Սեւանա լճում ջրիմուռների ծաղկումը վկայում է Հայաստանի պետական անվտանգությանը սպառնացող վտանգների մասին

րկրի վրա հնագույն բակտերային կյանքի հետքերը թվագրված են 3,49 միլիարդ տարի առաջ, և առաջին այդպիսի ֆոտոսինթեզող միկրոջրիմուռները հանդիսանում էին միաբջիջ կապտականաչ ցիանոբակտերիաները, որոնք մորֆոլոգիական կառուցվածքով դասական ջրիմուռներ չեն, քանզի չունեն կորիզ (բջջի կառուցվածք, որը ներառում է ԴՆԹ-ն) և խլորոպլաստներ: Նրանք զգալի կրճատեցին CO2 քանակությունը մթնոլորտում՝ ավելացնելով O2: Թթվածնի մակարդակը հասել էր առավելագույնը 35%-ի, իսկ ապագայում կրճատվել էր մինչև 14%, իսկ ապագայում Կեմբրիան ժամանակահատվածում հասել էր ներկայիս 21%-ին, որը թույլ տվեց բարձրագույն կյանքի ձևերի էվոլյուցիոն արագ զարգացմանը: Էուկառիոտիկ կանաչ ջրիմուռներն առաջացել են ցիանոբակտերիաներից, երբ 2.5-1.0 միլիարդ տարի առաջ O2 մակարդակը մթնոլորտում աճեց մինչև 0.2%-1%: Այդ երկու խմբի միկրոջրիմուռները ներկայումս կազմում են երկրագնդի ընդհանուր կենսազանգվածի 1/3-ը և արտադրում են մթնոլորտային թթվածնի 50%-ը: Մակրոջրիմուռները էվոլյուցիոն, արտաքին տեսքով և կենսաքիմիական կազմով նմանություն ունեն բարձրագույն բույսերի հետ:

Ջրիմուռների ծաղկումը սեզոնային երևույթ է, քանզի պահանջում է ջրի բարձր ջերմաստիճան, և կենսազանգվածի ավելացմանը նպաստում են ջրի որոշ աղտոտիչներ: Սևանում առկա է միկրոջրիմուռ` ցիանոբակտերիայի և մակրոջրիմուռների ծաղկում: Սևանա լիճը Կովկասի ամենամեծ և Եվրասիայի լեռնային խոշորագույն լճերից է: Բոլոր մյուս՝ հարևան Ադրբեջանի, Իրանի, Ղազախստանի, Թուրքմենստանի, Թուրքիայի մեծ լճերը աղի են: Հետևաբար Սևանա լիճը քաղցրահամ ջրի միակ ռազմավարական պոտենցիալ աղբյուրն է ամբողջ տարածաշրջանում։ Հայաստանում այն ապահովում է խմելու և ոռոգման ջրի 80%-ը: Սևանա լիճը համապատասխանում է Ռամսարի ցուցանիշներին, քանզի նրա ավազանը աջակցում է առնվազն 48 տեսակի ողնաշարավոր և 48 տեսակի բույսերի բազմացմանը: Բոլորիս հիշողության մեջ է, որ հետխորհրդային մութ տարիներին Սևանի սիգը սննդային անվտանգության լուծում հանդիսացավ:

Ցիանոբակտերիաների առաջին ծաղկումը (Անաբենա) գրանցվել է 1964 թ.: Կապտականաչները կարող են արտադրել տոքսիններ՝ պատասխանատու դառնալով ջրի հետ կապված թունավորման ավելացման դեպքերի ինչպես վայրի բնության, այնպես էլ մարդկանց, և լուրջ դժվարություններ ստեղծել ջրի մատակարարների համար: 1998 թ. ԱՄՆ Բնապահպանական գործակալությունը ցիանոբակտերիաները և դրանց տոքսինները ներառել էր աղտոտիչների ցանկում (CCL 3)՝ որպես առաջատարներ։ Նեյրոտոքսինները վնասում են նյարդային համակարգը, հեպատոտոքսինները` լյարդը, ու դերմատոքսինները գրգռում են մաշկը և լորձաթաղանթները: Ցիանոբակտերիաները կարող են հանդիսանալ ալերգիկ ռեակցիաների, գաստրոէնտիտի և նույնիսկ ավելի ծանր հիվանդությունների պատճառ, առաջացնում են շնչառության մկանների կաթված և խթանոմ են ուռուցքի զարգացումը: Հետազոտողները ապացուցեցին, որ ԱՄՆ 81 տարբեր լճերի 20%-ն ունեցել է թունավոր ծաղկման որոշակի հատկանիշներ: ԱՄՆ-ում հաշվարկված էին նյարդային և լյարդի տոքսինների թունավորման տարեկան 900.000 հիվանդություններ և 900-ից ավելի մահացություններ: Բրազիլիայում 75 երիկամի դիալիզի հիվանդներից 26-ը մահացել էր 1 օրվա ընթացքում, երբ դիալիզի համար նախատեսված ջուրը մատակարարվել էր ծաղկած ջրամբարից: Կապտականաչի թունավորման արդյունքում գրանցվել են նաև մահացություն և լյարդի վնասում կովերի, խոզերի, ոչխարների, շների ու թռչունների մոտ: Մարդկանց, անասունների, թռչնաբուծական և ձկնաբուծական տնտեսությունների, անողնաշարավորների վրա, խեցգետինների և ջրային ֆաունայի թունավորումը կարող է տեղի ունենալ ինչպես ծաղկման տոքսինների ազդեցություն կրող ջրի հետ շփման և խմելու միջոցով, այնպես էլ այդպիսի ջրով աճեցված սննդամթերքի կիրառմամբ։ Այդ դեպքերում ռիսկեի չափումը դժվար է, բայց համարվում է, որ դրանք զգալի են: 2001 թ.-ին թունավոր ցիանոբակտերիայի լուրջ ծաղկում էր գրանցվել ԱՄՆ-ի Դիամոնդ լճում, և երկու լողափերը փակվեցին: Այլ դեպքում Դուգլասի շրջանի Առողջապահության և սոցիալական ծառայության դեպարտամենտի աշխատակազմը մշակել էր լճի և հանրային հաղորդակցության մոնիթորինգի ծրագիր և ռազմավարություն: Հասարակությունը զգուշացվել էր սպառնալիքի մասին: Նախնական գնահատականով՝ ԱՄՆ-ի կապտականաչի ուղղակի տարեկան վնասները հանրային առողջության ոլորտում գնահատված են $20 մլն կամ ոլորտի ծախսերի շուրջ 42%-ը, առևտրային ձկնորսության ոլորտում` միջինը $18 մլն, զբոսաշրջության ոլորտում` $7 մլն և մոնիթորինգի համար` $2 մլն: Ամբողջությամբ ԱՄՆ-ի էուտրոֆիցացիայի և քաղցրահամ ջրերի կապտականաչ ծաղկման վնասները գնահատվում են $2.2-4.6 միլիարդ տարեկան:

Ջրիմուռներից ախտահանումը քլորի, ջերմության, մեխանիկական մեթոդներով արդյունավետ չէ, քանզի այդ դեպքերում ջուրը, որը ազատ է բջիջներից, չի մաքրվում և մնում է տոքսիններով աղտոտված: Քիմիական մեթոդներից ամենատարածվածը պղնձի սուլֆատի կիրառումն է։ Բայց այն թունավոր է բենտոտիկ օրգանիզմների համար: Այլ բոլոր օգտագործվող քիմիական նյութերի բացասական ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա նույնպես լավ փաստագրված է: Փոշիացված և գրանուլար ակտիվացված ածխածինը, նանոֆիլտրացիան, հակառակ օսմոսը, օզոնացումը ու կենսաբանական մեթոդները կարող են արդյունավետ մաքրել տոքսիններից, բայց նրանց օգտագործումը ունի շատ բարձր ինքնարժեք կամ մեծածավալ կիրառելի չի:

Համաձայն ՀՀ բնապահպանության նախարարության 2017թ. տեղեկագրի՝ Սևանա լճից վերցված փորձանմուշներում (17 դիտակետից՝ 48 փորձանմուշ) սահմանային թույլատրելի կոնցենտրացիաները (ՍԹԿ) գերազանցել են թթվածնի հնգօրյա կենսաքիմիական պահանջարկը (ԹԿՊ5` 1.2-1.4 անգամ) ու թթվածնի քիմիական պահանջարկը` 1.2-2.0 անգամ, որոնք վկայում են օրգանական նյութերի բարձր պարունակության մասին, ինչպես նաև գերազանցվել էր պղնձի` 1.3-7.3 անգամ, քրոմի` 2.0-3.8, վանադիումի` 5.0-5.9, մագնեզիումի` 1.2 անգամ և սելենի` 5.7-7.0 անգամ:

Սևանում գրանցվում է նաև մակրոջրիմուռների լայն տարածումը: Դրանք չեն արտադրում տոքսիկ նյութեր, բայց միկրոջրիմուռների հետ համատեղ ֆոտոսինթեզի արդյունքում ավելացնում են օրգանական նյութերի՝ առանց այդ էլ նորմը գերազանցող քանակությունը ջրում՝ ստեղծելով ջրիմուռների հետագա ծաղկման ավելացման և լճի ջրի որակի նվազեցման և ճահճացման պայմաններ:

Եզրակացություն

Ուշադրությամբ հետևեցի հեռուստատեսային հաղորդումներին Սևանա լճում ջրիմուռների խնդրի վերաբերյալ: Սևանի ազգային պարկի մեկնաբանությունները ջրիմուռների ծաղկման ազդեցության մասին ուղղակի ոչ պրոֆեսիոնալ էին: Այդքան տարիների ընթացքում առաջին անգամ ՀՀ առողջապահության նախարարությունը բնակչությանը ցիանոբակտերիաների ազդեցության մասին զգուշացրեց, այն էլ՝ ոչ ամբողջական կերպով։ Ամառային ժամանակահատվածում լճի տոքսիկ նյութերի մոնիթորինգ է պահանջվում: Ջրիմուռների լայնածավալ ծաղկումը վկայում է, որ ջրի աղտոտվածության աստիճանը գերազանցել է բնության կողմից (այլ ոչ թե կառավարության) իրական սահմանված նորմերը: Ջրիմուռների ծաղկումից խուսափելու երկարաժամկետ մոտեցումը ջրերի աղտոտումը կանխելն է, այդ թվում՝ նաև պարարտանյութերով, կենդանական թափոններով և այլ աղտոտիչներով: Ակնհայտ է, որ անհրաժեշտ է կատարել այդ աղտոտիչների աղբյուրների վերլուծություն: Սևանում ջրիմուռների ծաղկման ծավալի աճը միայն հետևանք է աղտոտման, որը նախազգուշացում է Հայաստանի պետական անվտանգությանը սպառնացող տնտեսական, սննդի, գյուղատնտեսական, առողջապահական և այլ վտանգների աճի մասին։ Միևնույն ժամանակ այդ ծաղկումը բացահայտեց Սևանի ծրագրերի անարդյունավետությունը, ինչպես նաև ՀՀ բնապահպանության, էկոնոմիկայի, գյուղատնտեսության (սննդի անվտանգություն) և արտակարգ իրավիճակների (ծաղկումը արտակարգ իրավիճակ է) նախարարությունների երկարատև անգործությունը: Հետևաբար Սևանի համար նոր ռազմավարության ստեղծման համար անհրաժեշտ են ոչ միայն մասնակի մեկնաբանություններ, այլև լուրջ քննարկումներ և փորձագիտական եզրակացություններ և գործողության ծրագիր: Այդ խնդրի լուծման նպատակով անհրաժեշտ է ՀՀ կառավարության լուրջ ներդրումը աղտոտման կանխարգելման գործում, ինչը պահանջում է Սևանի պահպանությանն ուղղված ծրագրերի վերանայում և լճի ջրի մակարդակի բարձրացման արդյունավետության վերլուծություն, ինչպես նաև լճում ցանցային ձկնաբուծության նպատակահարմարությունը, ու հաշվի առնելով մարտահրավերի չափը` լճի էկոհամակարգի վերականգնման համար անհապաղ պահանջվում է միջազգային հանրության աջակցությունը։

ՀՀ Հանրային խորհրդի տնտեսական զարգացման և ներդրումների ենթահանձնաժողովի նախագահ,

ԵՄ տարբեր ծրագրերի և ԱՊՀ երկրների խորհրդի փորձագետ,

ամերիկյան քիմիական ընկերության ու ամերիկյան արդյունաբերական քիմիայի ընկերության անդամ,

ակադեմիկոս

ԱՐՄԵՆ ԱՎԱԳՅԱՆ

«Առավոտ» օրաթերթ,

04.08.2018