Ժիրայր Լիպարիտյան. «Բոլորս պետք է ամեն բան անենք, որ Նիկոլ Փաշինյանը հաջողի եւ ավարտին հասցնի այս գործը»

ՀՀ նորընտիր վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի ձեւավորած կառավարության, արտաքին քաղաքական մարտահրավերների եւ այլ հարցերի շուրջ զրույցը՝ 1991-1997 թթ. ՀՀ նախագահի ավագ խորհրդական, պատմաբան, դիվանագետ, պրոֆեսոր Ժիրայր LԻՊԱՐԻՏՅԱՆԻ հետ:

-Պարոն Լիպարիտյան, ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը արտաքին քաղաքականությանը վերաբերող իր մոտեցումներում նշել էր, որ Հայաստանը պետք է շարունակի զարգացնել իր հարաբերությունները Ռուսաստանի  եւ ԵՄ-ի հետ, սակայն Հայաստանը պետք է վարի հայաստանամետ քաղաքականություն: Հնարավո՞ր է միաժամանակ լավ հարաբերություն ունենալ երկու կողմերի հետ էլ՝ նկատի ունենալով Արեւմուտքի եւ Ռուսաստանի այսօրվա լարված փոխհարաբերությունները,  արդյո՞ք կողմերից մեկը չի կարող կամ գոնե  չի փորձի քաղաքական խանդի զոհ դարձնել Հայաստանին: Եվ ի՞նչ է նշանակում, ըստ Ձեզ, հայաստանամետ քաղաքականություն:

-Նախ շնորհավորում եմ Նիկոլ Փաշինյանին եւ իր թիմին, եւ հատկապես մեր ժողովրդին, որը չընկրկեց այս պայքարում։ Այն, ինչ կատարվեց Հայաստանում՝ ապրիլ-մայիսին, պատմական երեւույթ է մեզ համար։

Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանին եւ Արեւմուտքին, երկու կողմերն էլ, անշուշտ, փորձեր անելու են խանդի զոհ դարձնել Հայաստանին: Յուրաքանչյուրն իր շահն է հետապնդում եւ մեր «սիրուն աչքերի» համար այդ շահերը չի զոհաբերելու: Սա արդեն պիտի ընդունենք որպես պատմականորեն փաստված իրողություն: Առանց դրա մենք չենք կարող ունենալ որեւէ դիրքորոշում, որը կարող է հայկական նկատվել:

Բայց ավելի կարեւոր հարցն այլ է. հայաստանամետ եւ հավասարակշիռ՝  տերմիններ, որոնք տարբեր ժամանակներում օգտագործվել են եւ նույնը չեն: Հավասարակշիռն այն է, որ եթե մեկին մի բան ես տալիս, մյուսին էլ պիտի տաս, եթե մեկից մի բան ես վերցնում, մյուսից էլ պիտի վերցնես: Հայաստանամետը տարբեր է. դա կարող է որեւէ հարցի կամ բնագավառի նկատմամբ անհավասարակշիռ լինել: Միշտ ասել եմ, որ Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը լիովին իրենից չէ կախված, բայց եթե ամեն օր, օրը քսանչորս ժամ աշխատենք, կտեսնենք, որ երբեմն այս պիտի անենք, երբեմն՝ այն, երբեմն էլ հավասարակշռենք: Արտաքին քաղաքականությունը Հայաստանի համար շատ նուրբ եւ ամենօրյա աշխատանք է:

Հիմա՝ հնարավո՞ր է հայաստանամետ  է լինել: Անշուշտ, հնարավոր է, բայց միայն, եթե իսկապես ամեն օր մտածվի եւ վերամտածվի, որովհետեւ առաջին՝ այդ երկու կողմերն էլ կփոխվեն եւ այդ երկու կողմերի հարաբերությունն էլ կփոխվի, իսկ այդ երկու կողմից անդին մենք ունենք հարաբերություններ Թուրքիայի եւ Իրանի հետ: Նրանց հետ մեր հարաբերությունները, որպես անմիջական հարեւաններ, պիտի չենթարկվեն երրորդ կողմի ճնշմանը կամ շանտաժին։  Հետեւաբար, անհրաժեշտ է իսկապես կենտրոնանանք հայաստանամետ քաղաքականության վրա եւ դրա հիման վրա մտածենք, թե այսօր ում հետ ինչ ենք անում: Կարծում եմ՝ Փաշինյանի այդ մոտեցումը  ճիշտ է, մենք պետք է գործենք Հայաստանի շահի դիրքերից՝ անկախաբար, թե մյուսները իրար հետ ինչ հարաբերության մեջ են: Սա այն դեպքն է, երբ կարող ես մի հարցում արեւմտամետ դիտվել, մյուս հարցում ռուսամետ որակվել, բայց իրականում դու հայաստանամետ ես, գործում ես Հայաստանի շահերի պաշտպանության դիրքերից: Ուրեմն Հայաստանի շահերի սահմանումը կդառնա հիմնական աշխատանք, եւ այդ շահերը պիտի չսահմանվեն կարելիություններից անդին՝ որպես փափագների ցանկ:

-Դառնանք Ղարաբաղյան հակամարտությանը: Նիկոլ Փաշինյանը Արցախում նշեց կետեր, որոնք կազմում են Ղարաբաղի հարցում նոր կառավարության ուղենիշը. Ղարաբաղի հարցը պետք է լուծվի բանակցային ճանապարհով՝ Մինսկի խմբի շրջանակներում, Ղարաբաղը պետք է կրկին դառնա բանակցային կողմ, պետք է եռապատկել Արցախի միջազգային ճանաչմանն ուղղված ջանքերը, է՛լ ավելի բարձրացնել Հայաստանի եւ Արցախի հանրապետությունների անվտանգության մակարդակը, Ադրբեջանի ներկայիս ռազմաշունչ հռետորաբանության պայմաններում փոխզիջումների շուրջ բանակցություններն անհնարին են:

Դուք բազմիցս նշել եք, որ երկրորդ եւ երրորդ նախագահների օրոք գնալով նվազել են այս հարցում մեր այլընտրանքները: Նիկոլ Փաշինյանի այս դիրքորոշումը կարո՞ղ է հավակնել դառնալու այլընտրանք՝ Ղարաբաղյան հակամարտության հանգուցալուծման ճանապարհին:

-Շատ դժվար է պատասխանել այդ հարցին` ամբողջության մեջ: Կան կետեր, որոնց նկատմամբ կասկած չի կարող լինել, այլ կետեր ենթակա են քննարկման, եւ չեմ կարծում, որ այստեղ կարող ենք այդ բոլոր քննարկումները անել: Կարող եմ ասել, որ ուժեղացնել ինչպես՝ ՀՀ, այնպես էլ ԼՂ ռազմական պատրաստվածությունը, անշուշտ, շատ կարեւոր է, մանավանդ նկատի ունենալով 2016 թ.-ի ապրիլյան պատերազմը:

Ադրբեջանի հռետորաբանության հարցը մի քիչ այլ է. ամեն ղեկավար իր ներքին հարցերն էլ պիտի լուծի: Եվ իրենք՝ ադրբեջանցիները դիտել են տալիս, որ մեր կողմից էլ այդ տեսակ հռետորաբանություն կա: Մեր հռետորաբանությունը մենք արդար ենք համարում, իրենք էլ՝ իրենցը. դրա պատճառով բանակցություն սկսել-չսկսելը մտածելու բան է: Հստակ է, որ պարտվող կողմի հռետորաբանությունը ավելի լայնածավալ ու ծայրահեղ է լինում: Սակայն այնքան դժվար չէ այդ հռետորաբանության վերջը տալը, եթե տրամադրվածություն կա լուրջ բանակցությունների համար համապատասխան մթնոլորտ ստեղծելու, եւ անհրաժեշտ կապերը հաստատվեն։

Մյուս հարցը, թե Ղարաբաղը բանակցային կողմ պետք է դառնա, ընդհանուր առմամբ, ճիշտ է, բայց երբ եւ ինչպես կարելի է  դա հաջողեցնել…  Խնդիրը այն չէ, որ անպայման բոլորս էլ միեւնույն սեղանի շուրջ նստենք ամեն անգամ. ի վերջո, Ղարաբաղն  ինքն էլ  բանակցություններ է վարել, որոնց Հայաստանը չի մասնակցել:

-Բայց իրատեսական համարու՞մ եք, որ Ղարաբաղը դառնա բանակցային կողմ այսօրվա պայմաններում:

-Հնարավոր է, եթե ճիշտ ձեւը գտնենք: Ճիշտ ձեւը մտածենք եւ ժամանակի ընթացքում դա արդարացնենք ոչ միայն մեր, այլեւ միջազգային դատողությամբ: Եթե ուզում ենք արդյունքի հասնել, պետք է սկզբունքայինից անդին անցնել. անհրաժեշտ է (ա) նախ մեզ համար սահմանագծել ՀՀ-ի եւ Արցախի Հանրապետության միջեւ այդ բանակցությունների նկատմամբ մեր տարբերությունները լուծելու խնդիրը, եւ (բ) միջազգային հանրության համար հստակեցնել, թե ինչ պիտի նշանակի, որ հայկական երկու կողմերն էլ մասնակցեն բանակցություններին՝ որպես առանձին եւ լիիրավ կողմեր։

Հավելեմ նաեւ, որ նույնիսկ միջազգային հանրության համաձայնության պարագայում կմնա Ադրբեջանին համոզելը, որ իրենք էլ ընդունեն այն, ինչ բոլորս էլ փափագում ենք։ Դա այնքան էլ դյուրին չի լինելու։ Ինձ հետաքրքրում է մի հարց. ԼՂ-ի հարցը լուծել կամ լուծելու ճանապարհին լինել։ Եվ դա կբխի եւ՛ ՀՀ-ի, եւ՛ Արցախի Հանրապետության շահերից։ Կարեւորը արդյունքն է: Չի կարելի սկզբունքների հետեւում թաքնվել՝ առանց պատասխանատվություն ստանձնելու դրա հետեւանքների համար։  Դա կնշանակի իրականությունից փախուստ տալ՝ հիմնվելով «ես իրավունք ունեմ» կամ «իրավունքն իմ կողմն է»  վերացական, բարոյապես՝ բարձր, սակայն իրականությունից կտրված տրամաբանության վրա։

-Ձեր կարծիքով՝ բացի Փաշինյանի նշած այս կետերից ուրիշ այլընտրանքային հնարավորություններ կա՞ն այսօր խաղարկելու:

-Այո, անպայման: ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը քսան տարուց ավելի գործում է, երբեմն ԵԱՀԿ ներկայությունը օգտակար է եղել որոշ հարցեր պարզեցնելու, բայց ոչ հիմնական հարցերը լուծելու համար: Նույնիսկ հրադադարը իրենց աշխատանքի արդյունքը չէր։ Այդ ուղղությամբ առաջին քայլը հաջողեցրել է Ռուսաստանը, իսկ երկրորդ հանգրվանը՝ հրադադարը մշտական զինադադարի վերածելը, իրականացվել է Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջեւ ուղղակի բանակցությունների միջոցով (այդ երկրորդ փաստաթուղթը եւ դրա հետ կապված փաստաթղթերը քննարկվել են ԼՂ իշխանությունների կողմից, եւ ՀՀ-ն ստացել  է նրանց հավանությունը՝ իրենց ստորագրությամբ)։

Նոր այլընտրանքների համար, կարծում եմ, անհրաժեշտ է հավելյալ դիվանագիտական միջոցներ ստեղծել: Մինսկի խմբի միջնորդները երեք մեծ պետություններ են՝ Ֆրանսիան, ԱՄՆ-ը, Ռուսաստանը, ու նրանցից յուրաքանչյուրն իր սեփական շահերն ունի այս տարածաշրջանում եւ ընդհանրապես: Ուստի անհրաժեշտ է ստեղծել նաեւ այլ ուղիներ, որոնք կարող են դյուրացնել վերջնական դրական արդյունքը: Կան պարագաներ, պահեր, եւ նույնիսկ որոշ հարցեր, որոնք պահանջում են կողմերի միջեւ ուղիղ բանակցություններ կամ որոնց համար ուղիղ բանակցություններն ավելի արդյունավետ կարող են լինել։ Եվ պայման չէ, որ լինի նախագահների կամ արտգործնախարարների մակարդակով եւ այնքան էլ հրապարակային։ Այսինքն՝ բանակցել առանց միջազգային միջնորդների եւ երբեմն էլ առանց մտահոգվելու, թե ով ինչ է ասելու, երբ նրբագույն հարցերի լուծման համար գաղափարներ ու կարելիություններ են քննարկվում:

Ասել եմ էլի. կարո՞ղ է Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ը եւ Ֆրանսիան ավելի լավ ներկայացնեն մեր շահերը, քան մենք: Մենք՝ ասելով նկատի ունեմ եւ՛ Հայաստանին, եւ՛ Ղարաբաղին, եւ՛ Ադրբեջանին: Իսկ նկատի ունենալով Մինսկի խմբի անկարողությունը որեւէ տեսանելի հաջողություն արձանագրելու հարցում, ի՞նչ էր լինելու տարբերությունը, եթե Ռուսաստանի, Ֆրանսիայի եւ ԱՄՆ-ի փոխարեն Մինսկի եռանախագահության անդամները լինեին ԵԱՀԿ անդամ Լիխտենշտեյնը, Լյուքսենբուրգն ու Անդորան։ Արդյո՞ք այս վերջինները, կամ նույնիսկ ոչ-պետական միջազգային կառույցներ, նվազ կարողություն ունեն բանակցության համար թղթեր պատրաստելու։

Գլխավոր հարցը, սակայն այլ տեղ է։ Գիտեմ, որ շատերը ՀՀ-ում եւ ԼՂ-ում կարծում են, թե  հարցը լուծված է, եւ բանակցությունները պիտի լինեն միայն նրա համար, որ Ադրբեջանը ստորագրի պարտության փաստաթուղթ եւ ընդունի այն, ինչը մեր կարծիքով արդեն վերջնական իրականություն է։ 2016 թ.-ի ապրիլյան պատերազմը եւ այլ տարբեր փաստեր, ներառյալ՝ Բաքվի արտառոց հռետորաբանությունը, ցույց  են տալիս, որ մեր հավատալը բավարար չէ, իսկ Ադրբեջանին դա հավատացնելը այնքան էլ դյուրին չէ։

-Վարչապետը խոսել է նաեւ ՀՀ-Թուրքիա հարաբերությունների մասին՝ նշելով, որ ՀՀ-ն պատրաստ է երկու պետությունների հարաբերությունների հաստատմանը՝ առանց նախապայմանների, եւ որ Հայաստանը հավատարիմ է մնում Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման օրակարգին: Այս տրամադրություններով հնարավոր համարու՞մ եք հարաբերությունների հաստատումը՝ առանց նախապայմանների:

-Ցեղասպանության ճանաչումը 1990 թ. օգոստոսի 23-ին ընդունված ՀՀ Անկախության մասին հռչակագրի կետերից է, եւ խնդիր չեմ տեսնում, որ Հայաստանը շարունակի սատար կանգնել Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործին: Հարցն այն է, թե ինչպես ենք  այդ ճանաչմամբ որոշում, այսպես ասած, ով ում բարեկամն է: Նաեւ ինչպես ենք այդ ճանաչումը արժեւորում, երբ դա կապված է որոշ պետական ղեկավարների հետ, որոնք հիմնականում սրիկաներ են: Այս դեպքում խոսքը ԱՄՆ-ի մասին է: Այսինքն՝ եթե Թրամփի պես մեկը ճանաչի, ես գիշերը ավելի հանգի՞ստ կքնեմ: Պոմպեոյի պես մեկը ճանաչի… Ինձ համար Ցեղասպանության ճանաչումը միայն հայկական ակտ չէ, միջազգային ակտ է, մանավանդ, երբ դա ոչ հայկական  պետություն է անում: Շատ ավելի նուրբ պիտի մոտենալ այդ միջազգային ճանաչման հարցին: Ես, օրինակ, պիտի չուզենայի, որ Թրամփը ճանաչեր մեր ժողովրդի դեմ գործված այդ ահավոր ոճիրը, երբ նա այնպիսի փորձանքներ է բերում ու տակավին բերելու մեր բոլորի գլխին:

Համենայնդեպս, Ցեղասպանության ճանաչման հարցը շատ քիչ կապ է ունեցել Թուրքիայի հետ մեր հարաբերությունների կարգավորման պարագայում:

Ինչ վերաբերում է ընդհանրապես Թուրքիայի հետ հարաբերություններին, դրանք սրանից ավելի լավը չեն լինելու մինչեւ Ղարաբաղի հարցը չլուծվի կամ լուծման համար լուրջ քայլեր չարվեն: Արդեն գրեթե 30 տարի ասում ենք՝ մենք պատրաստ ենք առանց նախապայմանների կարգավորել այդ հարաբերությունները: Իսկ թուրքերը պատրաստ չեն: Թուրքիան պատրաստ չէ առանց Ղարաբաղի հարցում փոքր-ինչ առաջխաղացման քայլեր տեսնելու այդ հարցը լուծել: Երկկողմ հարաբերությունների կարգավորման համար Ցեղասպանության ճանաչման հարցը կա, սակայն դա չէ Թուրքիային խանգարող հարցը եւ չի եղել: Խնդիրը եղել է Ղարաբաղյան հակամարտությունը եւ Թուրքիան չի բարելավելու հարաբերությունները մեզ հետ՝ մինչեւ Ադրբեջանի հետ մեր հարաբերությունները Ղարաբաղի հարցով չսկսենք բարելավել: Ճիշտ ենք համարում թե ոչ,  դա այդպես է, եւ չեմ կարծում, թե մոտ ապագայում փոխվելու է իրավիճակը։

Իրականությունը այն է, որ մենք Թուրքիայի, Ամերիկայի կամ Ռուսաստանի հետ կարող ենք խոսել, բայց չենք  կարող նրանց փոխարեն որոշել, նրանց բացատրել իրենց շահերը կամ որպես վահան գործածել այս կամ այն միջազգային օրենքն ու սկզբունքը. դրա փորձերն արդեն արվել են շատ՝ առանց արդյունքի: Այդ պետությունները մեծ ու ազդեցիկ են դարձել կա՛մ մնացյալիս պարտադրելով իրենց շահերը պաշտպանող սկզբունքներ, կա՛մ դրանք անտեսելով, կա՛մ  ոտնակոխ անելով, երբ դա իրենց պետք է եղել։

Տարիներ առաջ մի հավաքի ընթացքում խոսեցի մի տարեց հյուսիս-եվրոպացի դիվանագետի հետ եւ իրեն հիշեցրի ինքնորոշման սկզբունքի մասին, որը ԵԱՀԿ հիմնարար փաստաթղթի՝ 1975 թ. Հելսինկյան եզրափակիչ ակտն էր։ Նա ժպտաց եւ ասաց, որ ինքն անձամբ մասնակցել է այդ տեքստի պատրաստությանը մի քանի տարի, եւ երբ Խորհրդային Միության հետ այդ սկզբունքի վրա պնդել են եվրոպացիներն ու ամերիկացիները, իրենց մտքում կար «Արեւելյան Եվրոպան եւ ոչ Լեռնային Ղարաբաղը: «Իսկ Կովկասը մեզ համար Եվրոպա էլ չէր»,-ասաց նա:

Վարչապետ Փաշինյանի մտածածը ճիշտ է, եւ ինքը առաջինը չէ, որ այդպես է մտածում: Արդեն երեսուն տարի համոզում ենք Թուրքիային, որ իր շահից է բխում այդ հարցը կարգավորելը՝ անկախ ԼՂ հարցից, եւ չենք հաջողում: Մանավանդ Թուրքիայի եւ նրա ղեկավարության ներկա զարգացումների պայմաններում անհնար է դրական քայլ սպասել: Չենք էլ կարող ասել՝  սպասենք, մինչեւ խելքները գլուխները գա: Չի լինի։ Իմ կարծիքով՝ այժմ պետք է աշխատել Ղարաբաղի հարցի լուծման ուղղությամբ, եւ որեւէ լուրջ տեղաշարժի դեպքում հավանական է, որ  Թուրքիան փոխի Հայաստանի  նկատմամբ իր վերաբերմունքը: Ինչպես շատերս ասել ենք քանիցս՝ որքան ուշանա այդ լուծումը, այնքան ի վնաս մեզ է լինելու։

Այս օրերին արդեն նույնքան եւ ավելի մտահոգիչ իրավիճակ կա։ Դա Նախիջեւանի հարցն է։ Թուրքիան կարող է ավելի ագրեսիվ քաղաքականության անցնել, եթե մենք Նախիջեւանում ընկնենք ադրբեջանական ծուղակը եւ երկրորդ ճակատում ստիպված լինենք մեզ պաշտպանել։ Չմոռանանք, որ Նախիջեւանի կարգավիճակը միջազգային պայմանագրով է ամրագրված։ Կարսի պայմանագրով Թուրքիան՝ որպես այդ պայմանագրի ստորագրող կողմ, իրավունք ունի միջամտելու, եթե որեւէ փորձ արվի Նախիջեւանի կարգավիճակը փոխելու, կամ Թուրքիան որոշի որ նման փորձի դեմ է կանգնած։ Ճիշտ այն հիմունքներով, ինչպես 1974 թ.-ին նա առիթը օգտագործեց Կիպրոսի հյուսիսային մասը գրավելու համար։

– Արտաքին քաղաքականության  մեջ հատուկ նշվել է նաեւ Իրանի մասին: Օրերս վարչապետը հայտարարեց, որ «Հայաստանը հատուկ նշանակություն է  տալիս Իրանի հետ մեր հարաբերություններին, եւ այդ հարաբերությունները ոչ մի պարագայում ուղղված չեն որեւէ երրորդ երկրի դեմ»:

-Վարչապետը ճիշտ է մտածում: Իրանը ոչ միայն մեր հարեւանն է, այլեւ եղել է լավ հարեւանը: ԱՄՆ-ի նախագահի որոշումը Իրանի վերաբերյալ սխալ է եւ հիմնված չէ փաստերի վրա: Այն, որ ԱՄՆ-ը դուրս է գալիս այդ միջուկային համաձայնագրից, հիմար քայլ  է, որը  չի կարող մեզ խանգարել, չպետք է խանգարի:

Օրինակ, այս պարագայում հայաստանամետ քաղաքականություն՝  նշանակում է անկախաբար թե ում դեմ ես կամ ում հետ, դու որոշես, թե քեզ ինչ է պետք: Եվ այս հարցում մենք պետք է լիովին դեմ լինենք թրամփյան քաղաքականությանը, ու բացատրենք մեր դիրքորոշումը՝  ինչպե՞ս  եւ ինչու՞:

1996 թ.-ին, Քլինթոնի ժամանակ, երբ ԱՄՆ-ի ճնշումներով ընդունվեց Iran and Libya sanctions act-ը (ILSA), եւ Իրանի ու Լիբիայի դեմ պատժամիջոցներ էին սահմանվել, եթե չեմ սխալվում՝  20 միլիոնից ավելի որեւէ  ծրագիր Իրանի հետ, մանավանդ էներգետիկայի ոլորտում, Ամերիկայի համար անընդունելի էր: Եվ որեւէ պետություն, որը 20 միլիոն դոլարից ավելի գործարքի մեջ մտներ Իրանի հետ, սանկցիայի պիտի  ենթարկվեր: 1995 թ.-ից արդեն էներգետիկայի  ոլորտում մենք սկսել էինք  լուրջ ծրագրեր իրականացնել Իրանի հետ՝ կապված բնական գազի եւ էլեկտրաէներգիայի հետ։ ԱՄՆ-ից, կարծեմ,  փոխարտգործնախարարի մակարդակով մի պատվիրակություն ժամանեց Երեւան, որը փորձում էր մեզ համոզել, թե պետք չէ այդ գործարքներն իրականացնել, այլապես Հայաստանը պատժամիջոցների կենթարկվի:

Շատ լավ հիշում եմ այդ հանդիպումը: Նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը լսեց այդ փաստարկը եւ ասաց. «Դուք մեծ պետություններ եք՝ դուք էլ, Իրանն էլ, կարող եք այսօր կռվել, հետո հաշտվել, բայց մենք չենք կարող դրա հիման վրա քաղաքականություն վարել: Դուք ինչ կուզեք՝ արեք, ինչ սանկցիա կուզեք՝ մեր դեմ կիրառեք, բայց Իրանը մեր հարեւանն է: Իրանը մեզ հետ լավ է վարվել, մենք չենք կարող մեր հարաբերությունները այդպես փչացնել հարեւան պետության հետ, որը մեզ համար կարեւոր պետություն է: Հետո, երբ ձեր հարաբերությունները կարգավորվեն, մենք ի՞նչ ենք անելու»:

-Արտաքին քաղաքականության մեջ Նիկոլ Փաշինյանը կարեւորել էր եւ Չինաստանի ու Հնդկաստանի հետ հարաբերությունները:

-Չինաստանը արդեն ամենակարեւոր պետություններից է, Ռուսաստանը՝ նույնպես, մանավանդ մեզ համար։ Բայց Չինաստանը միակն է, որ կարող է թրամփյան այդպիսի քաղաքականության դեմն առնել: Չինացիները շատ նուրբ եւ հեռագնա քաղաքականություն ունեն: Իսկ Հնդկաստանը գրեթե նույնքան կարեւոր պետություն է։ Շատ ժամանակ չանցած արդեն այդ երկուսն էլ միջազգային ասպարեզում շատ պատասխանատու դեր են ստանձնելու։ Չինաստանը արդեն հասել  է դրան։ Հնդկաստանը նույնպես կհասնի։ Միջազգային արեւմտամետ համակարգը մնում է կարեւոր, բայց ոչ այլեւս տիրապետող։ Ասիան գլուխ է բարձրացնում, նույնիսկ Հարավային Ամերիկան նման փորձեր է անում։ Իսկ Թրամփը ամեն բան անում է, որ ԱՄՆ-ը կորցնի իր տեղը միջազգային ասպարեզում։ Ոչ թե իր նպատակն է, այլ իր արածների հետեւանքն է դա, երբ հավատում է, որ ինքը փրկում է Միացյալ Նահանգները: Նա էլ գիրք չի կարդում ու պատմության մասին գիտե այնքան, որքան՝ Քոչարյանը։

-Հասանք Սփյուռքին: Նոր կառավարությունը խոսում է հայրենադարձության մասին, վարչապետ Փաշինյանը աշխարհում սփռված հայերին հրավիրում է հայրենիքում ներդրումներ անելու, ապրելու, արարելու: Սփյուռքի նախարարն անգամ երկպալատ խորհրդարանի առաջարկ է անում:

-Սփյուռքի նոր նախարարի մոտեցումները, ընդհանուր առմամբ, շատ լավ են. իրապաշտ եւ լինելի:

Երկպալատ խորհրդարանի մասին. սա ինձ համար մի քիչ անորոշ է: Ես այնպես հասկացա, որ երկրորդ, սփյուռքյան պալատը խորհրդակցական պիտի լինի եւ ոչ՝ որոշիչ, թեեւ դեռ հստակ մեկնաբանությունների չեմ հանդիպել: Ինձ համար շատ հետաքրքիր հարց է, բայց մյուս կողմից՝ չեմ տեսնում դրա կարելիությունները: Օրինակ՝ ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի կամ  Լիբանանի հայերը ինչպե՞ս  են որոշելու, թե ինչ ձեւով են ընտրվելու իրենց ներկայացուցիչները այդ նոր պալատում: Այսինքն՝ այդպիսի ծրագիրը կարող է Սփյուռքի մեջ վերարծարծել խնդիրներ, որոնք արդեն մարել էին կամ մոռացվել:

Սկզբունքորեն գաղափարը լավն է, սակայն ներկայիս պայմաններում դժվար իրագործելի է՝ առանց մեծ ցնցումներ առաջացնելու արդեն դյուրաբեկ եւ հաճախ ռեֆլեքսով գործող իրարամերժ սփյուռքյան կառույցների համար։ Սփյուռքից ժողովրդավարական ձեւով նման պալատի ներկայացուցիչ-անդամներ ընտրելը շատ դժվար է, երբ այդ Սփյուռքի ամենամեծ համայնքներում չկան հովանի կազմակերպություններ, հավաքական ներկայացուցչական մարմիններ եւ ընտրողական մեխանիզմներ։ Թերեւս կա բան, որ ես չեմ մտածել, բայց չեմ տեսնում, որ այսօր կարելի է նման պալատ ձեւավորել՝ առանց նոր փորձանքներ ստեղծելու: Ի վերջո, ունեն իրենց ինստիտուցիոնալ շահերով կլանված եկեղեցին, կուսակցություններ, միություններ եւ այլն, որոնք այսքան տարի հետո չեն կարողացել համայնքային կառույցներ ստեղծել՝ նույնիսկ երբ փորձել են։ Մի քանի համայնքներում հաջողել են Ապրիլի 24-ի կապակցությամբ միացյալ մարմիններ ստեղծել, դա էլ երբեմն ժամանակավոր ու պայմանական։

Նույնիսկ եթե այսօրվա համար չէ նախարարի առաջարկը, այդ հարցը հիմա բարձրացնելն իսկ կարող է ժխտական հետեւանք ունենալ. բոլորն էլ կսկսեն այդ ուղղությամբ ռազմավարություն մշակել եւ այլն, մտածել ու դրանով գործել, կամ  էլ՝ լրիվ անտեսել:

Թերեւս նախարարը մտածում է, որ Հայաստանը կարող է Սփյուռքում նման մարմիններ ու մեխանիզմներ ստեղծել։ Բայց ո՞վ է դա անելու, նախարարությու՞նը: Իսկ ո՞վ է պատասխանատվություն կրելու, եթե այդ առաջարկը ավելի շատ  խնդիրներ ստեղծի, քան լուծի։ Ենթադրում եմ՝ նախարարն ինքն էլ ծանոթ է այդ բոլորին եւ լայն խորհրդակցությունների միջոցով ձեւը կգտնի այդ հարցը լուծելու։

– Մի հարց, որը հետաքրքրում էր դեռեւս թավշյա հեղափոխության օրերին: Լուրեր կային, թե այստեղից փորձում էին ուղղորդել Սփյուռքի մեծահարուստներին, որպեսզի նրանք Նիկոլ Փաշինյանի ընտրվելու դեպքում Հայաստանին աջակցություն չցուցաբերեն: Եղե՞լ է նման բան:

-Լսել եմ, որ այդպես եղել է, թեեւ լսելը բավական չէ: Սակայն հարց է ծագում. արդյո՞ք հավանական է: Կարծում եմ՝ հավանական է: Լսածս այն էր, որ Հայաստանից սփյուռքի նախկին նախարարը եւ նույնիսկ Վեհափառը՝ Գարեգին Երկրորդը դիմել են Սփյուռքի ոչ միայն մեծահարուստներին, այլեւ կազմակերպություններին այդ հարցով: Եվ այդ օրերին  տեսանք, որ Սփյուռքի մեծահարուստներից մի քանիսը շատ կասկածելի ելույթներ ունեցան: Իսկ շատ- շատերը լուռ մնացին։ Նրանք  մարդիկ են, որ Հայաստանում տնտեսական շահեր ունեն։ Այդ ելույթները դրական չէին: Մանավանդ ժողովրդական շարժման նկատմամբ։ Փաշինյանի նկատմամբ կարելի էր վերապահումներ ունենալ, բայց ժողովրդի եւ Փաշինյանի հանդեպ ժողովրդի աջակցության նկատմամբ՝ չէր կարելի: Եվ դա այն պատճառով էր, որ նրանք վախի մեջ էին, թե ինչ է լինելու իրենց ճակատագիրը:

Այստեղ հարկ եմ համարում ընդգծել. մեր ժողովրդի դեմ գործված ցեղասպանությունը շահագործվում է այնպիսի ձեւերով, որոնք ինձ համար անընդունելի են: Օրինակ, երբ մեծահարուստները Ապրիլի 24-ը շահագործում են ծածկելու համար Հայաստանում իրենց արած գործարքները, որոնք վնաս են Հայաստանի բնությանը: Սա անընդունելի է: Սփյուռք -Հայաստան հարաբերություններում կապիտալի ներդրման, շահագործման մեջ այդ բոլորը շատ կարեւոր են ոչ միայն ինձ համար, այլեւ Հայաստանի ժողովրդի համար, որովհետեւ չի կարելի գնալ Հայաստան եւ փողով գնել մեր ժողովրդի առողջությունը, մեր ժողովրդի անվտանգությունը: Ամուլսարի հարցը այդ շարքում առաջիններից է։ Նամակը, որը գիտնականներ եւ մտահոգ կազմակերպություններ հղել են վարչապետին, հիմնավորում է այդ բոլորը։ Մեծ հույս ունեմ, որ ինձ նման շատերի՝ մանավանդ այն ժողովրդի համար, որը այդ գործարքի հետեւանքները պետք է կրի, նոր կառավարությունը վերջ կտա այդ եւ նման գործարքներին։

-Արդեն 24 օրվա կյանք ունի Նիկոլ Փաշինյանի կառավարությունը: Ինչպե՞ս եք գնահատում այդ կարճ, սակայն բուռն իրադարձություններով հագեցած այդ օրերը:

-Հստակ է, որ նա վերջին մի քանի տարիներին շատ է մտածել եւ հասունացել է տարբեր հարցերում: Սա շատ կարեւոր է: Մեկ հարց կա այստեղ. երբ որեւէ մեկը, նույնիսկ հասուն եւ մտածող, իշխանության գլուխ է գալիս, իր առջեւ ծառանում են հաջողության վտանգները: Հաջողության մարտահրավերները կան: Թե ինչպես է այդ ղեկավարը պատասխանում այդ մարտահրավերներին,  իր նախնական սկզբունքներից ո՞ր մեկն է կարողանում պահել, արդեն ուրիշ խնդիր է: Դա արդեն հարց է, թե բացի քաղաքական գործընթացներից քո անհատականության մեջ ինչ կա:

Ես մինչեւ հիմա մեծ սխալ չեմ տեսել, Նիկոլը շատ վարժ եւ շատ ճկուն է իր աշխատանքում, եթե միայն (ա) ստիպված չլինի այնքան զիջումների գնալ իր կառավարության գործը կոնսոլիդացնելու համար, որ հեղափոխությունը կորցնի իր արժեքը, եւ (բ) այս կառավարության աշխատանքը չխանգարեն: Եթե չխանգարեն եւ նրան չստիպեն ծայրահեղությունների գնալ: Ինչպես նկատելի է, նա շարունակում է ապահովել ժողովրդի վստահությունը իր նկատմամբ: Դա է իր մեծագույն հաջողությունն ու դրամագլուխը:

-Չխանգարեն՝ ովքե՞ր:

– ՀՀԿ-ն եւ ուրիշները: Սա ինձ համար մեծ մտահոգություն է: Մինչեւ հիմա, իմ կարծիքով, հասուն, մտածված քաղաքականություն է վարել Նիկոլ Փաշինյանը, բայց հնարավոր է, որ կացություններ ստեղծվեն, որ նա արդեն ուրիշ ճանապարհով գնա:

-Հիմա Հայաստանում շատ են խոսում հակահեղափոխության մասին: Դա՞ նկատի ունեք:

-Այո… Հնարավոր է հակառակորդները չթողնեն, որ նա հանգիստ ղեկավարի: Ազգային ժողովում 13 քվեի ձայն էր, չէ՞, որ վարչապետ դարձավ: Դա տակավին լեգիտիմության սահմանն է, ուրեմն պետք է արագ լինեն Ընտրական օրենսգրքի փոփոխությունն ու արտահերթ խորհրդարանական ընտրությունները: Կարծում եմ, որ իր պատկերացումը ապագա Հայաստանի մասին շատ լավ է: Իհարկե, այնքան էլ տարբեր չէ ուրիշներից, բայց նա տեխնոլոգիան իմացավ, թիմը ունեցավ, որը կարող էր աշխատել, եւ շատ, շա՜տ տպավորիչ էր: Եվ այնքան անակնկալ էր իր հաջողությունը, նույնիսկ թերեւս իր համար անակնկալ էր, բայց նա նախապատրաստվել էր երկար ժամանակ գործնականորեն, եւ դա շատ հարգելի է:

Եթե չխանգարեն, նա կարող է լավ գործ անել, բայց նաեւ այդ պաշտոնում, նման պայմանների տակ կա կարելիությունը, որ նա… հյուծվի: Այսինքն՝ մաշվի, որովհետեւ հսկայական բեռ կա իր ուսերին: Կարծես լավ թիմ ունի: Իմ տպավորությունը լավ է, հուսամ՝ այդպես է: Ժողովուրդն էլ զորակցում է նրան, եւ իր հույսերը կապում է նրա հետ։ Բոլորս պետք ամեն բան անենք, որ նա հաջողի եւ ավարտին հասցնի այս գործը, այս երկրորդ հեղափոխությունը, որի առաջինը եւ հիմնականը 1988 թ.-ին էր։ Նա  չպիտի մսխի իր կապիտալը: Առայժմ ավելացնում է այն: Սա  քաղաքական կողմն է։ Նաեւ չպիտի մաշի՝ անհատապես: Եթե լավ թիմ ունի, դա կդյուրացնի գործը: Եթե օգնենք իրեն:

Կա մի երրորդ վտանգ. հաջողության պայմաններում, երբ քո թիմը, որն այնքան սերտ է գործել՝ արժեքների մեկ համակարգով, եւ արդեն յուրաքանչյուրը իր պատասխանատվությունն է ստանձնում, նոր մարտահրավերների հանդիման սկսում է պառակտումներ ունենալ: Դա սովորական բան է բոլոր հեղափոխությունների համար՝ խաղաղ թե ոչ: Բայց հարցը այն  է, որ մենք կարո՞ղ ենք մեկ անգամ եւս սովորական լինել, սովորականին ենթարկվել: Մեզ համար սովորականը իրավունք չպետք է դառնա: Մենք չունենք այդ իրավունքը՝ մեզ թույլ տալու այս հնարավորությունը շռայլելու:

Եվ վերջին մի կարեւոր բան. ո՞ր հարցերը  ո՞ր չափով նա կարող է իրականացնել ապագա Հայաստանի իր պատկերացումների համատեքստում՝ առանց լուրջ առաջխաղացում արձանագրելու ԼՂ հարցի մեջ։ Թերեւս ճիշտ էր, որ շարժման ընթացքում շատ զգույշ էր արտաքին հարաբերություններին առնչվող հարցեր բարձրացնելով։ Սակայն այդ եւ հարեւանների հետ կապված այլ հարցեր «պայթեցին» արդեն։ Հայաստանի եւ Արցախի սոցիալ-տնտեսական ու ժողովրդավարական զարգացման հարցերը չի կարելի բաժանել ԼՂ հակամարտության կարգավորման հարցերից։ Այդ մասին արդեն շատ եմ խոսել։ Հավելեմ միայն, որ ներքին զարգացման խնդիրներն ու արտաքին, մանավանդ՝ հարեւանների հետ հարցերը, եղել են մեր պատմության ամենահիմնական, եթե ոչ՝ ամենակարեւոր հանգուցալուծման բանալիները։

Կարինե ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ