաւել ազնիւ» կը լինէր տեղակայել որեւէ այլ դպրոցի շէնքում, բայց ոչ այնտեղ, որտեղ փակուել էր հայագիտականը…
Այսօր, իհարկէ, անհրաժեշտութիւն է առնուազն մեկ օտար լեզուի կատարեալ իմացութիւնը. աշխարհի հետ մեր կապերը պէտք է ամուր լինեն եւ աւելի ամրանան։ Սակայն դա ոչ մի դէպքում չպէտք է լինի հայերէնի փոխարէն, չպէտք է խանգարի, որ ամուր լինեն մեր իսկ հիմքերը: Եւ սեփական դասական արժէքների ճանաչողութեամբ ու դրանց ապաւինելով միայն կարելի է վերահաստատել մեր իրական արժէքը մեր աչքում եւ դրանով իսկ՝ մեր կշիռն աշխարհում։
Մեծ յոյս ունեմ, որ ՀՀ Կրթութեան եւ գիտութեան նախարար Արայիկ Յարութիւնեանը ականջալուր կը լինի ազգային շահի թելադրանքին, եւ հաւանութեան կարժանացնի հայագիտական դպրոցի՝ նոր շնչառութեամբ եւ նոր ծրագրերով վերաբացման առաջարկութիւնս։ Թեեւ շատերն են հետաքրքրուած գաղափարով, սակայն հարկ եւ բնական պահանջ է, որ, շահագրգիռ անհատների եւ մասնաւոր կազմակերպութիւնների օժանդակութեամբ հանդերձ, հէնց պետական հովանաւորութեամբ եւ բարոյական աջակցութեամբ ապահովուի այդ դպրոցի գոյութիւնը։ Այն ոչ միայն հայագիտութեան ասպարէզում լուրջ քայլեր կատարելու համար պատրաստ շրջանաւարտներ կը տայ, որովհետեւ նրանք իրենց ուսումնառութեան ընթացքում ներգրաւուելու են նաեւ գիտահետազօտական աշխատանքների մէջ՝ Մատենադարանում, ՀՀ ԳԱԱ լեզուի, գրականութեան, հնագիտութեան եւ ազգագրութեան, պատմութեան, փիլիսոփայութեան եւ այլ ինստիտուտներում, ինչպէս նաեւ արտերկրի հայագիտական կենտրոններում, այլեւ վերապատրաստելու է ուսուցիչների՝ այլ դպրոցներում գրաբարի, դասական ուղղագրութեան եւ այլ գիտելիքներ փոխանցելու համար։ Ի վերջոյ, մօտ ապագայում գրաբարը պէտք է մտնի հանրակրթական դպրոց՝ որպէս պարտադիր առարկայ, որպէս անհրաժեշտ առնչութեան եզակի հնարաւորութիւն։ Բազմաթիւ աւելորդութիւններով խճողուած կրթական ծրագրերի ենթապատկերին անընդունելի եւ անհիմն են այն պատճառաբանութիւնները, թե այդպիսով մեծ է լինելու աշակերտների ծանրաբեռնումը. ապացուցման կարիք չունեցող բացարձակ դրոյթ է, որ դպրոցահասակ երեխան օժտուած է լեզու սովորելու բացառիկ ունակութեամբ, որից նախ եւ առաջ պէտք է օգտուի դասական հայերէնը։
Պատահական չէ, որ Եւրոպայի հանրակրթական համակարգից մի ժամանակ դուրս մղուած լատիներէնը եւ հին յունարէնը վերստին պարտադիր կերպով մտան դպրոցական ծրագրեր. սկսեցին գիտակցել, որ առանց մայր լեզուի իմացութեան եւ առանց նրա մտածողութեան իւրացման` հիմնազուրկ են երիտասարդ լեզուներն ու նրանցով ստեղծուող մշակութային արժէքները։ Եւ սա այն դէպքում, երբ, օրինակ, լատիներէնը ներկայիս եւրոպական ոչ մի ժողովրդի՝ մինչեւ անգամ իտալացիների ազգային լեզուն չէ։ Այս ենթատեքստում նոյնպէս պէտք է գնահատել եւ փայփայել ազգային մեր լեզուն՝ որպէս ազգերի մէջ մեզ առանձնացնող քաղաքակրթաստեղծ երեւոյթ, եւ բարձրանալու համար կառչել դեռեւս մեզ հասանելի նրա սանդղամատներից։
Առաւել հետեւողական ու նախանձախնդիր է Հնդկաստանի կառավարութիւնը, որը բնականօրէն գիտակցում է միասնական ինքնակայ հնդկական քաղաքակրթութեան լեզուի արդի կրթամշակութային ու քաղաքական կարեւորութիւնը։ Հնդկաստանում սանսկրիտի կրթական վերարժեւորման եւ համազգային վերածնութեան ուղղութեամբ նկատուում է աննախադէպ առաջընթաց։ Վերջին տասնամեակների ընթացքում հանրային լայն մասնակցութեամբ ու պետական աջակցութեամբ բացուել եւ գործում են բազմոլորտ համալսարաններ, որոնցում բոլոր առարկաների դասաւանդումը (նաեւ բանաւոր) իրականացուում է միայն սանսկրիտով։ Ամէն տարի երկրում պետական մակարդակով անցկացուում է սանսկրիտով ստեղծագործողների գրական մրցանակաբաշխութիւն։ Հնդկաստանում սանսկրիտով լոյս են տեսնում 100-աւոր թերթեր ու ամսագրեր, ինչպէս նաեւ ամբողջ երկրով հեռարձակուում է շուրջօրեայ ռադիոալիք։ Սանսկրիտով տպագրուել են մեր օրերում ստեղծուած գեղարուեստական գրականութեան հազարաւոր հատորներ։
Ահագնացող համաշխարհայնացման գործընթացում իրենց ինքնութիւնը պաշտպանել եւ պահպանել ձգտող ազգերը փորձում են իրենց ազգային կարեւորագոյն արժէքը՝ լեզուն, հնագոյն վիճակով մշտապէս կենդանի պահել նոր սերունդների մտածողութեան մէջ, նրա կուռ մտակաղապարներով հարստացնել մտածողութիւնն ու խօսքը, ապահովել իրենց ուրոյն քաղաքակրթութեան անընդհատութիւնը։
Համաշխարհային ուրուագծուող նորագոյն միտումներին համահունչ՝ Հայաստանում եւ հայկական սփիւռքում աճում է գրաբարի նկատմամբ հետաքրքրութիւնը։ Հայոց դասական լեզուն ոչ միայն կրթական, գիտական ու մշակութային, այլեւ նախ եւ առաջ քաղաքակրթական երեւոյթ է, հնագոյն քաղաքակրթութիւններից մեկի չընդհատուող կենսագրութեան ամենախօսուն վկայութիւնը, իր արմատներով, բառաստեղծական անսպառ հնարաւորութիւններով, լեզուամտածողութեան ինքնատիպութեամբ նախնի մշուշուած ժամանակների մէջ իրեն կրողի իմաստասիրութիւնը հետզհետէ երեւակողը, եւ այն առաջին հերթին քաղաքակրթական խնդիրներ է լուծելու, այն պահպանել է պէտք, եւ՝ ոչ կրաւորաբար, այլ գործուն եւ կենսագործ հոգատարութեամբ։ Համոզուած եմ, Հայաստանում գոնէ մեկ գրաբարի թեքումով դպրոց ունենալու հեռանկարը խանդավառելու է իմաստուն որոշում կայացնել, իսկ դպրոցն իր հետ նոր կենսատու ալիք է բերելու՝ իր արմատներն ամրացնելով թերթ ու ամսագրով, ռադիոժամ ու հեռուստահաղորդաշարով, գրքերով ու անընդհատ թարմացող կայքով (որն այժմ ստեղծման փուլում է)։ Սա կը լինի հայոց նորագոյն պատմութեան համար շրջադարձային ու փառաւոր քայլ։ Նշածս եւ չյիշատակածս յաջողուած փորձերն աշխարհում քաջալերող եւ ոգեւորիչ օրինակներ են, որոնց անհրաժեշտ է անյապաղ հետեւել։
Ամէն ինչ յարաբերական է, եւ այսօր, օրինակ, մեռած լեզուների՝ ոչ բացարձակ դասակարգման ո՞ր խմբում տեղաւորես լատիներէնը, որը Վատիկանի պաշտօնական լեզուն է, նրանով այսօր խօսում են շատ ուսանողներ, գիտնականներ, հոգեւորականներ, գրում գիտական աշխատութիւններ, այն դասաւանդում են տարրական, միջնակարգ եւ բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւններում, նրա՝ որպէս կենդանի լեզուի մասին գրում են աշխատութիւններ։ Եւ եթե գոնէ մեկ բացառութիւն կայ սահմանումից, բնականաբար, պէտք է վերանայել սահմանումը։
Բնականոն է, երբ առյաւէտ լռում է մահացած ազգի լեզուն: Բայց երբեմն մահացած քաղաքակրթութիւնների` գրաւոր արձանագրութիւններով պահպանուած լեզուները վերծանուել եւ տարտամօրէն` անձայն ու անլուր պատմել են նրանց մասին հրաշալի պատմութիւններ։
Մարդկութեան պատմութեան համար գուցէ եւ օրինաչափ են եղել նաեւ բարբարոսութեան նմանուող այն դէպքերը, երբ կառավարութիւնը ճնշումներով եւ արգելքներով փորձել է մոռացնել ազգային փոքրամասնութեան լեզուն, ինչպէս, օրինակ, Ֆրանկոյի բռնապետութիւնն էր Իսպանիայում արգելել բասկերէնը, որ Եւրոպայի հնագոյն լեզուներից է։ Սակայն եղել են յաջողուած հակազդեցութիւններ, ինչպիսին նոյն բասկերէնի դէպքն է, որը թեեւ վերացող լեզուների ցանկում է, սակայն ազգային ինքնագիտակցութիւնը դեռ կարողանում է պահպանել այն, եւ բասկերի երկրի՝ ինքնավարութիւն ձեռք բերելուց յետոյ բասկերէնը պաշտօնական լեզուի կարգավիճակ է ստացել։
Բայց օրինաչափութիւնից դուրս է, երբ չմահացած ազգը, որը նաեւ օտարների ճնշումների ներքոյ է կարողացել պահպանել իր լեզուն, ինքնակամ լքում է այն՝ յանկարծ անհասկանալի համարելով։ Երեւի կան աներեւոյթ յարուցիչներ, որոնք աննկատ մթագնում են գիտակցութիւնը եւ մղում ինքնամերժման, ինքնաոչնչացման՝ յանգեցնելով ինքնահամոզման, թե մի կողմ ձգելով այդ անհասկանալին՝ վերջապէս ազատելու են իրենց միտքը կապանքներից…
Վերջապէս, խօսուն փաստ է, որ մահացած լեզուների (սկիւթերէն, թրակերէն, շումերերէն եւ այլն) կողքին կան նաեւ իրենց յարութեանն ականատես մեռած լեզուներ, ինչպիսին են եբրայերէնը, կոռներէնը*, մէներէնը (մանքս)** («մահացած» եւ «մեռած» բառերի կիրառութիւնն այստեղ պարզապէս հոմանիշների գործածութիւն չէ` զուտ կրկնութիւնից խուսափելու նպատակով, այլ մահանալը մեռնելուց տարբերակելու առիթի տեղին օգտագործում, քանի որ եթե մահանալը իսպառ անդառնալի կորուստն է, ապա, կրօններն էլ կը հաստատեն, մեռնելուց յետոյ յարութիւն առնելու հնարաւորութիւն կայ)։ Այսինքն, մարդկութեան պատմութիւնն արձանագրել է նաեւ լեզուների յարութիւն։ Եթե անգամ մեռած լինէր գրաբարը, նա վերածնուած եւ վերակենդանացած լեզուներից բազմապատիկ շատ հնարաւորութիւններ ունի յառնելու։ Իսկ որ գրաբարը մեռած լեզու չէ, ապացուցում են ոչ միայն հէնց մեռած լեզուներին տրուող սահմանումները, որոնք իրենց հերթին խիստ պայմանական են եւ պէտք է վերանայուեն երջանիկ բացառութիւնների առկայութեան ազդեցութեամբ, այլեւ այն փաստը, որ այսօր էլ նրանով ստեղծուում են գրական եւ գիտական գործեր, տպագրուում գրքեր, թող որ՝ առայժմ ոչ մեծաքանակ։ Դասական հայերէնը որպէս լեզու վերկրթական, վերմշակութային, վերքաղաքական, վերպետական, նոյնիսկ վերազգային երեւոյթ է, որովհետեւ այն այդ ամէնի անտրոհելի ամբողջութիւնն է` որպէս քաղաքակրթական իրողութիւն։
Եւ եթե մեկը փորձել կամ փորձելու է ճանաչել Հայոց մտածողութիւնը` գոնէ մօտաւորապէս պատկերացնելու համար նրա խորասուզումների եւ վերթեւումների անպարագրելի տիրոյթները, հազարամեակներ յետոյ եւս սկսելու է սովորել հէնց դասական հայերէնը…
_ _ _ _ _ _ _ _
* Կոռներէն – կոռնեցիների լեզուն, սերում է հին բրիտերէնից: Մտնում է հնդեւրոպական լեզուաընտանիքի, կելտական խմբի, բրիտական ճեւղի մէջ: Մինչեւ վերջին տարիները համարուել է «մեռած» լեզու, այն խօսակցական լեզու էր մինչեւ 18-րդ դարավերջ, որոշ ընտանիքներում պահպանուել է ընդհուպ մինչեւ 19-րդ դարավերջ։ 20-րդ դարի սկզբին սկսուեց կոռներէնը վերակենդանացնելու շարժում։ Իսկ 2010 թուականին UNESCO-ն վերորակաւորեց այն եւ «մեռած» լեզուների ցուցակից տեղափոխեց «վտանգուած» լեզուների ցանկ։ Այժմ գնալով շատանում են այդ լեզուով խօսողները: Այսօր կոռներէն խօսում է մօտ 4000 մարդ:
** Մէներէն (մանքս) – Մէն կղզու պաշտօնական լեզուն։ Կելտական արեւելեան ճեւղի լեզուներից, որն իռլանդերէնից առանձնացել է 12-13-րդ դարերում։ Հին մէներէնը գրաւոր յուշարձաններում պահպանուել է մինչեւ 17-18-րդ դարերը, ժամանակակիցը՝ մինչեւ 1974 թուականը, երբ վախճանուեց վերջին լեզուակիրը։ Բայց հէնց այդ ժամանակ շատերը սկսեցին սովորել այն որպէս երկրորդ լեզու, գիտնականները բազմաթիւ նիւթեր ժողովեցին, եւ այսօր այդ լեզուն իմացողների թիւը աճում է։
12.06.2018
