Երբ ինձ ասում են մտաւորական, մի տեսակ եմ լինում. Վարդան Պետրոսյան. «Ասպարեզ»

«Ասպարեզ». «Հոգեւոր Ընթացքն Է Մեզ Առաջնորդելու Դէպի Ճիշդ Ուղին.

Այս Ուղերձն Եմ Փորձելու Փոխանցել Իմ Ներկայացումներում»

Վարեց՝ ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ

Երկարատեւ ստեղծագործական եւ բեմական դադարից յետոյ, երգիծաբան, դերասան Վարդան Պետրոսեանը Լոս Անջելեսի հանդիսատեսին ներկայացաւ իր նոր՝ «Իմ Կիսատ Թողած Երգը» ներկայացմամբ: Ստորեւ՝ «Ասպարէզ»ի բացառիկ հարցազրոյցը սիրուած արուեստագէտի հետ.

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Ինչի՞ մասին է ձեր կիսատ թողած երգը։

ՎԱՐԴԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ.- Իմ բոլոր ներկայացումները մեր կեանքի մասին են, ինչ-որ ձեւով ներկայացնում են մեր առօրեան, հոգսերը, ապրումները, նաեւ, անպայման՝ մեր երազանքները: «Իմ Կիսատ Թողած Երգը» կիսատ թողածս ներկայացումն էր: Բանն այն է, որ երբ իմ աւտովթարը տեղի ունեցաւ, որ դարձաւ համաշխարհային իրադարձութիւն, յաջորդ օրը ես ներկայացում ունէի, եւ այն աւարտւում էր երգով: Երգում էի հանդիսատեսի հետ միասին, եւ այն  կիսատ մնաց: Կիսատ մնաց նաեւ այն իմաստով, որ կիսատ մնաց մի կեանք, կիսատ մնացին նաեւ երկու կեանքեր… սա բաւական խորհրդանշական է, եւ երբ դուրս եկայ կալանքից, անպայման ցանկացայ շարունակել հէնց այս ներկայացումով: Այն իմ մասին է՝ իմ կալանքի պատմութիւնն է բաւական զաւեշտական դրուագներով, որ ներկայացնում եմ իմ ոճով՝ մարդկանց հետ խօսում եմ ամենատառապալի, ամենածանր երեւոյթներից ծիծաղով, բայց նաեւ մտածելու տեղիք եմ տալիս տալ: Իրականում, այն  նաեւ իւրաքանչիւր հայ կալանաւորի պատմութիւնն է ինչ-որ տեղ: Բացի այդ, ներկայացումը մարդկային ամենախորը յարաբերութիւնների մասին է, որոնց մասին գուցէ եւ չգիտենք: Առանցքում կիսագիտակից վիճակում գտնուող մարդ է, ում, փողկապներով,  առաքինի ներկայացող մարդիկ գցում են բանտ՝ սեւազգեստ «վայրի գազանների» մօտ եւ չեն մտահոգւում, արդեօք նա կենդանի կը մնայ թէ ոչ: Եւ յանկարծ պարզւում է, որ այդ «գազանները» որպէս մարդ աւելի բարձր են, որովհետեւ առանց հետաքրքրուելու, թէ ով է վիրաւորը, ընկածին բարձրացնում են, գուրգուրում, խելքի բերում: Կարծում եմ, ներկայացումից յետոյ, մարդիկ դուրս են գալիս զուարճանալուց, տխրելուց բացի՝ նաեւ մտորումներով այն մասին, թէ  մարդկայնութիւնն իրականում որտեղ է գտնւում:  «Իմ Կիսատ Թողած Երգը» ուրեմն, մեր հոգսերի, մեր երազանքների, մեր կիսատ մնացած ապրումների շարունակութիւնն է: Մի նոր սկիզբ, որը ես կ՛ուզէի, որ այլեւս երբեք կիսատ չմնար:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Ձեր երկու ներկայացումների տոմսերը Լոս Անջելեսում անմիջապէս սպառուեցին, եւ աւելացուեց ներկայացման եւս մէկ օր: Սա խօսում էր նաեւ ձեր հանդիսատեսի կարօտի ու սպասման մասին: Տարիների դադարից յետոյ, առաջին անգամ բեմ բարձրանալով ի՞նչ զգացումներ ունեցաք, եւ ինչո՞ւ էիք ընտրել Լոս Անջելեսը որպէս առաջին ներկայացման վայր:

ՎԱՐԴԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ.- Ես  շատ երջանիկ արուեստագէտ եմ ինձ համարում, որովհետեւ միշտ ունեցել եմ մեծաթիւ հանդիսատես, եւ խնդիրը քանակի մէջ չէ: Երբ դուրս եկայ կալանքից, ինձ մի լրագրող հարցրեց, թէ ի՛նչ ունեմ ասելու երկրպագուներիս, ովքեր միշտ իմ կողքին էին ու սպասում էին: Ես պատախանեցի, որ երկրպագուներ չունեմ՝ այլ ունեմ հարազատներ: Իմ փոխյարաբերութիւնը իմ հանդիսատեսի հետ դերասանի եւ երկրպագուի յարաբերութիւն չէ՝ այլ հարազատի, որ վերջին տարիներին առաւել ամրացաւ:

Վեց տարի է, որ չէի եղել Լոս Անջելեսում, եւ հինգ տարի է, որ բեմ չէի բարձրացել, եւ շատ յուզուած էի, երբ պատկերացնում էի մեր հանդիպումը: Հոգեբանօրէն պատրաստուել էի, որ ինքս էլ չխառնուէի, որովհետեւ սպասում էի բուռն ընդունելութեան, քանզի այդ նոյն կարօտը ես ունէի մարդկանց ու բեմի նկատմամբ: Հիւրախաղերիս համար առաջին երկիրն ընտրեցի Լոս Անջելեսը, նախ որովհետեւ իմ ծանր օրերին այստեղ բնակուող իմ ընկերներն ու նոյնիսկ մարդիկ, ում ես չէի ճանաչում ինձ շատ օգնեցին, նաեւ  նիւթապէս: Բաւական բարդ է չորս տարի կալանաւոր պահել: Եւ առաջինն այստեղ գալով, ցանկացայ արտայայտել խորին երախտագիտութիւնս նրանց: Երեւանից յետոյ իմ երկրորդ ամենաշատ հանդիսատեսն այստեղ է, եւ Փետրուարի 3ին, երբ դուրս եկայ բեմ, բաւական երկար չէին դադարում ծափահարութիւնները, իմ կոկորդն էլ սեղմւում էր:  Իմ ու հանդիսատեսի զգացողութիւնները փոխադարձ էին:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Դուք այն մտաւորականներից էք, ով երբեւէ չի կաշկանդուել ճշմարիտ գոյներով ներկայացնել իրականութիւնը, նաեւ՝ քննադատել:  Միաժամանակ, հաւատարիմ արուեստագէտի ձեր կոչմանը, փորձում էք ցոյց տալ լուծումներ: Ո՞րն է այսօր ելքը մեր հայրենիքի համար՝ համատարած յուսալքութեան, հաւատի բացակայութեան պայմաններում:

ՎԱՐԴԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ.- Երբ ինձ ասում են մտաւորական՝ մի տեսակ եմ լինում: Մտաւորականներն այն մարդիկ են, ովքեր անընդհատ մտածում են, մտածելը նրանց կենսակերպն է: Ես այդքան մեծ մտածող չեմ: Ինձ համար մտաւորականն իմ հայրն էր եւ նրա սերնդակիցները, ովքեր բացառիկ մտաւորականներ էին՝ շատ կարդացած էին, շատ խոհեմ: Յիշում եմ, թէ ինչպէս էին հայրս ու մայրս տանը խօսում միայն գրական, մարգարտաշար հայերէնով: Նրանք ապրում էին համեստ, անտրտունջ:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Մենք ինչո՞ւ ենք տրնտջում:

ՎԱՐԴԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ.- Նիւթական կեանքն ունի օրէնքներ, որին մենք չենք կարող յաղթել: Որքան մարդու յարմարաւէտութիւնը շատանում է, այնքան մարդու տրտունջն էլ աւելանում է: Ընդհանրապէս մտաւորականների փոքրիկ խաւը, որ արդէն դասակարգ չէ, կամաց կամաց վերանում է, եթէ չասեմ վերացւում է: Այնպիսի պայմաններ են ստեղծւում, որ մտաւորականները սկսում են քչանալ: Մտաւորականներն ընդհանրապէս նման են այգու ծաղիկների, վարդերի, նրանք աւելի նուրբ են, քնքուշ են, եւ մոլախոտը կարողանում է նրանց իրենով անել:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Իսկ ո՞րն է ելքը:

ՎԱՐԴԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ.- Այսօր ամբողջ աշխարհն է ելք փնտռում, բայց տպաւորութիւն ունեմ, որ ելքը փնտռում են այլ տեղերում: Ես կարծում եմ ելքը, ելք փնտռելու մէջ է: Մեր ամենամեծ խնդիրը, եւ ոչ միայն Հայաստանի՝ այլ աշխարհի, որի մի փոքրիկ մասն էլ մենք ենք, հոգեւորի պակասն ու իսպառ բացակայութիւնն է, որ յանգեցնում է նրան, ինչ այսօր ունենք: Եւ մենք այսօր պայքարում ենք ոչ թէ հոգեւորը վերադարձնելու, այլ հակառակը՝ նիւթական աշխարհում էլ աւելի մեծ յարմարաւէտութիւն ձեռք բերելու համար: Նիւթական աշխարհում յարմարաւէտութիւն ձեռք բերելը, վայելքի ձգտումը, ինչպիսի անուններով էլ այն ներկայանայ՝ քաղաքացիական հասարակութեան կերտում, մարդկային իրաւունքների պաշտպանութիւն, որ իրականում դրական երեւոյթներ են, բայց բերում են այսօրուայ հետեւանքներին, պայքարի ձեւերի պատճառով: Ինչպէս ասում էր Քրիստոսը՝ թուր վերցնես, թրով էլ կ՛ընկնես: Մենք այսօր աշխարհին նայում ենք զայրացած, առաւօտեան արթնանում ենք աշխարհի, մարդկանց նկատմամբ ատելութեան զգացումով, երանութեամբ յիշում ենք անցեալը, չենք սիրում  նոյնիսկ մեր սիրելի մարդկանց: Փորձում ենք փոխել նրանց նախատելով, դատապարտում ենք՝ ծնողը զաւակին, զաւակը՝ ծնողին ջղայնանալով, հայհոյելով, ուզում ենք խելքի բերել նրանց:

Ցեխ շպրտելով մարդու վրայ, ոչինչի չենք հասնի, այլ պէտք է զգուշօրէն, սիրով մօտենանք, ինչպէս օրինակ արուեստի գործերի վերականագնողները, ովքեր այնպէս ծայրայեղ քնքշութեամբ են մօտենում գլուխ գործոցին, մինչեւ այն բոլորովին բացայայտեն: Այսինքն, մարդուն էլ պէտք է սիրով մօտենալ, բացասականը մաքրել՝ մինչեւ տեսանելի լինի նրա հոգու փոքրիկ լոյսը, որ ամէն մարդու մէջ կայ: Իւրաքանչիւրի մէջ Աստծուց մի մոլեկուլ կայ, եւ սա պէտք է սիրով ու ջերմութեամբ բացայայտել, մինչդեռ ջարդելով, փշրելով այն չես տեսնի երբեք: Մայր Թերեզան ասում էր. «Ուզում ես աշխարհին լաւութիւն անել՝ գնա քո ընտանիքին, քո հարազատներին սիրիր ջերմօրէն», սա է լաւագոյն լուծումը:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Յատկապէս, որ քրիստոնէական արժեհամակարգը հայ մարդու գենետիկ կոդում է:

ՎԱՐԴԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ.- Այո, սիրիր դիմացինիդ ինչպէս ինքդ քեզ: Իմ կեանքն ինչպէ՞ս դասաւորուեց: Իմ կալանակից ընկերները, որոնց հետ ես շատ ջերմ յարաբերութիւններ եմ պահպանում, այդպէս վարուեցին ինձ հետ՝ հոգ տարան վիրաւորին, ինչպէս բարի Սամարացին: Սա է ամենամեծ պատգամը: Խնդիրն այն է, որ ժամանակի ընթացքում, դիմացինին սիրելու մեծագոյն պատգամը կամաց-կամաց սկսեց մոռացուել, եւ իմ նոր ներկայացման ընթացքում փորձում եմ այս պատգամը փոխանցել:

Ներկայացման վերջում էլ անում եմ մի բան, որ ամենակարեւորն եմ համարում այսօր հայ մարդու համար որպէս ելք: Հայը, ունենալով մեծ սիրտ, միաժամանակ ներքուստ ամաչկոտ է, կաշկանդուած: Ես հանդիսատեսին խնդրում եմ իրար ձեռք բռնել, եւ միասին երգում ենք, եւ այդ պահին բոլորը կարծես դառնում են մի մարդ: Մենք տառապած, տանջուած, դառնացած ժողովուրդ ենք, եւ այդ երգի ժամանակ երբ նայում եմ դահլիճին, եւ տեսնում եմ, թէ որքան յուզուած են, արտասւում են, հասկանում եմ, թէ որքան կարիք ունէին, որ ինչ-որ մէկը վեր հանի այն՝ ինչ չեն արտայայտել: Սօս Սարգսեանը մի անգամ ասաց, որ երբ հայերը իրար ձեռք բռնած երգեն՝ մեզ այլեւս յաղթել չի լինի: Մարդկանց փրկութեան ելքը միասնութեան մէջ է, բայց միասնութիւն շատ կոնկրետ նպատակով՝ այդ միասնութիւնն անպայման դէպի լոյսը պիտի տանի, դէպի բարութիւն, դէպի մեծ սէր դիմացինի նկատմամբ: Սէր է, երբ ներկայացման վերջում մարդիկ ցանկանում են իրար գրկել, իրար ձեռք բռնել, եւ ելքը հէնց սա է:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Ձեր հանդիսատեսը նաեւ հայրենիքը սիրող ու հայրենիքի խնդիրներով մտահոգ հայն է: Ինչպէ՞ս է կարող  այսօր սփիւռքահայը մասնակցել հայրենիքի ու ազգային խնդիրների լուծմանը:

ՎԱՐԴԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ.- Այն հանդիսատեսը, ով գալիս է իմ ներկայացումներին, որին ես կարող եմ ասել իմ հանդիսատեսը՝ գալիս է իմ հետ կիսելու եւ կիսուելու, հասկանալու միասին, թէ ի՛նչ պիտի անենք, ինչպէ՛ս: Սա լուրջ քաղաքական հարց է: Սփիւռքի մասին շատ կոպիտ եւ տիպական համեմատութիւն են անում, որ ինչ-որ տեղ ճիշդ է՝ ասում են ադրբեջանցիները ունեն նաւթ, մենք ունենք Սփիւռք: Իհարկէ, Սփիւռքն աւելին է՝ կենսական ուժ է, արեան հոսք, սիրտ, ուղեղ՝ ամէն ինչ: Հայաստանի մի մեծ ստուար մասն ապրում է Հայաստանից դուրս, ինչպէս ինքս, անձնական կեանքի բերումով, որովհետեւ կինս սփիւռքահայ է: Ես ականատես եմ  եղել, թէ որքան նուիրուած է, պատրաստակամ է սփիւռքահայը, կնոջս հայրն, օրինակ: Ցաւօք, Հայաստանից չի կազմակերպուել այն ճիշդ քաղաքականութիւնը Սփիւռքի նկատմամբ, որն այնքան  անհրաժեշտ է:  Աշխատանքները պէտք է կազմակերպուեն մի կենտրոնից, որը կարող է լինել աշխարհի որեւէ անկիւնում, սակայն Հայաստանը պէտք է լինի ուժերի կենտրոնացնողը, եւ ճիշդ օգտագործի այն ահռելի ռեսուրսը, որը մենք ասում ենք Սփիւռք:

Սակայն՝ հակառակը, Հայաստանի իշխանութիւնները, մարդիկ ովքեր կառավարում են այդ փոխյարաբերութիւնները, այդ քաղաքականութիւնը, նրանք Սփիւռքին դիտարկում են, ինչպէս լուսահոգի աներս էր ասում՝ որպէս կթան կովի: Մենք Սփիւռքին կթում ենք, կաթը վերցնում, եւ հասկացնում, որ դրանից աւելին իրաւունք չունի անելու: Նուազեցնում ենք մեր յարաբերութիւնները՝ սահմանափակելով ընդամէնը նիւթական օգնութեամբ, եւ նոյնիսկ դա էլ՝  ճիւաղային մակարդակի ենք հասցնում. վկայութիւնը՝ բազմաթիւ գործարարները, ովքեր Հայաստանից հեռացել են վիրաւորուած, հիասթափուած եւ յուսախաբուած:

Սա այն քաղաքականութիւնն է, որ Հայաստանը ցաւօք վարում է Սփուռքի նկատմամբ: Այդուհանդերձ, Սփիւռքի ներկայութիւնը կայ Հայաստանում, կայ այդ օգնութիւնը, որի մասին շատերը գիտեն բայց չի խօսւում: Ես միայն ցաւով եմ նշում, որ մեր տառապանքից, մեր դժբախտութիւնից ծնուած գանձը, որովետեւ Սփիւռքը ստեղծուեց Ցեղասպանութեան հետեւանքով, չի օգտագործւում: Մենք ունենք մի հսկայ գանձարան, մարգարիտներով սնդուկ, որ անտեսում ենք:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Այս դէպքում լուծում կարո՞ղ է լինել ինքնակազմակերպումը:

ՎԱՐԴԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ.- Այո, բայց ցաւօք ինքնակազմակերպումը մեզ մօտ բուռն կերպով տեղի է ունենում միայն, երբ հարցը վերաբերում է թուրքի դէմ ճակատամարտին: Երբ քառօրեայ պատերազմը սկսուեց, ես բաց կալանքում էի (այդ ընթացքում իրաւունք ունէի կալանավայրից դուրս գալ աշխատանքի գնալու, եւ երեկոյեան վերդառնալ), եւ երբ գնացի աշխատանքի՝ գրեթէ տղամարդ չկար, բոլորը գնացել էին Արցախ: Մի կալանաւոր ունէինք, ով  դաշնակցական էր, Արցախեան պատերազմի մասնակից փոխգնդապետ, ով նոյնպէս բաց կալանքում էր, ու չնայած պատժաչափի աւելացման սպառնալիքին՝ մեկնեց ճակատամարտ: Կալանավայրում էլ, երիտասարդներն արդէն կազմակերպւում էին, ջոկատներ էին կազմում: Եւ այս ամէնը տեղի էր ունենում պայմաններում, երբ չորս օրերի ընթացքում ոչ մի պաշտօնեայ  հեռուստացոյցով հանդէս չեկաւ, կազմակերպման որեւէ կոչ չարեց, անհնաւատալի ինքնակազմակերպում էր, եւ շատ էի զարմացել մեր կենսական ուժերի վրայ, եւ քառօրեայ պատերազմի յաղթական ելքի, որ ապահովեցին մեր քսանամեայ երիտասարդները:

Ինքնակազմակերպման ուժը մենք ունենք, եւ սա երեւի գենետիկ ուժ է, եւ չգիտեմ, թէ ինչ ուժով են կարողացել ծնողները դաստիարակել նման սերունդի, որ նման կամք ու քաջութիւն ցուցաբերեցին: Սակայն, այս ամէնը մեզ մօտ արտայայտւում է միայն ծայրայեղ իրավիճակներում, երբ առկայ է թշնամու կողմից իրական սպառնալիք: Իսկ երբ հանգիստ վիճակում ենք, յարմարաւէտութիւնը թմրեցնում է: Յատկապէս Սփիւռքում, երբ երեխաներն այլ կրթութիւն են ստանում, յետոյ՝ տուեալ երկրի մշակոյթի կրողն են դառնում, եւ ձուլւում:

Անհրաժեշտ է քաղաքականութիւն մշակել, որպէսզի հայրենիքից դուրս բնակուող պատանին ու երիտասարդը Հայաստանի հետ կապուած լուսաւոր կէտը չկորցնեն: Այնիչն, արդեօք այսօր հակառակ քաղաքականութիւնը չի՞ իրականացւում:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Վերջին 25 տարիներին հիմնականում բնակուելով Ֆրանսիայում, երբեւէ չէք կտրուել հայրենիքից, ազգային խնդիրներից, եւ մշտապէս քաջատեղեակ էք ու սրտացաւ ազգային հարցերի նկատմամբ:

ՎԱՐԴԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ.- Ես ծնուել եւ մինչեւ 33 տարեկանս ապրել եմ Երեւանում, այսինքն՝ հողին կապուած եմ, կապուած եմ արիւնով, դաստիարակուել եմ այնտեղ, եւ շատ բան եմ վերցրել հայրենիքից: Երբ 1992թ.ին տեղափոխուեցի Փարիզ, կապս երբեւէ չկտրուեց Հայաստանի հետ: Իհարկէ այն ժամանակ հաղորդակցման զարգացած միջոցներ, համացանց, նոյնիսկ  հեռախօսակապ չկար, բայց ես նամակներ էի գրում տասնեակ էջերով, եւ պատասխան մանրամասն նամակներ էի ստանում։

Ինչպէս Սարոյեանն է ասում՝ «Իմ սիրտը լեռներում է», իմ սիրտը Հայաստանում է: Կարող ես ապրել մի երկրում, որ շատ հարուստ է, բազմագոյն, ունի հզօր մշակոյթ, բայց գիտես, որ սրտիդ մասնիկը գտնւում է մի երկրում, որտեղից դուրս ես եկել: Ես միշտ սնուել եմ Հայաստանից, եւ որպէս երախտագիտութիւն միշտ փորձել եմ ինչ-որ չափով սնել նաեւ, ինչ-ոչ չափով իհարկէ, որովհետեւ դա համեմատելի չէ, թէ ինչ է Հայաստանը տուել, եւ թէ ինչ եմ ես տալիս, դրա մասին չէ խօսքը, որովհետեւ դա ովկիանոսի մէջ մի կաթիլ գցելու է նման, բայց փորձել եմ ինչ-որ ձեւով երախտահատոյց լինել:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Ստեղծագործական ի՞նչ այլ ծրագրեր ունէք:

ՎԱՐԴԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ.- Վերադարձել եմ Փարիզ, որտեղ իմ ստեղծագործական գլխաւոր փուլն իմ ընտանիքն է: Հանդիպել եմ ընկերներիս, ովքեր ինձ ու ընտանիքիս սատարել էին կալանքիս ողջ ընթացքում: Մասնագիտական առումով, կնոջս հետ, ով դերասան-բեմադրիչ է, եւ դասաւանդում է բեմական արուեստ, ու իմ մի քանի դերասան ընկերների հետ միասին թատերական ծրագիր ենք պատրաստում, որ կը ներկայացնենք Փարիզում, եւ ֆրանկոֆոն երկրներում: Նաեւ, գիրք եմ գրում իմ կալանքի տարիների մասին, որ կոչւում է «Սկիզբ», որովհետեւ կալանքն այնպիսի շրջադարձային պահ է մարդու կեանքում, որ դրանից յետոյ սկսում ես նոր կեանք ապրել: Գլխաւորը, որ ասելիք կայ: Ճակատագրական դէպքերից յետոյ, մարդու խօսքը կամ ընդհանրապէս կտրւում է, կամ բազմապատկւում է: Ես բախտաւոր եմ, որ Աստուած ինձ ոչ թէ դատարկեց, այլ՝ լցրեց, եւ ես պարտաւորուած եմ զգում արտայայտուելու: Այդ գիրքը, որ գրում եմ, ցանկանում եմ, որ դեղամիջոց լինի, ինչի միջոցով ծանր օրեր ապրող մարդը մխիթարութիւն գտնի: Յուսամ, Աստուած կ՛օգնի:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Ո՞ր արժէքներն են առաջնային ձեր նոր սկզբում:

ՎԱՐԴԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ.- Հոգեւոր արժէքները: Դուք ինձ անուանեցիք մտաւորական, իսկ մտաւորականը նա է, ով բոլոր իրավիճակներում գերադասում է հոգեւոր արժէքները նիւթականից: Ես այդպէս պէտք է շարունակեմ, դա եմ հասկացել: Միգուցէ այդպէս մտածել եմ, բայց հիմա միանգամայն համոզուած եմ, որ հոգեւոր ընթացքն է մեզ առաջ տանելու, առաջնորդելու դէպի ճիշդ ուղին:  Հոգեւորը տանում է բարդ տեղ, դէպի մի փոքր դուռ, ուր շատերը չեն կարողանում մտնել, բայց  հոգեւոր ուղին է, որ լիութիւն է տալիս մարդուն, երջանկութիւն, բերկրանք, մօտեցնում է լոյսին: Այսինքն, պէտք է փորձեմ այդպէս ապրել եւ իմ ներկայացումներով, իմ խօսքով մարդկանց այդ ուղերձը փոխանցել: