1988թ. փետրվարյան սումգայիթյան հայկական ջարդերը եւ հետագա հակահայկական իրադարձությունները Բաքվի, ընդհանրապես Ադրբեջանի ազգաբնակչությանը բաժանեցին չորս խմբի:
Առաջին խումբը կազմում էին մուսուլմանները, որոնք հարակից էին Ժողովրդական ճակատին (ԺՃ), եւ նրանց մի մասը օգտվեց հայերի բնակարաններից ու գույքից:
Երկրորդ՝ չեզոք խումբը կազմում էին հրեաները, վրացիները, օսեթները, ռուսները եւ այլ սլավոնական ազգերի ներկայացուցիչները, որոնց դեմ չէին ուղղված կազմակերպված հարվածները եւ սպանությունները: Իսկ եթե նրանցից որեւէ մեկը տուժել է, դա պատահականություն էր, որովհետեւ արտաքինով նման է եղել հայի:
Երրորդ խումբը կազմում էին անպաշտպան եւ անզեն հայ բնակչությունը, որի դեմ ուղղված էին նզովքը, ատելությունը, սպառնալիքը եւ բնաջնջումը:
Չորրորդ խումբը կազմում էին խառն ամուսնության ընտանիքները, որոնց մի ճյուղը հայ էր:
Հայկական համայնքն իր առջեւ խնդիր չէր դնում, որ ազգի համայնքի հետ միանալ (թեկուզ Մոսկվան ստեղծեց Բաքվում տարբեր ազգերի ռուսալեզու մեծ գերիշխող համայնք), այլ խնդիր էր դնում՝ ինչպիսին լիներ, դա բխում էր դարերի խորքից եկող մեր ազգային գեներից: Ընդհանուր առմամբ աշխատանքի պրոցեսում եւ առօրյա կյանքում յուրաքանչյուր հայ ադրբեջանցիների հետ փոխհարաբերությունների ժամանակ այնպիսի մոտեցում էր ցուցաբերում, որպեսզի հասարակության մեջ ազգը պահպանի իր բարձր գործունակությունը եւ հոգեկան կայունությունը: Դա հնարավոր էր, քանի որ հայապահպանության գործում մեզ օգնում էր մեր կոնսերվատիվ գաղափարախոսությունը՝ հպարտանալով մեր անցյալով եւ տարվելով խորհրդային պրոպագանդայով, քայլում էինք դեպի «պայծառ» ապագա:
Տեղական իշխանությունը չէր ցանկանում տեսնել հայկական համայնքին ինքնուրույն, սկզբունքորեն քաղաքական ուժ, ուստի նրանց պահում էր տնտեսական, սոցիալական եւ հոգեկան կախյալ վիճակում: Աշխատում էին ցանկացած հայի ազգային գաղափարախոսությունից զրկել, որովհետեւ այդպիսի մարդկանց շատ հեշտ է մանիպուլյացիայի ենթարկել: Իսկ հայերը տեղական իշխանության
գաղափարախոսությունն ընդունում էին «ֆիլտրացիայի» ենթարկելով: Ադրբեջանցիների ագիտացիոն մեքենան՝ մարդկանց համոզել եւ ներգործել նրա վրա, աշխատում էր շատ կոպիտ կերպով: Այստեղ անհրաժեշտ է նուրբ մոտեցում, գիտելիքներ եւ տաղանդ: Դա մի ամբողջ պրոֆեսիոնալ աշխատանքի համակարգ է, որի բացակայությունը նրանց մոտ հանգեցնում էր բռնության:
Հայերեն լեզվով հրատարակվող միակ «Կոմունիստ» օրաթերթը եւ «Գրական Ադրբեջան» հանդեսը քաղաքական գրաքննության կողմից արգելված էին համախմբել եւ ուղղորդել հայ հասարակությանը: Հայ համայնքն առանց էլիտայի անղեկ նավակ էր քաղաքական ալեկոծվող օվկիանոսում: Կասկած չկար, որ տեղական իշխանությունն անգիր գիտեր Գարեգին Նժդեհի բառերը՝ «Ժողովրդի ճակատագրի դարբինը նրա մտավորականությունն է»: Ուստի սոցիալական եւ քաղաքական հարցերում հայ ազգի էլիտան տարանջատված էր ազգային մեծամասնությունից, նրա կամքի արտահայտիչը չէր: Այնպես որ, մտավորականության կողմից ստեղծել ազգային արժեքների պահպանման եւ զարգացման համար ինչ-որ հեղինակավոր մարմին, որ կարող էր համախմբել Բաքվի հայ համայնքը, արգելված էր թե հանրապետական եւ թե համամիութենական մասշտաբով: Բայցեւայնպես, հայերը քաղաքական ասպարեզից զերծ, առօրյա կյանքում, կենցաղային հարցերում հանդես էին գալիս որպես ինքնակազմակերպված, ձեւավորված ու համախմբված համայնք:
Քաղաքային իրադարձություններին ճիշտ գնահատական տալու համար մեկ շաբաթից ավելի հեռվից հետեւում էի ԺՃ-ի միտինգներին: Նպատակս էր մոտիկից անձամբ լսել, թե ինչ կոչեր են հնչում եւ ինչ են ծրագրում ԺՃ ներկայացուցիչները: Փառաբանում էին սումգայիթյան «հերոսներին», Հայաստանը Ղարաբաղի Թոփխանում (Խաչենտափում) ալյումինի գործարան է կառուցում՝ խախտելով էկոլոգիան, Ստեփանակերտի մոտ երկու թուրք ոստիկան են սպանել: Անհավատներին ազատել աշխատանքի բոլոր բնագավառներից եւ վտարել հանրապետությունից: Ուղեղից հանեք լավ հայ հասկացությունը, քանի որ նրանք անհավատ են, ուրեմն բոլորն էլ վատն են: Մահ անհավատներին:
Իսկ մեկը կոկորդը պատռելով գոռում էր, իբր թե Ալլահը ասում է՝ «սպանիր անհավատին, թալանիր, ջարդիր եւ վերցրու նրա ունեցվածքն, ու դու հետագայում կընկնես դրախտ»:
Դա ամենասարսափելի եւ վտանգավոր պահն էր, երբ թաքնված են Ալլահի հետեւում, ուրեմն գնալու են հանցագործության, նախօրոք իրենց արդարացնելով:
Բաքուն դարձավ քաղաքական թատերաբեմ, որտեղ գործում էին իսլամիզմի գաղափարներով միահյուսված գործող իշխանությունը եւ կոմկուսի կենտկոմը եւ անզոր դիտորդի դերում գտնվող հայկական համայնքը:
«Ազգերի հավասարության» գաղափարները օրենսդրական դաշտում հայերի համար միանգամայն բացակայում էին: Ոչ թե օրենքներն էին ծառայում հայերին, այլ հայերն էին ծառայում օրենքին: 70 տարուց ավելի հայ բնակչությանը տանում էին օտարացման եւ արտաքսման արահետներով: Յուրաքանչյուր հայ ընտանիքի հայր գիտակցում էր, որ ինքը շարունակում է իր հոր գործը ստրկատիրական պայմաններում: Նա երազում էր տեսնել իր գործի շարունակողին արդար ու ազատ պայմաններում: Ուստի հայ ընտանիքները ստիպված փուլերով կամ միանգամից տեղափոխվում էին Հայաստան, Խորհրդային Միության այլ քաղաքներ կամ Լեռնային Ղարաբաղ:
Բազմաթիվ հայ ընտանիքներ փորձել են վաճառել կամ փոխանակել բնակարանները, կամ էլ հանձնել երկարատեւ հիմունքների վրա: Տեղական իշխանությունը նրանց աջակցելու փոխարեն պատասխանում էր. «Թողեք ամեն ինչ, հավաքեք ճամպրուկներդ ու անհետացեք, քանի կենդանի եք»:
Հայերի տեղահանման ժամանակ կտրուկ աճեցին բեռնատեղափոխման գները: Հայերը գերադասությունը տալիս էին «Սովավտոտրանսպորտ»-ին, որի վարորդները սլավոնական ազգերի ներկայացուցիչներ էին, ուստի ճանապարհին չեն կանգնեցնի: Բեռները կոնտեյներներով տեղափոխելը ձեռնտու չէր: Կոնտեյներները վերամբարձով բարձրացնելիս մի անգամ ուժգին խփում էին գետնին ու նոր տեղադրում պլատֆորմին, արդյունքում բեռների մի մասը ջարդվում էին կամ կոնտեյները ճանապարհին անհետանում էր:
Շատ տուժած հայեր գրոհայինների շարքում ճանաչեցին իրենց հարեւանների տղաներին, թեպետ դիմակներով էին: ԺՃ խմբերի մեջ էին նաեւ հարեւան կանայք եւ նախկինում միասին աշխատողները: Նրանք մատնիչներ էին միլիցիայի եւ ԺՃ համար, այն հույսով, որ թալանից մի բաժին էլ իրենց կհասնի:
Հայերին սկսեցին աշխատանքից ազատել 1988թ. դեկտեմբերից, իսկ մի տարուց հետո, պատճառելով անախորժություններ, մարդկային արժանապատվությունը վիրավորող ստորություններ, սկսեցին վռնդել աշխատանքից: Դպրոցներում երեխաներից եւ ծնողներից կոլեկտիվ դիմումներ էին հավաքում, որ չեն ուզում հայերը իրենց դասավանդեն: Բուժհիմնարկներում հիվանդներից դիմումներ էին հավաքում, որ հայ բժիշկները ճիշտ ախտորոշում չեն տվել եւ դեղերը ճիշտ չեն նշանակել, փաստորեն պայքար է թուրքերի դեմ: Իսկ աշխատանքային գրքույկներում գրում էին՝ «Ազատել աշխատանքից Բաքվից հայերի զանգվածային վտարման կապակցությամբ»:
Հայկական թաղերում հացը մատակարարում էին ուշ եւ քանակը պակաս, հաճախ կտրում էին ջուրը եւ էլեկտրականությունը: Անկանոն կերպով անջատում էին բնական գազը: Գազը մատակարարում էին ծաղրական վերաբերմունք ցուցաբերելով հայերի նկատմամբ: Նպատակը՝ գուցե հայերը մոռանան, փականները բաց թողնեն եւ մեծ պայթյունների եւ աղետի զոհ դառնան:
Մինչեւ 1988թ. վերջը Բաքվում հայերին հետապնդում էին աշխատանքային վայրերում: Հետագայում սկսեցին հետապնդել շենքերի մոտ, շքամուտքերում եւ, վերջապես՝ բնակարաններում: Տուժածներին տանում էին հայերի հավաքման կայաններ, որոնք դարձել էին թալանի եւ կողոպուտի վերջին փուլն ու հայերի առաքման վերջին կետը: Հայերի ծեծկռտոցների ժամանակ որոշ չափով տուժել են նաեւ այլ ազգի ներկայացուցիչներ, ովքեր արտաքինով նմանվում էին հայերին:
Թուրք բժիշկները հայ հիվանդների եւ տուժածների համար դեղատոմսերը գրում էին ադրբեջաներեն, չնայած ամբողջ աշխարհում ընդունված է գրել լատիներեն: Մահացած, ծեծված հայերին, հիվանդանոցում մահանալուց հետո, ուրիշ ախտորոշում էին տալիս, փաստորեն՝ թաքցնելով մահվան պատճառը եւ աջակցելով խելագար, արյունախում ամբոխին:
Նկարագրելով ԺՃ բարբարոսությունները, կամա թե ակամա հարց է ծագում՝ ինչո՞ւ հայերը չեն դիմադրել: Դա կլիներ ուժերի անօգուտ վատնում, ընտանիքի անդամների կորուստ: Քաղաքի Արմինիքենդ (Հայկավան) եւ Զավոկզալնայա (Անդրկայարանային) հայկական մասերի տղամարդիկ, ով ինչով կարող էր զինված, գիշերները փողոցների խաչմերուկներում, խարույկի մոտ էին անցկացնում: Հայ տղամարդկանց համախումբը, նրանց կոորդինացված ղեկավարումը կազմակերպել էր Նարիմանովի շրջանի զինկոմիսարիատի աշխատող, գնդապետ Էդիկ Մալխասյանը: Նրան օգնում էին նախկինում զորացրված քաղաքային անձնավորություններ: Նրա պատմելով՝ կար հրամանատարական կազմ, կամավոր սկզբունքով ենթաբաժանմունքներ՝ հավաքված ըստ թաղերի, հարեւանությամբ, ընկերությամբ եւ բարեկամությամբ: Կազմելով ընդհանուր ճակատ, որպես աշխարհազորայիններ համագործակցում էին ռուսական զինվորների պահակախմբի ղեկավարության հետ, որոնք գիշերները շրջում էին քաղաքի հայկական մասում: Մտածելով տղաների անվտանգության մասին, Է. Մալխասյանը աշխարհազորայինների ցուցակները չի պահպանել, բայց մեծ աշխատանք էր տանում ռուսական զորքի հրամանատարության հետ՝ հրաձգային զենք ձեռք բերելու համար: Սակայն նրանց ղեկավարությունը համոզեց, որ ԺՃ նախապատրաստված են վաղուց եւ շատ ուժեղ, անմեղ արյուն շատ կթափվի, ավելի լավ է խաղաղ ճանապարհով տեղափոխվել, բռնելով գաղթի ճանապարհը:
Երբ հայերի համբերությունը հատեց, հայաբնակ Խուտորի բնակիչ Ալյոշա Աղաբեկյանը որսորդական հրացանով ԺՃ արյունախում ամբոխի վրա կրակ բացեց, մեկին սպանեց, մյուսին վիրավորեց: Թմրամոլ ելուզակները իսկույն ցրվեցին: Դա Բաքվում առաջին եւ վերջին զինված դիմադրությունն էր ամբողջ հանրապետության հակահայկական քաղաքականության դեմ: Մոռացության տված այդ պատմական իրողությունը ծավալուն կերպով լուսաբանված է իմ գրքում:
Երբ մի նեղ, վստահելի ու ապահով շրջապատում քաղաքական վիճաբանության ժամանակ հարցրի՝ արդյոք իշխանությունը շահագրգռվա՞ծ է հայերի անվտանգությունն ապահովելու եւ հայրենիքում նրանց նորմալ բնակվելու հարցում, իշխանության ներկայացուցիչներն անցան հայերի նկատմամբ ագրեսիվ, անհիմն մեղադրանքների, գուցե իրենց ներսում ինձ էլ անվանեցին դաշնակ (դա նրանց ավանդական մեղադրանքն է): Մեզանից յուրաքանչյուրը մնաց իր կարծիքին, քանի որ չկար կոնֆլիկտից դուրս գալու գրանցված որոշակիություն, կա միայն երաշխիք, թե ինչպես դուրս գալ այդ ստեղծված վիճակից եւ ընթացք չտալ նրա հետագա զարգացմանը: Դիսպուտի մասնակիցներս գիտակցում էինք, որ ապրում ենք մի ընդհանուր տանիքի տակ (ԽՍՀՄ) եւ պիտի գտնենք իրար սերտ մոտենալու, այլ ոչ թե օտարացման ճանապարհը: Բայց ինչպե՞ս, եթե մեր հայացքները տվյալ հարցերում միանշանակ չեն եւ գլխավորը՝ նրանք ասում են մի բան, նախօրոք կեղծիքների միջոցով գտնելով արդարացում, կատարում են հակառակը:
Երբ հեռուստացույցով ցույց տվեցին Հայաստանի մտավորականների հանդիպումը Գորբաչովի հետ, Ադրբեջանի ղեկավարությունը ցնցման մեջ էր: Չքողարկված նախանձով եւ ատելությամբ շեշտում էին՝ «Արդյոք մենք ունե՞նք այդպիսի մտավորականներ, հատկապես կանայք, որոնք կարողացան երկրի թագավորի հետ ազատ ու համարձակ խոսեն, իրավաբանական ու քաղաքական դաշտում այդպես տրամաբանորեն արտահայտեցին իրենց մտքերը»: Եվ դրան պատասխանեցին՝ գնալով ծայրահեղ ստորության. խառն ամուսնության ընտանիքի հայ կանանց, չնայած տարքին, պատանդ էին վերցրել՝ փոխանակելու Հայաստանում գերի վերցված ադրբեջանցիների հետ: Հայ կնոջ ադրբեջանցի երեխաների ջանքերն՝ ազատել իրենց մորը, արդյունք չտվեց: Այդ դեպքում ադրբեջանցի ամուսինները ամոթանք տալով դիմեցին կոլեկտիվ դիմումով, որտեղ կային այսպիսի տողեր. «…մեր ընտանիքների տանտիրուհի հայ կանանց ադրբեջանցի երեխաները, այսինքն մեր տղաները, Ղարաբաղում կռվում են Ադրբեջանի կողմից»: Ինչ իմանային այդ ազնիվ ադրբեջանցի ամուսինները, որ իրենց երեխաներին դրոշմել են «ոչ մաքուր ադրբեջանցի» պիտակը:
Այն խառը ընտանիքները, որտեղ մի ճյուղը ադրբեջանցի էր կամ հայրը, կամ մայրը թողեցին քաղաքը, տեղահան եղան: Միջնադարյան բարբարոսությունների սարսափների քաղաքից հեռացան հարյուր հազարավոր չեզոք խմբի ընտանիքներ: Նույնիսկ մահմեդական ընտանիքներ, որոնց արմատները գալիս էին Իրանից՝ Թավրիզից եւ այլ քաղաքներից:
Բաքուն կանգնած էր 1990թ. հունվարի շեմին: Քաղաքում մնացել էին խառն ամուսնության ընտանիքները, որոնց մի ճյուղը հայեր էին, այն հայերը, որոնք հնարավորություն չունեին քաղաքը լքելու եւ այն հայերը, որոնք չէին պատկերացնում ինչպես կարելի է թողնել հայրենիքը: Այո, հայրենիքը: Դա լեզվի սայթաքում չէ: Դարերի ընթացքում հայերն անգնահատելի մեծ ավանդ են թողել Բաքու քաղաքի կառուցման, արդյունաբերության ու այլ նշանավոր ոլորտների զարգացման եւ, ընդհանրապես, առօրյա կյանքի բոլոր բնագավառներում:
Հայ ազգը հազարամյակների ընթացքում կառուցում, ստեղծում եւ հիացնում է աշխարհին, իսկ մյուս ազգին դուր է եկել օտարի աշխատանքի արդյունքը խլել ու նրան տիրանալ: Դա զավթիչ ու գայթակղիչ զբաղմունք է, որից հրաժարվելը տվյալ ցեղերի համար շատ դժվար է, նույնիսկ անհնար, որովհետեւ նրանց գոյատեւելու գլխավոր պայմաններից մեկն է:
ՅՈՒՐԻ ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆ
մաթեմատիկայի ուսուցիչ, մեթոդիստ
«Բաքուն եւ հայերը, հակահայկական քաղաքականությունն ու հայերի էթնիկական մաքրումը Ադրբեջանում» (Ե. 2014թ.) գրքի հեղինակ
«Առավոտ»
16.01.2018
