Շրջում ես Թիֆլիսի կենտրոնում՝ Սոլոլակում, և մեկ էլ՝ աչքդ ընկնում է հետաքրքիր մի մակագրություն՝ «Սեյլանով եղբայրներ» /«Братья Сейлановы» /, որը անցնող-դարձողի համար գուցե հայկականության շերտեր չպարունակի, բայց դու գիտես, որ Թիֆլիսում ամեն քայլափոխի հայկական հետք կա և որ նախանցյալ դարում Թիֆլիսում ծխախոտի և կոնֆետի հայտնի գործարանատերեր, հայազգի մեծահարուստներ Սեյլանով եղբայրների տոհմական նշանն է քո առջև:
Նրանց ժառանգներից մեկն է ճարտարապետ Կոնստանտին Սեյլանովը, որն այսօր ապրում և ստեղծագործում է Մոսկվայում:
Երևանում նրան հանդիպեցի քանդակագործ Աշոտ Հարությունյանի՝ «Քանդակ լճի վրա» ցուցահանդեսի բացման օրը: Նրա կարծիքով Հայաստանի, Երևանի կլիմայական պայմանները նմանատիպ նախաձեռնությունների համար մեծ հնարավորություն են տալիս և ավելի «գրանդիոզ» հետաքրքիր բաներ էլ կարելի է անել, մանավանդ այսօրվա տեխնոլոգիաները թույլ են տալիս:
Ցուցահանդեսն ըմբոշխնելուց հետո Հյուսիսային պողոտայի սրճարաններից մեկում իր խոսքով՝ բախտի բերմամբ ազատ անկյուն էր գտել՝ մի քիչ զրուցելու, տպավորությունների մասին պատմելու առիթ կար:
Ընդհանրապես, Կոնստանտինը հիացած էր երեկոյան Երևանի աուրայով, ջերմ մթնոլորտով, մի քիչ էլ՝ զարմացած քաղաքի եռուզեռից:
Ծանոթ լինելով մեկ այլ մոսկվաբնակ հայ ճարտարապետի տեսակետի, Սեյլանովի տեսակետը ցանկացա իմանալ Հյուսիսային պողոտայի, շուտով տասնամյակը բոլորող քաղաքաշինական խոշոր նախագծի վերաբերյալ, որին անցած տարիների ընթացքում ինչպես ասում են՝ և՛ աջերն են քարկոծել, և՛ ձախերը:
Ճարտարապետ Կոնստանտին Սեյլանով.«Հյուսիսային պողոտան որպես միջավայր միանշանակ կայացել է»
-Իհարկե, Հյուսիսային պողոտան և՛ կողմնակիցներ ունի, և՛ ընդդիմախոսներ: Բնականաբար, այնտեղ կան բաներ, որ ինձ դուր են գալիս և կան բաներ, որ ես չէի անի. Որպես քաղաքային միջավայր, միանշանակ, այն կայացել է, մարդիկ հաճույքով զբոսնում են, ճեմում, ամառ-ձմեռ մշտապես պողոտան լեցուն է մարդկանցով:
Ես ուղղակի զարմացած եմ՝ թե ինչքան մարդ կա այստեղ ժամանակ անցկացնող, Արբատում այսօր այդքան մարդ չեք տեսնի: Մարդիկ, երիտասարդներն ընդունել են պողոտան, միջոցառումներ, համերգներ և այլ նախագծեր են իրականացնում, իսկ այն, ինչ շենքերին է վերաբերվում, գիտեք ինչ, ճարտարապետներից ամեն մեկն իր կարծիքը կունենա, լավն էլ կա, վատն էլ, բայց մենք Հյուսիսային պողոտան առաջին հերթին դիտարկում ենք որպես միջավայր: Այն իր մասշտաբով բնավ վատը չի: Անձամբ ինձ համար շատ մարդկային մասշտաբ և միջավայր է: Հիշում եմ՝ ուսուցիչս՝ ճարտարապետ Ռոմեո Ջուլհակյանը երբ Նյու-Յորքում առաջին անգամ եղել էր, ասում էր՝ գիտես, այնքան մարդկային է, այն, ինչ վերևում է, չես էլ տեսնում, ինչ երևում է՝ այն է:
Ինչ վերաբերում է Երևանի այս հատվածում հին քաղաքի նմուշներին, և այլն, մի քիչ, ինչպես ռուսներն են ասում՝ «за уши притянутая тема»:
Ըստ իս, այդ առանցքի վրա մեկ-երկու հարկանի տներ թողնելն անիմաստ էր, թեպետ կարծես չկային էլ արժեքավոր բաներ: 60-70 տոկոսով կռիսանոց էր և այդպես թողնելու մասին խոսք լինել չէր կարող: Եթե փոքրիկ հնար կար, որ չլիներ կենտրոնն այդպիսին, պիտի օգտագործվեր հնարավորությունը: Ի դեպ, ոմանք էլ Թամանյանին են վկայակոչում, բայց, չէ՞ որ նրա ժամանակ մասշտաբներն ուրիշ էին լրիվ…
Իսկ ընդհանրապես, կառուցելու համար ստիպված ես քանդել :Սովետի ժամանակ ամենաշատն են քանդել: Քանդելն ու կառուցելը կյանքն է թելադրում: Բոլորս գիտենք, թե Էյֆելյան աշտարակի կառուցման դեմ ինչ բունտեր են եղել Փարիզում, իսկ հիմա այն դարձել է Փարիզի բրենդը:
Թբիլիսի, Բաքու, Երևան
– Մերոնք սիրում են համեմատել Թբիլիսին ու Երևանը՝ թե՝ այնտեղ հինը պահպանվել է, այստեղ՝ ոչ, և այլն… Որպես թիֆլիսահայ իրականության մեջ ծնված, մեծացած մարդ, ի՞նչ կասեք…
-Իմ ծնողները Թբիլիսիից Երևան են եկել 1953 թվականին, բուհն ավարտելուց անմիջապես հետո, այսինքն, ես դպրոցն էլ, բուհն էլ Երևանում եմ ավարտել: Թբիլիսին ու Բաքուն եղել են շատ խոշոր մշակութային և արդյունաբերական կենտրոններ, իսկ Երևանը՝ գավառական գյուղաքաղաք էր, համեմատել չի կարելի, հին Թիֆլիսն իր հնարավորության չափ կարողացան պահպանել: Չեմ կարող ասել՝ պրոֆեսիոնալ առումով լավ է արված, թե՝ վատ, բայց բավական վաղուց են նրանք սկսել: Տատս Բարաթաշվիլու փողոցում էր ապրում, որը հարակից էր զինվորական շուկային: Այստեղ բոլոր մարդկանց վերաբնակեցրին և վերակառուցեցին, քանզի պատշգամբները արդեն քանդվում էին: Մեր ընտանիքը Թիֆլիսի, Վրաստանի հարուստ գերդաստաններից մեկն էր: Թիֆլիսում առաջին մեծ ծխախոտի և կոնֆետի գործարանի սեփականատերն էին մերոնք: Մեր քառահարկ տունը Սոլոլակում էր, այն ժամանակվա՝ Լերմոնտովի փողոցում: Տունն այսօր էլ բնակելի է : Այն ժամանակից ի վեր, երբ մերոնք գնացել են, և արդեն թույլատրելի են համարել շենք մտնել, առաջիններից մեկը Փարաջանովն է մտել՝ հավերժացնելով մեր տունն իր վավերագրական ֆիլմերից մեկում: Բանն այն է, որ տատիկս եղել է Փարաջանովի սիրելի դասատուն: Մի հյուրընկալության ժամանակ նա իր լուսանկարը նվիրել էր մեզ՝ վրան իր իսկ ձեռքով արված «Վառվառա Գավրիլովնային» մակագրությամբ և նկարազարդումներով: Այն այսօր էլ սիրով պահում ենք:
Իսկ վրացիները հետագայում մեր մուտքը լրիվ վերականգնել են, այնտեղ եղած որմնանկարներով և զարդաքանդակներով: Մեր ազգանվան հստակ-գեղեցիկ գրությունն էլ՝ «Սեյլանով եղբայրներ»՝ պահպանվում է: Պատմական շերտ էր, պատմական շենք՝ պահպանել են:
Գիտեք՝ Թբիլիսին սիրուն է, բայց մարդիկ այնտեղ անբարեհամբույր են: Երևանն այլ է, ջերմ, տաք է, և մարդիկ էլ՝ են այստեղ այդպիսին:
-Իսկ ինչպե՞ս եք գնահատում համայն հայության մայրաքաղաք Երևանի քաղաքաշինությունը: Անկախության շրջանում ստեղծված ճարտարապետության մեջ ի՞նչն է Ձեզ դուր գալիս, ինչը՝ ոչ:
-Ես բավական երկար ժամանակ բացակայել եմ, շատ է փոխվել քաղաքը, այդ թվում՝ նաև՝ քաղաքաշինական առումով: Չնայած ֆինանսական ծանր վիճակին, ազգային խնդիրների առկայությանը, պատերազմին, բլոկադային և այլն, այստեղ ահագին բան է արվել, ուրիշ պետություն լիներ, գուցե քայլ իսկ արած չլիներ, մերոնք այնուամենայնիվ, կարողանում են մի կողմից պայքարել, մյուս կողմից՝կառուցել:
Իհարկե, Երևանի իմ տեսլականը ուրիշ է: Օրինակ, ես շարունակ հարցնում եմ ինքս ինձ՝ ինչու են հայերը վախենում ժամանակակից, բարձր, ապակեպատ շենքեր սարքել: Ինչու՞ հարևան երկրները չեն վախենում դրսից ճարտարապետներ հրավիրել, որոնք լավ փորձ ունեն այդ հարցերում: Ինչի՞ց ենք վախենում, ո՞վ ասաց, թե հայկականը առատ զարդանախշերով՝ նռով ու խաղողով է, մեջը՝ ամեն տեղ՝ ստելլաներ դրած: Հասկացանք, բայց այսօր 21-րդ դարն է, կյանքը փոխվել է… Երբ ինձ ասում են՝ հայկական է, ես ասում եմ՝ իսկ բետոնը, ջուրը, ապակին հայկական չեն, կամ 14-րդ դարում հայկականը կերտող ճարտարապետը 5-րդ դա՞ր էր նայում: Իսկ մեզ մոտ ճարտարապետական միտքը մի տեսակ վախվորած է, շինարարություն կա, բայց ժամանակակից ճարտարապետություն գրեթե չկա: Չինացիները տեսե՛ք, ինչեր են սարքում:
-Ձեր կարծիքով, ի՞նչն է պակասում Երևանին:
-Երևանը շատ գեղեցիկ քաղաք է, բայց ես մեծ ցանկություն ունեմ, որ այն ժամանակակից շենքեր ունենա. Հիմա կասեք՝ ի՞նչ է, այստեղ Մոսկվա սիթի՞ եք ուզում, իսկ ես կասեմ՝ դա էլ չէր խանգարի, կաշխուժանար քաղաքը: Գիտեք, Մոսկվա-սիթիի հետ կապված ինչ ասես որ չէին ասում, բայց, ի վերջո վատը չի…Այստեղ, Երևանում, մեկ-երկու փորձ արվել է, բայց ոչ՝ հաջող: Դրանցից մեկն էլ Խորենացի փողոցի բիզնես կենտրոնն է:
Իսկ երբ հարցնում եմ, թե Երևանում անկախության տարիներին կառուցված շենքերից որոնք է հաջողված համարում, Կոնստանտին Սելյանովը առանձնացնում է երկու շենք, որոնցից մեկը Հյուսիսային պողոտայի Թումանյան փողոցին հարող սուր շենքն է, մյուսը՝ կառավարության նոր մասնաշենքը. «Սպիտակ տունը՝ կոմպոզիցիոն առումով , բակային տարածքներով շատ հարմար կառույց է, ինչը չեմ ասի դիմացի շենքի վերաբերյալ»:
Երևանում բարևից առաջ բամբասում են իրար ճարտարապետները
Քննադատել կարելի է ամեն ինչ. 20 տարում ռուսների մոտ մի բան եմ նկատել. նրանք իրենց կոլեգաներին կարող են քննադատել, ընդ որում, շատ խիստ, բայց երբ հարկ է գալ, ձեռք սեղմել և շնորհավորել, խնդիր չունեն:Այստեղ նման բան չկա: 15 տարի մարդուն չես տեսել, մտնում ես արվեստանոցը, առաջին բանը, որ ասում է՝ բամբասանքն է՝ արա՛, տեսար, էն ինչ արեց էսինչը կամ էնինչը: Ասում եմ, ա՛յ տնաշեն, 10 տարի է՝ չենք տեսնվել, թող մի բարևենք, մի երկու բառ փոխանակենք, նա թե՝ տեսու՞մ ես՝ ինչ է կատարվում քաղաքում:
-Իսկ ի՞նչ է կատարվում: Ի դեպ, մոսկվաբնակ ճարտարապետ Կարեն Բալյանը միշտ ահավոր տոնայնությամբ է ներկայացնում երևանյան քաղաքաշինության վիճակը, դու՞ք էլ նման զգացողություն ունեք:
-Անկեղծ ասած՝ չեմ կարողանում հասկանալ՝ ինչո՞ւ է այդպես: Ես չէի ասի ամեն ինչ արտակարգ է, բայց և՝ ահավոր էլ չի:
-Հայաստանաբնակների մի հատված կա, որ մեր սրճարանները շատ են համարում, թեպետ երեկոյան ժամերին կենտրոնում ազատ սրճարան չես գտնի, դուք այս մշակույթը սիրու՞մ եք, թե՞ այն ձեզ բարկացնում է:
-Դա ինձ դուր է գալիս, և Երևանի հյուրերն էլ ավելի սիրով են խոսում այս մշակույթի մասին՝ մաս կազմելով վերջինիս՝ սիրահոժար և անկոմպլեքս…Ես համարում եմ, որ շատ լավ է, որ սրճարանները շատ են: Միշտ լեփ -լեցուն են: Անցյալ տարի, երբ Երևանում էի, տղաս եկավ մոտս և ասաց՝ հայրիկ, զիլ է, Երևանում ինչքան շատ կաֆե, ռեստորաններ կան: Մարդկային է, հետաքրքիր, շատ լավ է և նշան է, որ քաղաքային միջավայրը Երևանում ապրում է, աշխատում, մարդիկ գնալու, հանգստանալու տեղ ունեն: Հայաստանի կլիման էլ փառք Աստծո, այնպիսին է, որ տարվա 4 եղանակին էլ հաճելի է զբոսնելը: Սիրում եմ Երևանը, կարոտում եմ, մտածում եմ՝ վերադառնալ մշտական ապրելու: Ռուսները ինձ հաճախ են ասում, ի՜նչ ուրախ քաղաք ունեք, ասում եմ՝ ինչ է, դուրներդ չի՞ գալիս…Հետո թե՝ բա ձերոնց համար այնտեղ դժվար չի՞, պատերազմ, տնտեսական հարցեր: Ասում եմ՝ հենց բանն էլ այն է, որ այդ ամենով հանդերձ հայը մնում է ստեղծող և հյուրընկալ, ուրախանալու ունակ:
-Հետաքրքիր է, իսկ ի՞նչ կարծիքի եք մասնագիտական նոր կառույցի՝ ճարտարապետների պալատի ստեղծման մասին և ի՞նչ եք կարծում՝ այն որքանով կկարողանա կանոնակարգել բնագավառում եղած խնդիրները:
-Ըստ իս, պալատը պիտի կարգավորիչ գործառույթ ունենա, քանի որ այսօր ով ինչ ուզում, անում է: Ցանկություն կա, որ Երևանը 21-րդ դարի չափանիշներով մայրաքաղաքային քաղաք դառնա և իմ կարծիքով, այս առումով պալատի դերը մեծ կլինի:
Ճարտարապետների միությունը, ուր մեր երիտասարդությունն ենք անցկացրել, սպառել է իրեն, գործառույթներ էլ չունի, ըստ էության: Ու թեպետ դեռ շատ լավ չեմ պատկերացնում, թե ինչ գործառույթներ, լիազորություններ են տրվելու պալատին, բայց անշուշտ կողմ եմ ցանկացած շարժման, նոր քայլի…Թե չէ՝ այսօր հարցնում եմ նախահաշիվ ո՞նց եք կազմում, ասում են, անում ենք, էլի…
Ի դեպ, ՌԴ-ն ունի հստակ գնացանկ, որը տարբեր է բժշկական, ստեղծագործական, մշակութային կամ հասարակական և այլ կառույցների ժամանակ: Ստանում ես նախագիծը, բացում՝ բոլոր գները գրված են: Գինը կարողանում ես պատվիրատուին դեմ տալ: Ու նա չի կարող 100 ռուբլու փոխարեն 10 ռուբլի ասել: Այնտեղ պատվիրատուն նման բաներ չի էլ անում: Կուզի անել, կասես՝ հաջողություն: Այստեղ ամեն ինչ բարձիթողության է մատնված: Պալատն անպայման պետք է՝ լիցենզիաների, էթիկայի, կանոնադրականության և այլ հարցերի կարգավորման համար:
Ինչ սովորել եմ ճարտարապետության մեջ, ուսուցչիս՝ Ռոմեո Ջուլհակյանի շնորհիվ է եղել
Մոսկվայում և ՌԴ այլ քաղաքներում բազմաբնակարան շենքեր, բիզնես կենտրոններ, բնակելի թաղամասեր, հոգևոր կենտրոններ նախագծող և մասնագիտական հաջողություններ ունեցող ճարտարապետ Կոնստանտին Սեյլանովը այսօր մտածում է Հայաստան վերադառնալու մասին: Վերադարձ այնտեղ, որտեղից սկսել է, վերադարձ արմատներին:
-Իսկ ինչպիսի՞ն է եղել սկիզբը…
-Արվեստի, մշակույթի առումով Հայաստանը միշտ էլ հագեցած է եղել. 1976-ին եմ ավարտել՝պոլիտեխնիկականի ճարտարապետության ֆակուլտետը և ընդհուպ մինչև՝88-ի աղետալի երկրաշարժը 18 տարի աշխատել եմ «Երևաննախագիծ» ինստիտուտում: Ցավոք սրտի, Հայաստանում իրականացված, կյանքի կոչված շենք-շինությունների առումով ոչ ուսուցիչս՝ ճարտարապետ Ռոմեո Ջուլհակյանը, ոչ էլ ես՝ առանձնապես երջանիկ չենք եղել: Նրա հետ աշխատելը երազանք էր ինձ համար: Ուղղակի նայել էր պետք, թե նա ոնց է աշխատում. Դա յուրահատուկ մի բան էր, այսօր ես հանգիստ կարող եմ ասել՝ ինչ սովորել եմ ճարտարապետության մեջ, իր շնորհիվ է եղել: Նա և՛ ընկեր էր, և՛ դասատու. նայելն իրեն հերիք էր, իր էսքիզները, իր բացատրությունները արդեն բավական էին: Քո մեջ կա, դու պիտի զարգացնես, ասում էր ինձ: Իր պակասը շատ եմ զգում…
Ավելի ուշ՝ Լևոն Ղալումյանի արվեստանոցում շատ հետաքրքիր գործունեության ընթացք եմ ունեցել, բայց բացի Գյումրիի «Անի» թաղամասից, իրականացված կառույց չեմ կարող հիշատակել: Մեծ օբյեկտ էր այն, բայց ստեղծագործական մոտեցման համար ժամանակը սուղ էր, երկրաշարժից հետո կեցության անհրաժեշտության խնդիր էինք լուծում: Մենք այդ շրջանում անքուն-անդադար նախագծեր էինք անում, իսկ շինարարները «կալկաները» գալիս, ուղղակի խլում էին ձեռքներիցս, տանում: Այ մարդ, ասում էինք, դեռ սպասեք, ժամանակ անցնի, ասում էին՝ չէ, ժամանակ չկա, մարդիկ անօթևան են մնացել: Շատ ծանր վիճակ էր և ծանր ժամանակաշրջան: Ջուլհակյանի հետ իրականացրեցինք Շենգավիթ մետրոկայարանը, նկարիչ Հենրիկ Մամյանի տունը՝ Նոյեմբերյանի, Ջրաշատի տունը, ապա՝ նաև՝ Նորքի զանգվածում՝ հետաքրքիր մի կառույց: Ծով չունեինք, բայց ռազմածովային նավատորմի ջրային բազա նախագծեցինք, որն ուղղակի կիսատ մնաց: Եվս մի քանի հետաքրքիր օբյեկտներ, բայց մեծ գործերի համար դաշտ առանձնապես կարծես չկար: Երկիրը բարդ վիճակում էր:
-Գանք մոսկովյան բուռն ու աշխատաշատ շրջանին:
-Մոսկվայում բավական հաջող աշխատում – ստեղծագործում են հայերը, կառուցում են: Մեր արվեստանոցը, որտեղ 20-25 մարդ էր աշխատում, և որի ղեկավարը ճարտարագետ էդվարդ Թոսունյանն էր, մեծ պատվերներ էր ստանում՝ բազմահարկ մոնոլիտ բնակելի շենքեր, առևտրային և գործարար կենտրոններ, քոթեջային թաղամասեր…առանձնատներ: Մոսկվայում և ՌԴ այլ քաղաքներում բազմաթիվ իրականացված կառույցներ ունեմ:
-Իսկ Մոսկվայում հայ ճարտարապետները որքանո՞վ են համախումբ, ընդհանրապես համայնքային կյանք կա՞:
-Համախումբ չեն, միայն Նոր տարուն են հավաքվում և համախմբվածությունը դրանով է արտահայտվում: Այսինքն, տարվա մեջ մի օր հավաքվում ենք, կարոտով երգում՝«Есть город, который я вижу во сне»… Ահա այդպես :
-Հիմա Մոսկվա-Երևան հաճախ եք երթուդարձի մեջ, ի՞նչ զգացողություններ եք ունենում՝ ամեն անգամ Երևան վերադառնալիս:
-Հաճույքով եմ գալիս, միշտ գալիս եմ որպես տուն և ապրում եմ երկար ու սիրով: Մինչ շուտով վերադարձս ընդմիշտ :
Անահիտ ԵՍԱՅԱՆ
