Նախանձում եմ, ազնիվ խոսք, նախանձում եմ պատմություն չունեցող ժողովուրդներին: Երանի իրենց, իրենց թեթեւ սրտներին. հոգիները՝ անխռով, մտքերը՝ պարզ, իրենք էլ՝ ջահել ու անհոգ: Աշխարհը՝ լիքը, դեմները՝ բաց, իրենք էլ կանաչ աշխարհով ընկել, գնում են ազատ: Ժանտախտից չեն վախեցել, մորեխից, տիֆից, թուրք ու մոնղոլից չեն վախեցել: Ուրիշ ազգերն այդ համաճարակի դեմն առել են, փոխարենը գրականություն, փիլիսոփայություն, կրոն, բարոյականություն են ստեղծել, ինքնաթիռ, մեքենա, հեռուստացույց, գնացք են ստեղծել, տվել են ջահել ժողովուրդներին, նրանք էլ վերցրել, դրել են տակներն ու կոլեկտիվ խանդավառությամբ գնում են կանաչ աշխարհով: Գնում են, եւ ամեն մեկը նախահայր է իր սաղմնավորվող ազգի համար. գրականության, նկարչության, սպորտի հիմնադիր է, դասական:
Գնում են եւ իր արթնացող մարմինն առաջին անգամ գիտակցողի անկազմակերպ ոգեւորությամբ ժպտում են մեզ՝ Արարատի զավակներիս` հին պատմությունների մեջ խճճվածներիս, քաջալերում, թե՝ մի վախեցեք, եկեք մեր ետեւից, մենք ճանապարհը ցույց կտանք, եկեք, մի վախեցեք, մենք ձեզ հետ ենք, մենք ճանապարհը գիտենք, եկեք:
Երանի իրենց:
Հողը փորում են, որ շենք կառուցեն, տակից պատմություն, քաղաք, թագավոր դուրս չի գալիս: Հողը կույս, նախաստեղծ, ինչպես աշխարհաստեղծման առաջին օրը. մաքուր, մամոնտի հետքը վրան: Փորում ու գնում են առաջ, փողոցները քանոնով գծում ու կառուցում են. դեմը վեցհազարամյա տաճար չկա, բերդ ու եկեղեցի չկա, քանոնով գծում ու կառուցում են:
Երանի իրենց:
Խեղճ Ալեքսանդր Թամանյան: Ուզում էր իր քաղաքն այնպես կառուցել, որ բոլոր փողոցները դեպի Արարատ բացվեին: Խեղճ Ռաֆայել Իսրայելյան: Թանգարան էր կառուցում, ուզում էր անպայման մի պատուհանից Արարատը երեւար, մյուսից՝ Արագածը: Հայոց երկու սուրբ լեռները ճարտարապետներին հանգիստ չէին տալիս, չէին թողնում ազատ երեւակայել, ինչպես յոթ հազար տարի եւ դրանից առաջ էլ հանգիստ չէին տվել իրենց նախնիներին:
Խեղճ հայ ճարտարապետներ, ո՞րն էր ձեր մեղքը…
Կամ իմ մեղքը որն է, որ փոխանակ խոսքս միանգամից սկսեմ, անմիջապես բացեմ ասելիքս, Մսրա Մելիքի պես գնում հասնում եմ մինչեւ Դիարբեքիր, գնում եմ, որ թափ առած գամ, գամ… ու նորից վրիպեմ: Եվ արդեն որերորդ անգամ արդարանամ, թե ինչու եմ խոսքս այդքան հեռվից սկսում, ինչու եմ նախանձում ջահել ժողովուրդներին, եւ ինչից է, որ վախենում եմ չհասկացվելուց, թեեւ հայ լինելն արդեն ենթադրում է չհասկացված լինել: Եվ ինչպես ասում է ռուս նշանավոր մարդաբան Ելիսեեւը՝ այս ազգը պատմության համար մի մեծ հանելուկ է: Ասում է ու բացատրում, հիմնավորում, թե ինչու:
«Զարմանք է պատճառում նաեւ գոյության կռվի տեսակետից այս փոքր երկրի ուժերի հարաբերությունը, որ այդքան դարեր սեպի պես խրված է հզորների մեջ: Կործանվեցին մեծն Ասորեստանն ու Բաբելոնը, պարսից, մակեդոնական, հռոմեական, արաբական հզոր տերությունները, մեծամեծ ազգերը բնաջնջվեցին, անհետացան աշխարհի երեսից, իսկ հայոց ազգը ոչ միայն կենդանի մնաց, այլեւ կյանքով ու հույսով լի մղվում է գիտության եւ աշխատանքի»: Ասում է գիտնականը, ասում է ու շարունակում. «Հակառակ հայերի բազմադարյա պատմության, հակառակ հազարավոր աղետների, հայկական տիպարը գրեթե մնացել է անաղարտ, մինչդեռ Փոքր Ասիայի մնացած ցեղերը շատ են այլափոխվել: Այնպես որ, ամենամաքուր արյուն ունեցող ազգերի մեջ պատվավոր տեղ են գրավում հայերը»…
…Եվ ես այսօր լրիվ պատահաբար կարդալով ուղիղ երեսուն տարի առաջ մայիսին գրած իմ հերթական անտիպ էսսեն (ի դեպ, ձեռագիրը ոչ թե ես եմ գտել, այլ իմ Անի աղջիկը` հին թղթերը դասավորելիս. երիցս ճիշտ է Բուլգակովը, որ ձեռագրերը չեն այրվում)՝ հիշեցի, որ այն տարիներին էսսեն մերժել էր ժամանակի գրաքննությունը:
Բայց էսսեի առաջաբանը իմ սիրտը տեղահանեց, եւ որոշեցի, որ այն մեր օրերում կարող է տպագրվել: Եվ ասել նաեւ, որ թերեւս կարող էինք ավելի լավը լինել այն տարիներին, բայց մեր սերունդն այսքանը կարողացավ, այսքանը կարողացանք:
Ներեցեք…
Մնում է մեր նոր սերունդը, որ արդեն մեր զավակներն ու թոռներն են, կարողանան ավելին անել, քան մենք… դարձյալ ու դարձյալ երդվեն Արարատով՝ սրբազան լեռը պահելով իրենց հոգիներում:
ՄԵՐՈՒԺԱՆ ՏԵՐ-ԳՈՒԼԱՆՅԱՆ
«Առավոտ»
18.05.2018
