Օրը արևոտ էր, ծովափը սովորականի պես քարքարոտ ու մարդաշատ, 4 ամյա տղաս գնդակը նետեց ծովը ու անհանգստացած նայեց, չէր պատկերացնում, որ ալիքները կհեռացնեն։ Մեզանից ոչ շատ հեռու գտնվող մի երիտասարդ նետվեց ծովը՝ գնդակը բռնելու, վերցրեց, վերադարձրեց տղայիս և իր լեզվով կարծես թե շշնջաց «էլ չնետես»։ Երիտասարդը ադրբեջանցի էր, իմ պատասխանը չուշացավ, ասացի՝ «շնորհակալություն»։
Ադրբեջանցին անակնկալի եկավ, չէր պատկերացնում, որ հայի է օգնում, և հայացքում արտացոլվեց զղջում ու խորը ափսոսանք, կախ գլխով ու դանդաղ քայլերով հեռացավ։
Վրաստանում ամեն քայլափոխի ես հանդիպում ադրբեջանցիների։
Հաջորդ առավոտյան՝ հյուրանոցում, իմ համարի դիմաց նոր զբոսաշրջիկ եկավ և անմիջապես փորձեց ճշտել վայ-ֆայի կոդը ու ակցենտիցս կարծես գուշակեց, որ հայ եմ։ Նրան հանդիպեցի նաև ծովափին, այնուհետև կրկին հյուրանոցում, և վերջինս փորձեց հստակեցնի` «Հայաստանից ե՞ք»:
«Այո» պատասխանեցի ես:
«Եզ Ձեզ ծովափին տեսա, բայց այնտեղ չճանաչեցի, հանդերձանքը մարդուն գրեթե անճանաչելի է դարձնում, իմ աշխատանքում էլ է այդպես» պարզաբանեց երիտասարդ զբոսաշրջիկը։
Քանի որ պատահաբար լսել էի իր հեռախոսազրույցը և գրեթե վստահ էի, որ ադրբեջանցի է և այդ փաստը հաստատել էր նաև հյուրանոցի տիրուհին՝ փորձեցի ճշտել որտեղ և ինչ է աշխատում։
«Բաքվում, նավթարդյունաբերությունում» պատասխանեց նա, և իր հերթին փորձեց տեղեկանալ արդյոք Բաքվում եղել եմ։ Մեկ բառով բացասական պատասխան տալ կարծես չցանկացա։ Ասացի՝ «ես ոչ, բայց բազմաթիվ հայեր գիտեմ, որ ծնվել և մեծացել են Բաքվում»։ Պատասխանս կարծես տխրեցնող էր, գլուխը կախեց, աչքերը հառեց գետնին, մի տեսակ իր սխալը գիտակցող մարդու տպավորություն թողեց։ Կարծես երկուսս էլ հիշեցինք Սումգայիթի ջարդերը, Ադրբեջանի քաղաքներից հայերի տեղահանությունները։ Իրավիճակը շտկելու համար նա մեղմորեն արտահայտվեց «մենք ձեր ժողովրդի հետ խնդիր չունենք կառավարությունների մեջ է խնդիրը»։ Բայց արի ու տես, որ այս խոսքերն էլ էին տխրեցնող։ Երկուսիս հոգում էլ թաքնված էր խորը վիրավորանք, որը զսպել էր պետք։ Ակամայից հիշեցի Ադրբեջանի ԶՈւ սպա Ռամիլ Սաֆարովի արարքը, որը 2004թ. փետրվարին մասնակցում էր ՆԱՏՕ-ի «Գործընկերություն հանուն խաղաղություն» ծրագրի շրջանակում անգլերենի դասընթացներին, որին մասնակցում էր նաև հայ սպա Գուրգեն Մարգարյանը։ Սաֆարովը թաքուն մտել էր Մարգարյանի սենյակ և քնած ժամանակ կացնահարել հայ սպային։
Ադրբեջանում Սաֆարովը իր արարքի համար պատժվելու փոխարեն պարգևատրումների ու պաշտոնի արժանացավ։ Համեմատականներ տարա հայ հետախույզ Սողոմոն Քոչարյանի պատմության հետ, երբ Երևան-Մեղրի ավտոճանապարհին ազգությամբ ադրբեջանցու սպանության համար Հայաստանում դատապարտվեց մահապատժի, այնուհետև պատժամիջոցը փոխարինվեց ցմահ ազատազրկման։ Այդ տարիներին կորցրեց իր կնոջն ու աղջկան, վերջինս ինքնասպանությամբ վերջ տվեց իր կյանքին։ Իսկ Սողոմոն Քոչարյանը միայն ազատ արձակվեց այն ժամանակ, երբ հիվանդությունն այնպիսին էր, որ ապրելու հույս չկար և ազատվելուց չանցած մեկ ամիս՝ մահացավ։
Պատմությունները ցավոտ են, բայց ոտքի վրա նման թեմաներ քննարկելու ցանկություն էլ չկար։ Մեր զրույցը հագեցած էր էմոցիաներով, ոչ այնքան բառերի, քան զգացողությունների փոխանակում էր։
Վրաստանում ադրբեջանական բենզալցակայաններից օգտվող բազմաթիվ հայերի ավտոմեքենաներ էի նկատել։ Ադրբեջանցի զբոսաշրջիկին ասացի այդ մասին՝ փորձելով որսալ իր հայացքը։ Լսելով իրենց ապրանքը հայերի կողմից սպառելու մասին լուրը՝ չափազանց շոյված էր, բայց նաև անկեղծացավ՝ «Ադրբեջանի բենզինի որակը վերջին տարիներին ընկել է» և գլուխը տարուբերելով հասկացրեց, որ առանձնապես խորհուրդ չի տալիս։
Մեր զրույցն սկսեց մի ծայրից մյուս ծայրն անցնել, կարծես կիսվելու պահանջ կար՝ մասնագիտություն, աշխատանք, խոհանոց, շրջագայություն… ։ Պատմեց, որ եկել է Վրաստան Եգիպտոս մեկնելու համար, սակայն ընկերոջ խորհրդով երկու օր որոշել էր անցկացնել Վրաստանի ծովափին։
«Եգիպտոս թռիչք չկա Ադրբեջանից, փակել են, չնայած Եգիպտոսի գներն ավելի մատչելի են, քան Անթալիայինը։ Այդ պատճառով եմ եկել Վրաստան, որ այստեղից մեկնեմ»։
Իսկ իր մեկնելու օրը՝ առավոտյան, նախաճաշին հանդիպելիս նկատեց՝ «ձեր երեխան շատ անհանգիստ է, չթողեց ձեզ նախաճաշել»։
Երբ արդեն մեկնել էր, մտաբերեցի, որ մենք այդպես էլ անուններով չներկայացանք։ Եվ դրա անհրաժեշտությունն ամենևին չէր էլ նկատվել։
Դե իհարկե, իմ անունն էր հայ, իսկ իրանը՝ ադրբեջանցի։
Նարա Մարտիրոսյան
