Հիշողություն անմոռանալի ընկերոջս՝
Լեւոն Խեչոյանի մահվան երկրորդ տարելիցի առթիվ
Ես մի կես կյանք գիտեի Լեւոնին: Երբ ծանոթացանք, ես քսան տարեկան էի. հիմա քառասուն եմ: Ինչքան շատ եմ մտածում պատահականությունների ու ճակատագրի անակնկալների մասին, այնքան ավելի եմ հասկանում, որ մեր բարեկամությունը եղավ ոչ պատահական՝ փոխելով ափիս մեջ կյանքի գծի հունն ու խորությունը:
Բանասիրական ֆակուլտետի իմ համակուրսեցի Անուշավան Մեսրոպյանը Երեւանից եկել էր մեզ մոտ՝ Լվով, սովորելու: 1990-ական թվականների կեսերին Անուշավանն արդեն այնքան լավ գիտեր ժամանակակից ուկրաինական գրականությունը, որ անգամ ուկրաիներենից հայերեն թարգմանություններ էր կատարում: Մի անգամ էլ նա մեզ՝ իր համակուրսեցիներին ու սկսնակ բանաստեղծներիս ասաց, որ թարգմանում է մի տաղանդավոր հայ արձակագրի պատմվածքներ: Եվ ասաց անունը: Լեւոն Խեչոյանն էր:
Հանգամանքների բերումով այդ ժամանակ ես աշխատում էի տեղական հեռուստատեսությունում: Հանգամանքների բերումով այդ ժամանակ Լեւոնը, որ պետք է Երեւան գնար Լվովով, որոշում է ծանոթանալ իր նոր թարգմանչի եւ նրա ընկերների հետ: Իմանալով այդ մասին՝ որոշեցի նրա մասնակցությամբ փոքրիկ հեռուստաֆիլմ նկարել, խոսել նրա ստեղծագործությունների մասին, այն մասին, թե ինչպես եւ ինչու գրող դարձավ, ինչպես որպես կամավորական մասնակցեց արցախյան ազատամարտին, ինչպես սովորեց ամենակարեւոր բաները քիմիական մատիտով գրել կաշվե գոտու ներսում՝ ամեն անգամ հասկանալով, որ դրանք կարող են իր վերջին բառերը լինել: Լվովում մենք անցկացրինք երեք հագեցած օր, որից երկուսը լի էին նկարահանումներով: Կադրում եւ կադրից դուրս նա միանգամայն բնական էր, ինքն իր հետ. փոքր-ինչ ինքնամփոփ, հավաք, խոսում էր դանդաղ՝ հանգամանորեն ընտրելով բառերը, կարծես արդեն գրել էր պատրաստվում: Մտածելիս դեմքը լուսավորվում էր մի ներքին լույսով: Մենք խոսում էինք 20-րդ դարում մեր երկու ժողովուրդներին բաժին հասած դժվար պատմության, մի ողջ սերնդի վիրավոր ու բռնադատված հիշողության, հայերի հավատի ու գրականության, մեր մշակույթների վերածնման, հայկական եւ ուկրաինական մոդեռնիզմի համեմատական պատմության մասին, մոդեռնիզմ, որի լավագույն ներկայացուցիչները գնդակահարվեցին կամ էլ ստալինյան բռնատիրության զոհը դարձան: Հիշում եմ՝ Լեւոնն ինչպես էր մեջբերումներ անում Եղիշե Չարենցից:
Այդ առումով մենք նման էինք, բայց այն ժամանակ պատերազմն ինձ թվում էր վաղուց անցած-գնացած. անհնար էր նոր պատերազմ պատկերացնել Ուկրաինայում՝ համատարած գերեզմաններով ծածկված հողում՝ ներծծված այնքան արյամբ, այնքան վախով ու անցնող դարաշրջանի բռնությամբ լի դժբախտություններով: Լվովում մենք զբոսնում էինք միացրած հեռուստախցիկով՝ մեզ համար բացահայտելով մեր քաղաքը հայ հյուրի աչքերով: Նա այնքան զգայուն էր մանրուքների հանդեպ, այնպես կլանված էր քաղաքի տեղի ընտրության տաղանդով, այնպես ուրախանում էր այն ճանաչելով: Ֆիլմը հաջողվեց, եւ մենք պատճենն ուղարկեցինք Լեւոնին: Այն նրան դուր էր եկել, նայել էր շատ անգամ, եւ լվովյան խոսակցություններն ու տպավորությունները չէին անհետացել, նրա համար դարձել էին օգնություն ու ոգեշնչում: Հենց այդ ժամանակ նա ավարտում էր իր «Սեւ գիրք, ծանր բզեզ» վեպը:
Նոր հազարամյակի շեմին Անուշավանը Խեչոյանի փոքր արձակից արդեն կատարել էր բավական թարգմանություններ, եւ այն կարող էր դառնալ պատմվածքների մի ժողովածու: Ինձ բախտ վիճակվեց որպես խմբագիր աշխատել դրա վրա: Եվ 2000 թվականին Լվովում ոչ մեծ տպաքանակով լույս տեսավ գիրքը՝ «Ճյուղն ձիթենու» վերնագրով: Գրքի վերջաբանը հատված էր Լեւոնի խոսքից՝ ասված Վաշինգտոնում՝ Ասիայի գրողների համագումարում: Լեւոնը ճանաչման էր արժանանում. նա մտածում էր ժամանակի ու տվյալ վայրից անդին շարունակվող պատերազմի պատճառած դառնությունների մասին, եւ նրա անունը հայտնի էր դառնում իր երկրի սահմաններից դուրս: Ընդհանուր ծանոթների միջոցով մենք, ի նշան ուշադրության, միմյանց ողջույններ, նորություններ եւ փոքրիկ իրեր էինք փոխանցում: Լեւոնն ուղարկում էր իր գրքերը՝ կարճ, բայց տարողունակ ընծայագրերով. մի անգամ նուռ էր ուղարկել, մեկ այլ անգամ՝ հրաբխային օբսիդիանե հուլունքներ… Երբ այն առնում եմ ափիս մեջ, զգում եմ քարի կշիռը: Բայց երբ կրում եմ վզիս, թեթեւ է, ինչպես փետուրը: Դրանք մարմնիս ջերմությունից տաքանում են. շոշափելիս զգում եմ քարերի ջերմությունը, իսկ երբ հանում եմ, դեռ մի քանի ժամ պահպանում են այդ ջերմությունը: 2013 թվականին` նոր տարվա նախօրեին, Լեւոնը գրեց. «Ի՜նչ սքանչելի, ի՜նչ անվտանգ է ճակատագիրը, երբ զգացվում է տողերիդ ջերմությունը, ի՜նչ հեշտ է գտնել հրեղեն հավքը….»:
Գրի առնելով այս ինքնաբուխ հիշողությունները՝ ես հանկարծ գլխի ընկա, որ համարյա 20 տարվա ծանոթության ընթացքում ես Լեւոնին տեսել ու լսել եմ ընդամենը չորս աշնանային օր: Դրանցից երեքը մենք անցկացրել ենք Լվովում, մեկը՝ Ծաղկաձորում եւ Սեւանում: 2011 թվականին նա ընդառաջեց իմ ցանկությանը՝ գալ Երեւան մասնակցելու ԱՊՀ երկրների թարգմանիչների համաժողովին: Նրա շնորհիվ մենք հանդիպեցինք ՀՀ մշակույթի նախարար տիկին Հասմիկ Պողոսյանին եւ պայմանավորվեցինք նրա աջակցությամբ նոր ու համալրված թարգմանությամբ Ուկրաինայում հրատարակել «Խնկի ծառեր»-ը:
Ճանաչել իսկական Սեւանը՝ ինձ համար նշանակել է հավատալ նրա ստորերկրյա նմանակին: Հայաստանի քաղցրահամ լճի մեջ թափվում է 28 գետ, սկիզբ է առնում միայն մեկը: Երկու հազար մետր բարձրության վրա հառնում են իսկական խորություն, լույս ու գույն, թռչող ճայ եւ լող տվող իշխան, դեմքիդ խփվող քամի, ոտքերիդ տակ ճաքճքած քարեր ու լեռներ, որ պահում են երկինքը եւ վշտի, եւ տխրության ժամին: Վայր, որտեղ դու քեզ զգում ես ամուր. ասես աղջիկ ես արծաթե:
Ուկրաինայից գալ-հասնել այդքան հեռու՝ հարավ, եւ, այնուամենայնիվ, հարավը զգալ ինչպես հյուսիս եւ անհագ կուլ տալ ամեն ինչ՝ վերականգնելու հոգուդ ուժերը: Որպես հիշողություն մենք մի քանի անգամ գրկախառնված լուսանկարվեցինք:
– Դու ի՞նչ ես նկարում, -լայն ժպտալով լուսանկարչին՝ հարցրեց Լեւոնը,- դու իմ ուրախությո՜ւնը նկարիր: Երբ Ծաղկաձորում ներս մտանք իր աշխատասենյակ, նա մեզ դիմավորեց հատկապես Բեթհովենի «Ուրախության հիմն»-ով.
«Աշխարհում ապրող ամենին
Տո՛ւր բարեկամության հավետ երդում,
Նրա ճամփան աստղերից վեր է.
Անհայտն է այնտեղ թեւում:
Մայր-բնությունն իր էակներին,
Ուրախության հյութով է սնում,
Ու իր ձեռքով բաշխում բոլորին
Անմնացորդ Երջանկություն»:
Այն ժամանակ ախտորոշման մասին ոչ մենք գիտեինք, ոչ էլ Լեւոնը: Նա միայն սովորականից փոքր-ինչ տկար էր եւ իմիջիայլոց էր բողոքում գլխացավերից ու հաճախակի դարձած անքնությունից: Այն ժամանակ մեզ թվում էր, որ դա պարզապես մի նոր մեծ գործի ծնունդի տանջանքից է: Կես տարի անց՝ գարնանը, ամեն ինչ պարզ դարձավ: Լեւոնը բուժման առաջին կուրսն անցել էր, բայց հետեւում էր փոստին եւ ժամանակ առ ժամանակ պատասխանում. «Ինչ վերաբերում է ինձ, ես լավ եմ: Կապրենք, կտեսնենք: Չեմ ասի, թե արդեն պատրաստ եմ պառկել դագաղում, բայցեւ չեմ վախենում»: Եվ մի քանի շաբաթ անց. «Ինչ վերաբերում է առողջությանս, ամեն ինչ լավ է, նույնիսկ աշխատում եմ: Հուսով եմ՝ երկու ամսից կավարտեմ վեպը, որի վրա աշխատում եմ արդեն 12 տարի: Չգիտես ինչու, ուզում եմ առաջինը քեզ տեղյակ պահել: Կյանքը շարունակվում է»:
Լեւոնն ինձ սովորեցրեց, որ գրողն իրականում «ջնջող» է: Որ անգամ իր համար է դժվար տեքստի վրա աշխատելը, որ ամենաանհրաժեշտ բառի փնտրտուքը, ամենաճշգրիտ երանգավորումը կարող են ձգվել տարիներով: Ոչ ոք չի կարող իմանալ՝ ինչքան ժամանակում կգրվի վեպը: Դա երեխա չէ, որ պետք է անպայման ծնվի բեղմնավորումից ինն ամիս անց: Հավանաբար նման չէ որդու ծննդի, այլ նման է դաստիարակության. դու ապրում ես կյանքդ, բայց քո գիրն էլ իր կյանքն է ապրում, եւ հիմա ոչ թե դու ես այն գրում, այլ քո միջոցով ինքն է գրում իրեն:
Այն օրը Սեւանում Լեւոնը խոսել էր ուզում եւ խոսում էր ու նաեւ ցանկանում էր, որ իր ուկրաինացի հյուրերը զգան այն, առանց որի ինքն իրեն չէր պատկերացնում, առանց որի ինքն ամբողջական չէր: Նա խորն էր ու բաց, եւ միայն հետո ես հասկացա, որ պատմությունների կեսը, որ անում էր բարձրաձայն, իմ այն հեռավոր հեռուստահաղորդման ժամանակ տված հարցերիս պատասխաններն էին: Միայն թե տարիների ընթացքում դրանք հասունացել էին, ինչպես գինին, դարձել սյուժեներ, իսկ սյուժեները գուցե այդպես էլ չգրված պատմվածքներ էին: Կան պատմություններ, որոնք ապրում եւ թողնում ես հետեւում, բայց չափազանց անձնական պատճառներով պատմել կարողանում ես միայն մեկ անգամ: Մենք ներքեւ էինք իջնում Սեւանավանքի հազարամյա աստիճաններով, եւ Լեւոնը բառ առ բառ պատմում էր, որ ինքը, երբ քսանամյա երիտասարդ էր, տանջվում էր. արդյոք կկարողանա՞ գրել եւ կդառնա՞ գրող: Ամեն ինչ այնքան էլ հեշտ չէր, նա բախվել էր քննադատությանը, այրել իր առաջին վիպակի ձեռագիրը եւ կանգնած Սեւանի ափին՝ հետեւում էր ճայերի թռիչքին: Դրանցից մի քանիսն օտար, քաղաքին սովոր թռչուններ էին, նրանցից, որ սնվում են մարդու նետած կերակրի մնացորդներով, սակայն այդտեղ նրա գլխավերեւով բարձր թռել ու անցել էր մի հպարտ ճայ՝ կրծքավանդակը երկնագույն: Նա անթարթ հայացքով հետեւել էր ճային, մինչեւ այն անհետացել էր երկնքում, եւ ինքը մտովի որոշել էր. «Եթե գրող դառնամ, ապա միայն ազատ ու ճախրող այս ճայի նման»: Այնտեղ՝ Կովկասյան լեռներում՝ Սեւանում, հոգեպես հարազատ երեք մարդկանց հետ քաղցր էր զգալ, որ երազելու կարողությունը վերադառնում է մեծի մոտ՝ երազանքներն իրականացնելու ցանկությամբ. ինչպես Simonand Garfunkel’s-ի «Կամուրջ՝ ծով խնդիրների վրայով» երգը. մեզնից՝ չորսիցս յուրաքանչյուրը արդեն մյուսի համար մի այդպիսի կամուրջ էր…
Ներքեւում քաղցրահամ թափանցիկ, խաղաղ ջուրն էր, նրա վրա՝ բարձր թռչող ճայերը: Ուզում էիր խմել ու կարդալ շուրթերով: Շիթ արձակող կյանքի ակունքը փոխում էր համը, դառնում ամենօրյա, ինչպես ջուրը, որ կարելի է խմել ու հագենալ, ինչպես ջուրը, որ անցնում է քարերի միջով եւ քչքչում կողքիդ՝ տարածության մեջ ձգվող ձեռքիդ երկայնքով, գիշեր ու ցերեկ, միշտ, մինչեւ վերստին ուրիշ հուն գտնի:
ԻՐԻՆԱ ՍՏԱՌԱՎՈՅՏ
բանաստեղծ,
8 հունվարի 2016 թ.
Հ. Գ. 2011 թ. ուկրաինացի բանաստեղծներ Իրինա Ստառավոյտը, Օլենա Հալետան եւ թարգմանիչ Անուշավան Մեսրոպյանը մասնակցեցին Երեւանում ԱՊՀ երկրների թարգմանիչների համաժողովին: Լեւոն Խեչոյանն այդ ժամանակ Ծաղկաձորի գրողների ստեղծագործական տանը աշխատում էր «Մհերի դռան գիրքը» վեպի վրա: Համաժողովի աշխատանքի ավարտից հետո նրանք Ծաղկաձորում այցելում են գրողին:
Ռուսերենից թարգմանեց Կարինե Մեսրոպյանը
Լուսանկարում՝ Լեւոն Խեչոյանը Իրինա Ստառավոյտի եւ Անուշավան Մեսրոպյանի հետ Սեւանում 2011թ.
