ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը բացառիկ հարցազրույց է տվել Business FM-ի գլխավոր խմբագիր Իլյա Կոպելևիչին: Զրույցի ընթացքում Սարգսյանը խոսել է Մաքսային միության անդամակցության ակնկալիքների և երկրի տնտեսության մեջ տեղի ունեցած փոփոխությունների մասին:
-Պրն. Նախագահ, Հայաստանը Մաքսային միության լիիրավ անդամ է դարձել 2015թ., սակայն այս դեպքի եզակիությունն այն է, որ նա ցամաքային սահման չունի միության ոչ մի երկրի հետ: Ավելին, ներկայում նույնիսկ երկաթուղային հաղորդակցություն չկա: Այդ պատճառով գիտենք, որ Հայաստանում շատերն էին կասկածում՝ արդյոք արժե մտնել Մաքսային միություն: Ի՞նչն է հիմա՝ երկու տարի անց, ավելի շատ: Մենք հասկանում ենք, որ Ռուսաստանը և Հայաստանը ռազմավարական դաշնակիցներ են, դրանում, բնականաբար, կա քաղաքական բաղկացուցիչ, սակայն ի՞նչ արդյունքների մասին կարող ենք խոսել տնտեսության տեսանկյունից:
-Այո, շատերը կասկածում էին, սակայն մեծամասնությունը՝ ոչ: Այդ պատճառով հարկ չկա խոսելու Հայաստանի՝ ԵԱՏՄ-ին անդամակցելու իրավացիության մասին, արդյունքներն են խոսում դրա մասին: Մենք ճիշտ ընտրություն կատարեցինք, առաջին արդյունքները տեսնում ենք: Նախ, 2016 թ. ի վեր մեր երկրի տնտեսական վիճակը կայունացել է: Եղել է փոքր, սակայն ամեն դեպքում աճ: Այս տարվա 8 ամիսների ընթացքում մենք ունեցել ենք ՀՆԱ-ի 5% աճ: Անցած տարի արտահանվող ապրանքների մեծ աճ է գրանցվել ինչպես դեպի ՌԴ, այնպես էլ ԵԱՏՄ երկրների շուկաներ, և համեմատելով 2017թ. 8 ամիսները նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի հետ՝ մենք ունենք ավելի քան 34% աճ, ԵԱՏՄ անդամ-երկրների փոխադարձ ապրանքաշրջանառությունը երրորդ երկրների հետ աճել է ավելի քան 25%-ով:
-Մենք այսօր եղել ենք «Սպայկա» ընկերությունում, որը, հավանաբար, գյուղատնտեսական ապրանքների ամենախոշոր արտահանողն է Հայաստանից դեպի Ռուսաստան: Ես, առաջին հերթին, հարցրել եմ ահա թե ինչ. մեզ բաժանում է Վրաստանը, այն ԵՄ-ի հետ ազատ առևտրի գոտու մի մասն է: Նրանցից տեղեկացա, որ ոչ մի խնդիր չկա: Իսկապես, ապրանքաշրջանառությունն աճում է, և նախատեսվում է, որ աճելու է շատ արագ: Այնուամենայնիվ, Վրաստանի գործոնը և այդ տարածքի հետ խաչվելը արդյոք նախատեսվա՞ծ էր ի սկզբանե: Այն կարո՞ղ էր արգելք հանդիսանալ Ռուսաստանի և Հայաստանի՝ որպես մաքսային միասնական տարածքի միջև առևտրի զարգացմանը:
-Եթե մեր հարաբերությունները Վրաստանի հետ վատ լինեին, իհարկե, կլիներ: Սակայն նման դեպքեր չեն եղել: Ներկայում Հայաստանը Վրաստանից բացի այլ տարբերակ չունի (ԵԱՏՄ-ի երկրների հետ) առևտրային հարաբերություններ վարելու համար: Ի սկզբանե, մարդիկ, ովքեր զբաղվել են և՛ Մաքսային միության, և՛ ԵԱՏՄ-ի կայացմամբ, հավանաբար, մտածում էին, որ դա մեծ խոչընդոտ էր: Սակայն այն բանից հետո, երբ նրանք հանգիստ պարզեցին, հասկացան, որ դա այդպես չէ: Իհարկե, այն կարող է որոշ առումով տնտեսական խոչընդոտ լինել, սակայն կարելի է հաղթահարել: Առևտրատնտեսական շրջանառությունները ցույց են տալիս, որ վրացական կողմը շատ պատշաճ կատարում է իր ինչպես հարևանի, այնպես էլ այլ պարտականություններ: Այդ պատճառով խոչընդոտն այստեղ ոչ այնքան որակյալ ճանապարհն է: Նկատի ունեմ լեռնային ճանապարհը՝ սելավներ, ձյան տեղումներ և այլն: Այժմ մտածում ենք երկրորդ ճանապարհ կառուցելու մասին:
-Գիտեք, ձեռնարկատերերն ինձ պատմեցին այնպիսի բաներ, որոնք ինձ վրա մեծ տպավորություն թողեցին: Գյուղատնտեսական ապրանքների մատակարարումը, իսկ դա ինչքան արագ, այնքան լավ, անհամեմատ հեշտացել է, սակայն ամեն դեպքում Վերսին Լարսում՝ Վրաստանի և Ռուսաստանի սահմանին, հայկական ապրանքները անցնում են առանց ստուգման, առանց տուրքերի, իսկ վրացականը մաքսային ստուգման է անցնում, և նրանք հաճախ ստիպված են հերթի սպասել:
-Այո՛: Իհարկե, մենք ժամանակ առ ժամանակ այդ հարցը բարձրացնում ենք: Մենք մի կողմից պետք է բարելավենք անցակետերի աշխատանքները, մյուս կողմից այլընտրանք գտնենք ռուսական շուկա այդ ապրանքները մատակարարելու համար: Միշտ չէ, որ ամեն ինչ ստացվում է, և ցանկացած աշխատանքի կատարելագործման համար ժամանակ է պետք:
-Այս ամիս Հայաստանը, ինչպես ակնկալվում է, համաձայնագիր կստորագրի ԵՄ-ի հետ: Կարո՞ղ եք ընդհանուր բնութագրել՝ ինչի մասին է այն: Շոշափու՞մ է այն տնտեսության ոլորտը, կամ, ավելի շուտ, Հայաստան-ԵՄ քաղաքական հարաբերություններն ընդհանրապես:
-Այդ համաձայնագիրը վերջին ամսում բավականին օբյեկտիվ մեկնաբանում են ռուսական մամուլում: Այնտեղ ամեն ինչ մանրամասն նկարագրվում է: Ըստ էության, դա ԵՄ-ի հետ համագործակցության խորացում է: Առաջին հերթին՝ մեր հասարակության արդիականացում: Այնտեղ կա արդյունավետ կառավարում, մարդու իրավունքներ, իսկ տնտեսությանը գրեթե չի վերաբերում: Ես ասում եմ «գրեթե», որովհետև այնտեղ, իրականում, կա կետ՝ համաձայն որի այդ համաձայնագրի պարտավորությունները ոչ մի կերպ չեն կարող հակասել Հայաստանի՝ նախկինում ստանձնած պարտավորություններին:
-ԵԱՏՄ-ի շրջանակում Մաքսային միության (պարտավորություններին):
-Չեն կարող հակասել այլ ինտեգրացիոն միավորումների պարտավորություններին: Այսինքն, այնտեղ չեն կարող հակասություններ լինել: Մեր երկրում գործելու են այն օրենքները, այն համաձայնագրերը, պայմանագրերը, որոնք մենք կնքում ենք ԵԱՏՄ-ի շրջանակում: Ի վերջո, էական տարբերություններ չկան: Ռուսաստանը ԱՀԿ անդամ է, մենք, Ղազախստանը, Ղրղզստանը՝ նույնպես: Վերջ ի վերջո, կարծում եմ, ԵԱՏՄ-ն կգործի ԱՀԿ կանոններով, այսինքն` այն կանոններով, որոնցով այժմ աշխատում են եվրոպացիները: Այնտեղ, իհարկե, կան այլ պահեր՝ տեխնիկական կանոններ և այլն…Սակայն ոչ մի բան չի հակասում ԵԱՏՄ-ին:
-Ես արդեն տեղյակ եմ, որ Հայաստանի և ԵՄ-ի միջև համաձայնագրում ազատ առևտրի գոտու հարցն ընդհանրապես չկա, քանի որ, հավանաբար, այն ցավոտ կլիներ ԵԱՏՄ-ում Հայաստանի գործընկերների համար: Ամեն դեպքում կարևոր է միասնական մաքսային սահմանը, դրա բացակայությունը ԵԱՏՄ-ի անդամների միջև: Եվս մեկ հարց մաքսային միասնական քաղաքականության վերաբերյալ. մենք հետևել ենք, թե այժմ ի՞նչ օգուտ, իսկապես, ի՞նչ, փոխադարձ առևտրի աճ կա Ռուսաստանի և Հայաստանի միջև, հավանաբար այն փող է բերում Ձեր երկիր: Ինչ վերաբերում է Եվրասիական միության մաքսային ընդհանուր քաղաքականությանը, որքա՞ն հարթ թեմա է այն: Ռուսաստանին, օրինակ, պետք է պաշտպանել իր ավտոարտադրողներին, իսկ Հայաստանին՝ ընդհակառակը:
-Նման հարցեր, իհարկե, կարող են լինել: Մենք տարբեր երկրներ ենք, տարբեր հնարավորություններ ունենք: Մյուս կողմից, եթե ցանկանում ես օգտվել մեծ շուկայի առավելություններից, պետք է ինչ-որ հարցերում զիջումների գնաս, սակայն դրանք բոլորը ժամանակավոր երևույթներ են: Կարծում եմ, որ, ի վերջո, կմոտենանք այն սակագների մակարդակին, որոնք ունենք ԱՀԿ-ի հետ: Եվս մեկ անգամ եմ ասում. Ռուսաստանը ԱՀԿ-ի անդամ է, մենք նույնպես: Այո՛, մեր երկրները տարբեր ժամանակներում տարբեր սակագներ են ստացել, սակայն ամեն դեպքում դա տնտեսության զարգացման համար արգելք չի լինի: Այսինքն, այդ ամբողջ համալիրից օգուտն ավելի շատ է, քան վնասը՝ առանձին-առանձին:
-Հայաստանի ո՞ր ոլորտներն են առավել ակտիվ զարգանում Մաքսային միության շնորհիվ:
-Առաջին հերթին՝ գյուղատնտեսությունը: Մենք այժմ լրջորեն զբաղվում ենք արդյունաբերական համագործակցությամբ: Վստահ ենք, որ հաստոցաշինության, ռադիոէլեկտրոնիկայի, սարքաշինության, մեքենաշինության բնագավառում մենք կարող ենք համատեղ արտադրել մրցունակ ապրանքներ: Նման հնարավորություն կա: Մենք արդեն ասում ենք, որ մեր ռուս գործընկերների հետ գրեթե զբաղվում ենք այդ հարցերով: Վերջերս մեզ մոտ էր պրն. Մանտուրովը, մենք այս մասին խոսել ենք: Մենք ուզում ենք այստեղ կիրառել մեր մրցակցային առավելությունները, այն առումով, որ հայերի երկու երրորդն ապրում է Հայաստանից դուրս: Եվ թե ինչքան հեշտ են նրանք ինտեգրվում այն երկրների, պետությունների հասարակություններում, որտեղ ապրում են, և լուրջ հաջողությունների հասնում: Այդ թվում և արդյունաբերության բնագավառում: Բնականաբար, մրցունակ են: Եվ մենք օգտվում ենք այդ հնարավորությունից: Մենք մեր երկրի տարածքում ստեղծում ենք համատեղ ձեռնարկություններ, որոնք այնուհետ, հնարավոր է, համագործակցեն ռուսականի հետ: Այդ պատճառով այստեղ մեծ ներուժ կա, որը և կօգտագործենք: Հսկայական ներուժ: Եվ մենք փետրվարից որոշում ընդունեցինք, համաձայն որի Ռուսաստանի քաղաքացիներ կարող են Հայաստանի տարածք մուտք գործել ներքին անձնագրերով:
-Այսինքն` առանց սահմանը հատելու կնիքի՞:
-Առանց ոչ մի բանի: Ցույց ես տալիս ներքին անձնագիրը, և ասում են՝ «Խնդրեմ, բարով եք եկել Հայաստան»:
-Մեզ մոտ, գիտեք, ավելի վաղ՝ միգուցե մոտ տասը տարի առաջ, այդպես գնում էին Ուկրաինա, սակայն այնտեղ կնիք էին դնում, որից հետո անձնագիրը հարկավոր էր փոխել, որովհետև այդ նշումից հետո այն անվավեր էր դառնում:
-Մենք կնիք չենք դնում ոչ այն պատճառով, որ վախենում ենք այդ նշանից: Մենք կնիք չենք դնում, քանի որ իրականում ցանկանում ենք, որ ռուսներն առանց որևէ խոչընդոտի, իրենց ներքին անձնագրերով այցելեն Հայաստան: Ով ուզում է, խնդրեմ, այլ՝ արտասահմանյան անձնագրով է գալիս է, սակայն այստեղ՝ ներքին անձնագրերով:
-Մենք գիտենք, որ ԵԱՏՄ-ի, Մաքսային միության շրջանակում Ռուսաստանի նավթը, գազը, այլ էներգակիրներ առավել էժան են մատակարարվում, քան նրա սահմաններից դուրս: Գիտեք, ես այստեղ և՛ ձեռնարկատերերին, և՛ պարզապես ծանոթներիս հարցրել եմ, թե ինչ արժեն գազն ու բենզինը Հայաստանում՝ Վրաստանի համեմատ: Շատերն ասացին, որ գրեթե նույն գինն է:
-Այո, ցավոք:
-Ես հարցրել եմ՝ ով է մեղավոր: Կարող եմ ասել այն, ինչ լսել եմ: Մեղադրում են մեր ռուսական ընկերություններին, որոնք զբաղվում են մատակարարմամբ: Իսկ ստացվել է այնպես, որ Հայաստանում գրեթե բոլոր ենթակառուցվածքային ընկերությունները պատկանում են Ռուսաստանին. դա և՛ «Գազպրոմն» է, և՛ «Ռուսական երկաթուղիները», և՛ «Ինտեր ՌԱՕ»-ն, էլեկտրաէներգետիկան: Հասկանալի է, որ դրանք եղել են ներդրումներ և փորձ՝ վերականգնելու և կառուցելու այդ ենթակառուցվածքները ծանր տարիներից հետո: Մյուս կողմից, դա այժմ նաև քննադատության օբյեկտ է դարձել: Ինչպե՞ս եք դրան վերաբերում:
-Յուրաքանչյուր երկիր, առավել ևս մենք, իհարկե, ցանկանում ենք ձեռք բերել այդ ռեսուրսներն ավելի էժան, քան հարևանները: Դա պարզապես առավելություն է ստեղծում: Մրցակցության ժամանակակից պայմաններում դա շատ կարևոր է: Իհարկե, Եվրասիական տնտեսական միության շրջանակում ինչ-որ բան որոշվել է, բայց առայժմ ոչ մինչև վերջ: Եվ մենք ունենք այսպիսի որոշում. մինչև 2015թ. անցում կատարել ածխաջրային ռեսուրսների ընդհանուր շուկայի: Երբ դա տեղի ունենա, կարծում եմ, որ մենք լուրջ խթան կունենանք արտադրությունն ավելացնելու համար: Եվ ոչ միայն արտադրությունը, քանի որ մեզ մոտ ամեն ինչ գազով է:
-Այնուամենայնիվ, ռուսական ընկերությունների, ընդ որում պետական, այն մասնաբաժինը, որ նրանք տիրապետում են Հայաստանի համար ծայրահեղ կարևոր շուկայում, ավելի շուտ բարի՞ք է: Թե՞ միգուցե ինչ-որ առումով կախում:
-Ավելի շուտ դա հուսալի ապահովում է: Կլիներ բարիք, եթե այդ ձեռնարկություններն աշխատեին նվազագույն շահույթով, այսինքն` նրանց արտադրանքը ավելի էժան լիներ, քան մյուսներինը: Բայց մյուս, կողմից, բիզնեսը մնում է բիզնես: Ոչ մեկ մեզնից բռնությամբ չի խլել այդ ձեռնարկությունները, հասկանում եք: Մենք ինքներս ենք վաճառել այդ ձեռնարկությունները, մենք ինքներս ենք դրանք մասնավորեցրել: Իհարկե, ես հասկանում եմ մարդկանց, որոնք իրենց տարիքից կամ տեղեկատվության աստիճանից ելնելով՝ չեն հիշում այն խնդիրները, որոնք գոյություն ունեին 90-ականներին, և այժմ այդ հարցերին նայում են այլ տեսանկյունից: Այդպես միշտ հեշտ է: Այն ժամանակ դրանք պետք չէր վաճառել, ինչու՞: Մենք, ինչ է, ավելի վա՞տ կարող էինք շահագործել: Բայց տարբեր իրավիճակներում հարցերի լուծումը տարբեր է լինում:
-Ո՛չ, գիտեք, մեծ մարդիկ, երբ մենք քայլում ենք քաղաքով, ցույց են տալիս. ահա այստեղ 90-ականներին մարդիկ տարաներով կերոսինի հերթի էին կանգնում, երբ որ այն կար:
-Այո:
-Իսկ երբ որ չկար, ծառերն էին հատում:
-Այո, նրանք ճիշտ են ասում: Բայց նրանք չե՞ն ասում, որ այսօրվա իրավիճակը կտրուկ տարբերվում է դրանից:
-Ակնհայտ է, որ նման բան չես հանդիպի, բայց, մյուս կողմից, քննադատում են գները: Հույս ունեն, որ դրանք մի փոքր ավելի ցածր կլինեն:
-Իհարկե, դրանք ավելի լավ կարող էին լինել, իհարկե:
-Եվ մի փոքր ցուցանիշների մասին: Մենք հնարավորություն ենք ունեցել լինել ընկերություններում, տեսնել: Իսկապես, թվում է գյուղատնտեսության ոլորտում կա հսկայական, արագ աճող ներուժ: Բայց հարցն այն է, թե ինչպես է պետությունը դրան աջակցում: Մենք գիտենք, որ սկսնակ գյուղատնտեսական ընկերությունները, որոնք հենց հողի վրա են աշխատում, երկու կամ երեք տարի ազատված են ԱԱՀ-ից:
-Դա կախված է ծավալից. եթե ծավալը փոքր է, նրանք ընդհանրապես ԱՀՀ չեն վճարում:
-Մեզ մոտ միշտ վախենում են, որ այդ արտոնյալ շրջանը՝ երկու, երեք տարին, կանցնի, և այն ընկերությունը, որը հիանալի կերպով զարգանում էր այդ շրջանում, դրանից անմիջապես հետո կփակվի: Ձեզ մոտ արդեն կա՞ այդ արտոնություններն օգտագործելու փորձ: Քանի որ, մի կողմից, բոլորը սպասում են ինչ-որ աջակցության, որպեսզի այդ արտադրությունն աճի: Կա պահանջարկ Ռուսաստան, կա արտահանելու հնարավորություն:
-Մեզ մոտ գյուղատնտեսական ապրանքի արտադրությունը չի ենթարկվում ԱԱՀ-ի: Մեզ մոտ գյուղատնտեսության ոլորտում հիմնականում մանր ֆերմերային տնտեսություններ են, հետևաբար մենք միշտ ստիպված ենք նրանց աջակցել: Կախված շրջանից՝ մենք սուբսիդավորում ենք վարկերը: Մեզ մոտ կան շրջաններ, որոնք վարկ են ստանում 2 կամ 3 տոկոս տոկոսադրույքով, բայց ոչ Հայաստանի ամբողջ տարածքում: Մենք խթանում ենք ֆերմերական տնտեսությունը, որպեսզի նրանք անցնեն ժամանակակից մեթոդների: Մեր դեպքում դա կաթիլային ոռոգումն է, բերքի պաշպանությունը ցանցերով և այլն, քանի որ մեզ մոտ կամ կարկուտ է, կամ երաշտ, կամ առատ անձրևներ, հետևաբար խթանում ենք: Դա արտահայտվում է նաև վարկերի սուբսիդավորմամբ:
-Այսինքն, կախված է նորարարությունի՞ց:
-Այո, մենք խթանում ենք այն մարդկանց, որոնք մեծ գումարներ են ներդնում խոշոր ջերմոցային տնտեսություններում: Spayka-ն արդեն ունի, որքան գիտեմ, մոտ 50 հա ջերմոցային տնտեսություն, սկսել է 100 հա-ի շինարարություն: Շուկան մեծ է: Շուկան վճարունակ է: Ես նկատի ունեմ ռուսական և եվրասիական, ուստի չօգտվել այդ հնարավորություններից պարզապես հիմարություն կլինի:
-Ամփոփելով. երկու տարի է՝ ինչ Հայաստանը Մաքսային միության անդամ է: Արդարացե՞լ են ակնկալիքները: Կամ միգուցե, ակնկալիքներն ավելի շատ են եղել:
-Իհարկե, ակնկալիքներն ավելի շատ էին: Այն իրավիճակը, որ այսօր ձևավորվել է համաշխարհային, ռուսական տնտեսության մեջ, նվազեցրել է ԵԱՏՄ-ին մեր անդամակցությունից ակնկալվող ազդեցությունը: Բայց ամեն դեպքում, ազդեցությունն ակնհայտ է:
-Ներեցեք, ռուսական արժեզրկումն ազդե՞լ է Հայաստանի եկամուտների վրա:
-Այո՛, իհարկե:
-Եվ դա՞ է գլխավորը:
-Այստեղ ամենակարևորը ռուբլու կայունությունն է: Դա է հենց մեր գյուղատնտեսական արտադրանքի իրացման գրավականը, քանի որ պայմանագիրն, այնուամենայնիվ, միշտ չէ, որ կնքվում է ռուբլով, գործարարն այստեղ իր տնտեսությունը վարում է դրամով: Ե՛վ ռուբլին, և՛ դրամը կախված են դոլարից:
-Իսկ դրամը չի՞ արժեզրկվել այդ ընթացքում:
-Այդ ժամանակ՝ ոչ: Բայց մինչ այդ արժեզրկվել էր: Մենք փոքր տնտեսություն ունենք, և միգուցե, հեշտ է այդ հարցերը լուծել: Եթե մենք կարողանանք մոտ ժամանակները մոտեցնել արտահանումը ներմուծմանը, այսինքն` հավասարակշռության բերենք, ապա մեզ մոտ, իհարկե, միշտ կայուն կլինի: Բայց դրա համար պետք է մեծ ջանքեր ներդնել: Մենք գազը գնում ենք ոչ թե ռուբլով կամ դրամով, այլ դոլարով, իսկ բնակչությանը վաճառում ենք դրամով: Իսկ հետո այդ դրամը պետք է վերածել դոլարի և փոխանցել «Գազպրոմին»: Դա նշանակում է, որ մենք պետք է վաճառենք կոնյակ, լոլիկ և վարունգ դոլարով, որպեսզի հնարավոր լինի դրանք բերել Հայաստան և այդ դոլարներով վճարել գազի համար:
Պատրաստեց՝ Վիկտորյա ԱՆԴՐԵԱՍՅԱՆԸ
