Ապրիլին՝ թավշյա հեղափոխության օրերին, արտերկրում բնակվող ՀՀ քաղաքացի գիտնականները հայտարարություն էին տարածել՝ պահանջելով Սերժ Սարգսյանի հրաժարականը: Հիմա, երբ Հայաստանում իշխանություն է փոխվել, Aravot.am-ը արտերկրում բնակվող գիտնականներից հետաքրքրվում է՝ մտադի՞ր են վերադառնալ հայրենիք եւ այստեղ շարունակել իրենց գործունեությունը:
Այս անգամ մենք զրուցեցինք «Փարիզ էսթ» համալսարանի քաղաքաշինության դոկտոր Մարիամ Խաչատրյանի հետ, որը Հայաստանից հեռացել է 2000-ին՝ Փարիզում սովորելու նպատակով ու այլեւս չի վերադարձել:
Հարցին՝ ի՞նչ պայմաններ պետք է լինեն Հայաստանում, որ վերադառնաք ու շարունակեք ձեր գործունեությունը՝ նա պատասխանեց. «Այն գիտնականները, որոնք արտերկրում պրակտիկ աշխատանքով են զբաղված, իրենց հիմա հարց են տալիս, նույն հարցը, ինչ ես եմ ինձ տալիս՝ վերադառնամ, ի՞նչ անեմ Հայաստանում, ասենք՝ վերադարձել ենք, ի՞նչ ենք անելու, գիտության զարգացմա՞մբ ենք զբաղվելու, բուհերո՞վ, ինչո՞վ: Մեզ կոնկրետ առաջարկ չկա, թե՞ պիտի գանք ամիսներով սպասենք այս պաշտոնյայի, այն պաշտոնյայի խոստումին, կամ էլ այդ ցինիկ բուհական տանիքի տակ գիտական վերնախավի հետ շփվենք: Ասենք թե հա, Հայաստանը հեղափոխություն արել է, ձերբազատվել է 1930-ականներից, բայց վերադարձը ապահովելու համար ի՞նչ է արվում, ի՞նչ է մեզ այդտեղ սպասվում, այդ հարցերի պատասխանը մենք չունենք»:
Հարցին՝ շուտով կառավարության ծրագիրն է քննարկվելու ԱԺ-ում, դուք ի՞նչ առաջարկ ունեք, ի՞նչ պետք է ներառի այդ ծրագրում կառավարությունը, կոնկրետ գործուն քայլեր կառաջարկե՞ք՝ Մարիամ Խաչատրյանը պատասխանեց. «Օրինակ, ես գտնում եմ, որ գիտությունը նախ պետք է գնա դեպի բուհ, բուհերում պետք է ստեղծվեն այդ օջախները, որովհետեւ բուհերի պոտենցիալը չի օգտագործվում, գիտական ոլորտում լուրջ կրճատումների կարիք կա: Տարեցներից պետք է ձերբազատվել, ինչքան շուտ, այնքան լավ: Որովհետեւ այսպես թե այնպես գիտությունը երիտասարդներն են զարգացնողը, 35-55 տարեկանը ամենաէֆեկտիվ ժամանակաշրջանն է: Հետո կոչումներն էլ պետք է վերանայվեն, գիտական աստիճանի պաշտպանության պահանջները պետք է խստացվեն: Օրինակ, ճարտարապետության բնագավառում ես, որ կարդում եմ այդտեղի ատենախոսությունները, իրականում ծիծաղս գալիս է, թե ինչ են պաշտպանում, թեման ինչ է, ոնց են մոտենում հարցին: Այդ անջրպետը արդեն շատ է երեւում: Տեսեք, եթե մենք վերադառնանք, Եվրոպայում, ԱՄՆ-ում սովորած, աշխատած ցանկացած գիտնական այլ մոտեցումներ ունի, մենք արդեն այստեղի չափանիշներով ենք նայում, իսկ Հայաստանում ամեն ինչին ուրիշ ձեւ են մոտենում, հարցադրումները, ամեն ինչն է տարբեր»:
Մենք ճշտեցինք, այսինքն, Հայաստանում ավելի մակարդակը ցա՞ծր է, դրսում այդպե՞ս են ընկալում, որովհետեւ մենք այստեղ գիտենք, որ Հայաստանում մեր գիտական մակարդակը բավականին բարձր է, ԳԱԱ նախագահ Ռադիկ Մարտիրոսյանը վստահեցնում է, որ այսքան ֆինանսավորման դիմաց մեր գիտական արդյունքը բավականին տպավորիչ է, մենք շատ առաջ ենք՝ Մարիամ Խաչատրյանը պատասխանեց. «Չէ, շատ առաջ չենք, կարող է որոշ ուղղություններով արդյունք կա, բայց ընդհանուր առմամբ բավականին հետ ենք, ասենք թե մաթեմատիկան, բիոլոգիան, ֆիզիկան ու քիմիան, այդ ուղղություններով գիտնականները որ գալիս են այստեղ, բավականին ուժեղ են, մյուս ուղղություններով չէի ասի, դեռ սովետական «շկոլան» է, իսկ ճարտարապետության առումով շատ-շատ հետ ենք: Այն, որ գիտնականների միջին խավ չունենք, դա արդեն մեծ խնդիր է: Ճարտարապետաշինարարականում, երբ տարեց գիտնականներին հավաքեցին, ասացին՝ ո՞ւմ եք որպես սերունդ «աճեցրել», չկարողացան ոչ մի բան ասել՝ չկան»:
Մեր հարցին՝ Դուք առաջարկում եք գիտական ոլորտում կրճատումներ անել, այսինքն, դա այն ծրագիրն է, որն առաջարկում էր Սերժ Սարգսյանը, մինչդեռ ԳԱԱ նախագահը գտնում է, որ քանակը որակ է տալիս՝ երիտասարդ գիտնականն արձագանքեց. «Մեզ մոտ այն քանակն է, որը թույլ չի տալիս այլեւս մեզ աճել, իրենք արգելում են, հասկանո՞ւմ եք: Այդ քանակը որակ չի տալիս: Դուք մինչեւ 55 տարեկան ասիստենտ եք, այդպիսի բան աշխարհում չկա: Մինչեւ այս հինը չգնա, նոր մոտեցումներ չգան, զարգացում չի լինի, մոռացեք գիտության զարգացման մասին, տարեցներից պիտի ազատվենք: 82 տարեկան պրոռեկտոր է մնացել, ո՞նց կարող է նման բան լինել: Չկա նման բան աշխարհում, չկա գիտական այդպիսի պրոռեկտոր: Միանշանակ, պետք է երիտասարդներին տեղ տալ: Հիմա «Հորիզոն 2020»-ի լիարժեք անդամ լինելով՝ Հայաստանը կարող է համատեղ ծրագրեր իրականացնել սփյուռքի գիտնականների հետ, անգամ արտասահմանցիների հետ, ոչ թե մնա միայն իր պրոբլեմների մեջ: Քիչ-քիչ արտասահմանի գիտնականների հետ ծրագրեր անելով՝ որակ կապահովի»:
Մարիամ Խաչատրյանը ոլորտի խնդիրները մատնանշելով՝ վստահեցրեց. «Ես Հայաստանում երբեք գիտական իմ ոլորտով չեմ զբաղվի, որովհետեւ ես այդտեղ ընդունված չեմ՝ դիպլոմների խնդիր կա, կոչումների խնդիր կա, վերին աստիճանի ցինիզմի խնդիր կա: Ճիշտ է, հեղափոխություն եղել է, բայց մասնագիտական ոլորտ դա դեռ չի մտել: Շատ ժամանակ պիտի անցնի, որ դրա դրսեւորումները, արդյունքները մենք տեսնենք: Տեսեք, ճարտարապետության, քաղաքաշինության մոնոպոլ վիճակը ոնց կա, այդպես էլ մնալու է, պետք է նոր շունչ մտնի: Հայաստանում պիտի հասկանան՝ մենք եթե գանք, մեր գիտելիքներով ենք գալու, աշխարհում գիտական ծանոթությունների ցանցով ենք գալու: Մենք պիտի որոշ լիազորություններ ունենանք Հայաստանում, որ կարողանանք դրսեւորվել կամ էլ պիտի օրենսդրական դաշտով պաշտպանված լինենք այն ցինիզմից, որը կա այդտեղ»:
Հարցին՝ ցինիզմը որտե՞ղ է դրսեւորվում, ի՞նչ ցինիզմի մասին է խոսքը՝ գիտնականը պատասխանեց. «Կանգնում մեզ ձեռ ենք առնում, հասկանո՞ւմ եք: Ասենք թե ինչ-որ մի պրոռեկտոր կոչեցյալ կարող է վեր կենա ու ինձ ասի՝ ի՞նչ իրավունքով եք այսպես բողոքում, կամ կարող է վեր կենա ասի՝ դու գիտես էդտեղ բա՞ն ես սովորել, ոչ մի բան չես սովորել: Վերեւից են իրենք նայում, իրենք գիտեն, թե իրենցից այն կողմ ոչ ոք ոչինչ չի սովորել: Օրինակ` ես, իմ մասնագիտության մեջ ամենաբարձր տեղն եմ ավարտել, իմ ղեկավարները աշխարհում շատ հայտնի մարդիկ են եղել, բայց իրենք Հայաստանում քանի որ չգիտեն այդ անունները՝ ով են, ինչ են, գիտեն թե մենք բան չենք սովորել: Սիրուն չի, հասկանո՞ւմ եք: Մենք էլ քանի որ իրենցից շատ կախված չենք, ոչ գլուխ ենք դնում, ոչ էլ մեզ պետք է խառնվենք: Պարզապես սրտացավ ենք ու մեկ-երկու հարցում չենք կարողանում չասել, որ Հայաստանում խնդիրներ կան: Շատ-շատ մեկ-երկու հոդված կարող է գրենք՝ տեղ հասավ՝ հասավ»:
Մենք հետաքրրքվեցինք՝ նոր վարչապետի հետ կոնկրետ այս հարցերի հետ կապված հույսեր կապո՞ւմ եք՝ Մարիամ Խաչատրյանը պատասխանեց. «Հույսեր կապում ենք, բայց առայժմ չգիտեք՝ ինքը ինչքանո՞վ կուզենա այս մասնագիտական հարցերի մեջ մտնել: Եթե ինքը կտրուկ քայլեր չանի՝ մասնագիտական այս միջավայրի առողջացման հարցը այդպես էլ կմնա, փրկում չի լինի»:
Մենք փորձեցինք հստակեցնել՝ երբ լինեն կտրուկ քայլեր, ոլորտի առողջացում, այդ դեպքում դուք հնարավո՞ր է վերադառնաք ու այստեղ գործունեություն ծավալեք՝ գիտնականը պատասխանեց. «Չէ, Հայաստանում ես գիտությամբ չեմ զբաղվի: Էդ մեկը հաստատ եմ որոշել, որովհետեւ այդտեղ գրադարաններ չկան, լաբորատորիաները հագեցված չեն, այն ամենը, ինչ այստեղ կա, մենք անում ենք, բոլոր պայմանները ստեղծված են լավ որակ տալու: Հայաստանում որ գրադարան չկա, ի՞նչ լավ գիտության մասին է խոսքը: Լաբորատորիաները, արդի նյութական բազան չկան: Եթե դա չկա, ես չեմ կարող որակ ապահովել: Այն, ինչ ես այստեղ անում եմ, այդ մեթոդները Հայաստանում չեն ընդունվելու, գամ այդտեղ ես ի՞նչ անեմ: Ա՛յ կիրառական ոլորտներում ես կարող եմ գալ ու աշխատել, բայց լիազորություններ պետք է լինեն, որ ցինիզմով լի մարդկանց կարողանաս հետ պահել»:
Հռիփսիմե ՋԵԲԵՋՅԱՆ
Մարիամ Խաչատրյանի լուսանկարը՝ իր ֆեյսբուքյան էջից
