Շատ մի՛ խոսիր, որ կրակը չընկնես

(Բագրատյանի նոր փոստը)

Մարդկանց մեծ մասը հակված է սեփական ձախողումների կամ դատապարտելի արարքների մեղքը գցելու այլ մարդկանց կամ հանգամանքների վրա, որ իր խիղճը հանգիստ լինի: Այդ կերպ հաճախ քավության նոխազ են դառնում մեր ազգային ինքնությունը, մեր հայրենիքը, մեր պատմությունը, մեր մայրենի լեզուն՝ հայերենը:

Մեր սիրելի գրող Հրանտ Մաթևոսյանին չհաջողվեց վեպ գրել, նա էլ իր մի հարցազրույցում հայտարարեց, թե հայերենը վեպի լեզու չէ՝ ձեռքի հետ «խոտանելով» մեր բոլոր վիպագիրներին: ԵՊՀ տնօրեններից (ռեկտորներից) մեկին (անունը չեմ ուզում տալ) ըստ երևույթին չէր հաջողվում հայերենով գիտական հոդվածներ շարադրել, նա էլ շուռ եկավ ու մի հարցազրույցում հայտարարեց, թե հայերենը գիտության լեզու չէ: ՀՀ նախկին վարչապետ Հրանտ Բագրատյանը, որ տնտեսագիտական մտքի «միջազգային» շուկա է դուրս եկել և նախընտրում է անգլերեն գրքեր գրել, հայերեն գրելուց իր հրաժարումն արդարացնելու համար հայտարարում է, թե հայերենը աղքատ լեզու է: Ազգային արժանապատվության պակասի, ազգային թերարժեքության բարդույթի դրսևորումներ են նաև «Միայն հայերն են, որ…» սկսվածքով ինքնախարազանող դատողությունները, նույնիսկ եթե իբրև հումոր են ներկայացվում:

Հայերի ազգային թերարժեքության այս բարդույթը հին հիվանդություն է: Դեռ անցյալ դարի 60-70-ականներին եգիպտահայ հանրահայտ ծաղրանկարիչ Ալեքսանդր Սարուխանը իր երկարամյա դիտարկումներն ամփոփեց «Վասն յոթևկեսից մեղաց հայոց» շատ հետաքրքիր և ուսանելի գրքում՝ փաստերով ցույց տալով, որ մեր կողմից մեր ազգին վերագրվող թերություններն ու մեղքերը այլ ազգերի մեջ շատ ավելի տարածված ու վառ են արտահայտված, բայց նրանք իրենց չեն վատաբանում:

Իրեն լուրջ մարդ համարող Բագրատյանի ֆեյսբուքյան անհեթեթ գրառումը (օգոստոսի 17) անսպասելի լայն արձագանք գտավ, քանի որ նրա խոսքերը առանց հումորի են և մեր ազգային արժանապատվությունը վիրավորելու աստիճան դառը: Ուրիշ խոցելի հանգամանքներ էլ կան:

Նախ՝ լուրջ գիտնականին վայել չէ մեկ այլ (մանավանդ ազգի համար խիստ զգայուն) բնագավառում ամբարտավան տոնով դիլետանտական դատողություններ անելը, մանավանդ որ ինքն էլ խոստովանում է իր ոչ մասնագետ լինելը: Բնականաբար նա չի հասկանում իր բերած փաստերի արժեքը, քանի որ չի տիրապետում իրեն խորթ բնագավառի մեթոդիկայի նրբություններին: Չի նկատում իր դատողությունների հակասականությունը, երբեմն՝ անհեթեթությունը: Էլ չեմ ասում բարոյական նրբանկատության և քաղաքական հոտառության իսպառ բացակայության մասին: Արդյունքում ունենում է երկու իրարամերժ հակազդեցություններ: Իր խիստ ինքնավստահ կեցվածքի և անսահման մեծամտության ու ինքնահավանության շնորհիվ նա դրական տպավորություն է թողնում միամիտ, ներշնչվող, դյուրահավատ մարդկանց վրա ու նրանց գցում խոր թյուրիմացության մեջ՝ արժանանալով նրանց անարժեք հավանումներին (լայքերին): Բայց իր սիրողական բարբաջանքներով զայրացնում է ավելի խորաթափանց մարդկանց ու մանավանդ մասնագետներին՝ արժանանալով նրանց մերժողական քննադատությանը և նույնիսկ լուտանքներին: Նեղանալ պետք չէ. ինչ ցանել ես, այն էլ հնձում ես:

Երկրորդ՝ գիտնականին վայել չէ բերել ոչ գիտական աղբյուրներից վերցված, չստուգված կամ մատից ծծած մոտավոր «փաստեր» ու դրանց հիման վրա դատողություններ, համեմատություններ ու եզրակացություններ անել: Ի՞նչ է, դժվա՞ր էր, օրինակ, բացել Է. Աղայանի բացատրական բառարանի տիտղոսաթերթը (թեկուզ համացանցում) և ճշտել բառարանի պարունակած բառերի քանակը, այլ ոչ թե հայտարարել կրկնակի նվազեցված թիվ: Գուցե դա միտումնավո՞ր է արված: Եթե այո, ապա դա արդեն խարդախություն է և արժանի է յոթհարկանի հայհոյանքի:

Երրորդ՝ լեզվի մասին այդպես «ապլոմբով» դատողություններ անողը պարտավոր է անթերի գրագիտություն ունենալ: Բայց մեր մեծամիտ ընկերը թարգմանական-ը շփոթում է թարգմանչական-ի հետ, հայ-ռուսերեն բառարանը կոչում հայ-ռուսական, օրական-ի փոխարեն գրում է օրեկան: Գրառման հենց առաջին նախադասությունը քերականական կոպիտ սխալով է. «Բազմիցս առիթ եմ ունեցել արտահայտվելու սոցիալ-տնտեսական կյանքի խնդիրներին»։ (Պետք է գրեր՝ ….անդրադառնալու…., կամ՝ ….խնդիրների մասին): Կարելի է առարկել, թե սրանք մանրուքներ են: Բայց եթե Բագրատյանն ու նրա գործընկերները տնտեսագիտության ասպարեզում էլ նույնքան սխալաշատ են, անպատասխանատու և ինքնահավան, ուրեմն պետք չէ զարմանալ Հայաստանի տնտեսության թշվառ վիճակի համար:

Բագրատյանը գրում է. «Մեկ էջ հայերենը հավասար է 0.8 էջ ռուսերենի և 0.7 անգլերենի։ Դա է պատճառը, որ իմ վերջին հայերեն գիրքը գրել եմ 2001 թ.։ Գրել հայերեն նշանակում է 20-30% ավել ժամանակ ծախսել»։ Սրանք կարծես տնտեսագիտական հաշվարկներ են՝ արված շատ հեղինակավոր մասնագետի կողմից, և թվում են խիստ արժանահավատ: Բայց պարզվում է, որ դրանցում երկու կարևոր, սկզբունքային սխալ կա:

Նախ՝ նույն գրվածքի հայերեն, ռուսերեն ու անգլերեն համարժեք տարբերակների գիտական (այլ ոչ թե սիրողական) համեմատությունը ցույց է տալիս, որ հայերեն տարբերակը ամենախնայողականը, ամենահակիրճն է նիշերի քանակով (5-6 %-ով) և բառերի քանակով (10 %-ով՝ ռուսերենի համեմատ և 25 %-ով՝ անգլերենի), սակայն ամենածավալունն է տողերի քանակով (20 %-ով): Պատճառը տպագրական տառաձևերն են: Անգլերենի և ռուսերենի համար ժամանակին մշակվել են խնայողական տառաձևեր: Հայերենի համար անցյալ դարում արվել են նույնպիսի մշակումներ, սակայն մեր հրատարակիչները չհանդգնեցին կոտրել գրեթե հինգհարյուրամյա կարծրատիպերը, մանավանդ որ ավելի հաստ գրքեր տպելն ավելի ձեռնտու էր: Ինչպես տեսնում եք, պատճառը նաև տնտեսական է: Դե թող Բագրատյանը վարչապետ եղած ժամանակ կարգադրեր գործածության մեջ մտցնել խնայողական տառաձևեր: Ա՛յ դա կլիներ տղամարդկային քայլ և հեղափոխական լուծում: Բայց վստահ եմ՝ նա նույնիսկ տեղյակ չի եղել այս խնդրին ու հիմա էլ խոր թյուրիմացության մեջ է:

Երկրորդ՝ ուրեմն հայերեն գրելը ոչ թե ավելի ժամանակատար է (ճիշտ հակառակը), այլ հայերեն տպագրելն է ավելի ծախսատար (ռուսերենի կամ անգլերենի համեմատ), քանի որ ավելի շատ թուղթ է ծախսվում: Այս երկու տարբեր բաները (ժամանակատարություն և ծախսատարություն) փորձառու տնտեսագետը շփոթել է:

Այնուամենայնիվ ստացվում է, որ Բագրատյանը տնտեսական նկատառումներով է հրաժարվում հայերեն գրքեր գրելուց ու հրատարակելուց: Իսկույն երևում է, չէ՞, որ նա առաջնակարգ տնտեսագետ է: Իսկ հայերենի աղքատության, տգեղության մասին բարբաջանքները այս ամոթալի փաստը քողարկելու միջոցներ են ընդամենը:

Սփյուռքի մեր հայրենակիցները վաղուց են արձանագրել (այն էլ գեղարվեստորեն), որ հայ լինելը թանկ հաճույք է և մանավանդ տնտեսապես շահավետ չէ: Եթե Բագրատյանի կուռ տրամաբանությամբ դատելու լինենք, ապա Հայաստանում աղքատության վերացման ամենակարճ ուղին համատարած արտագաղթն է կամ ազգովին լեզվափոխ, կրոնափոխ ու ազգափոխ լինելը: Վերջին տարբերակի իրականացման երաշխավորված ծրագրի հեղինակներին հաստատ մեծ գումարներ կվճարեն ամերիկացիները, անգլիացիները,  ադրբեջանցիները: Հայաստանցիներին գլխովին իրենցով անելու համար, անշուշտ, փողեր չեն խնայի նաև մորմոններն ու Եհովայի վկաները: Ա՜յ հեռանկարներ…

Ֆեյսբուքյան տխրահռչակ գրառման սխալներից ու մեղքերից Բագրատյանը կարող էր մաքրվել «Ուրվագիծ» հաղորդաշարի եթերում, բայց միայն հայերենի տգեղ լինելու մասին մտքից հրաժարվեց: Ու ընդհակառակը՝ նոր վրիպումներ, սխալներ, անհեթեթություններ թույլ տվեց և ավելի խորացրեց իր նախորդ ելույթի բացասական տպավորությունը: Առնվազն համոզվեցի, որ նա կաղում է տրամաբանությունից: Անհավատալի՞ է: Բայց խնդրե՛մ: Հարցազրույցում նա երկու-երեք անգամ կրկնեց այն միտքը, թե օտար եզրույթները (տերմինները) հայերեն թարգմանելու հետևանքով մեր լեզուն (հայերենը) աղքատանում է, նրա բառապաշարը նվազում, կրճատվում է: Ա՛յ քեզ բա՜ն: Այսինքն, եթե, օրինակ, ինֆլյացիա բառը փոխարինում ենք գնաճ-ով, ապա բառապաշարի քանակական կորո՞ւստ ենք ունենում: Ես Բագրատյանին թվաբանությունից 1 կգնահատեի, քանի որ նա մոռացել է, որ n – 1 + 1 = n: Իսկ գուցե հայերեն բառերը նրա համար բառահաշիվ չե՞ն: Չեմ ուզում նրան այդ աստիճանի նվաստ ու օտարամոլ հայ պատկերացնել: Ավելի լավ է՝ ասեմ, որ նա կաղում է տրամաբանությունից, ինչպես նաև թվաբանությունից: Բայց նկատենք մի հայկական պարադոքս (հարակարծություն): Երբ օտար բառը փոխարինում ենք հայերեն համարժեքով, ապա Բագրատյանի նման օտարամոլների «շնորհիվ» ունենում ենք բառապաշարի … աճ: Այո՛, աճ: Հայախոսների մի մասն օգտագործում է հայերեն բառը, իսկ մյուս՝ օտարամոլ մասը շարունակում է գործածել օտար բառը, և երկու բառն էլ դառնում են հայերենի բառապաշարի մաս: Իսկ Բագրատյանը խոսում է աղքատությունից: Դա հարուստ երևակայության և ստեղծարար (կրեածիվծիվծիվ) մոտեցման պակասից է:

Բագրատյանը մի քանի անգամ զայրանում է, թե «ո՞վ է ձեզ իրավունք տվել թարգմանելու» այս կամ այն բառը: Սա խորհրդային բռնապետական մտածելակերպի շորշոփներից է: Լեզուն բոլորինս է: Մենք ստեղծագործում ենք լեզվով ու լեզվի մեջ: Ամենքս էլ իրավունք ունենք նոր բառեր ստեղծելու, օտար բառերը թարգմանելու (սա նույնիսկ պարտականություն է): Բայց նաև պետք է լինեն լիազորված մարմիններ, որ հավաքեն, վերլուծեն նոր բառերը, ընտրեն դրանց լավագույն տարբերակները, կանոնակարգեն և պաշտոնականացնեն դրանց գործածությունը: Բագրատյանը սրտացավ տղա էր՝ թող այն մասին խոսեր, թե ինչու իր վարչապետության ժամանակներից սկսած՝ իշխանությունները հետևողականորեն նախ կաշկանդեցին, ապա կազմաքանդեցին լեզվի տեսչությունը և այժմ էլ որոշել են լուծարել, իսկ խոստացված Հայերենի բարձրագույն խորհուրդը համառորեն չի գործարկվում: Բայց նա սա իր գործը չի համարում: Նա ազատական է (լիբերալ) և պայքարում է տնտեսագետների՝ օտար բառեր գործածելու իրավունքի համար: Ա՛յ թե վեհ նպատակ եմ ասել…

Բագրատյանը, որ հայրենասեր անգլիացու պես պարծենում է, թե անգլերենն ունի միլիոն բառ, գիտի՞ արդյոք, թե որն է համարվում անգլերենի միլիոներորդ բառը (ըստ Քոլինի բառարանի): Որ իմանա, շատ կհիասթափվի: Այդ բառն է՝ Web 2.0: Սա ապրանքանիշ է ընդամենը: Մենք հայերենի բառարաններն այդպիսի «չխմազ» բառերով չենք ծանրաբեռնում: Դրանք մեզ համար բառահաշիվ չեն: Մենք նույնիսկ շատ ավելի կարգին բառեր չենք մտցնում բառարաններ, եթե դրանք կազմվում են ինքնըստինքյան և ինքնին հասկանալի են (օրինակ՝ խորաձորյան, խորաձորական, խորաձորանման, խորաձորցի, կիսախորաձորցի, խորաձորցիություն, խորաձորաբնակ և այլն): Հայերենի բառակազմությունն այնքան բեղմնավոր ու շռայլ է, որ հայերեն նորակազմ բոլոր բառերը ոչ ոք չի էլ հասցնում գրանցել ու բառարան մտցնել: Եթե անգլերենագետների պես վարվեինք, ապա հայերենի բառապաշարը միլիոններով կհաշվեինք: Բայց մեզ բնորոշ չէ նրանց մեծապետական շովինիզմը: Ցավոք, մեզ ավելի բնորոշ է բագրատյանական նիհիլիզմը: Հուսանք՝ դրա վերջն էլ կգա, երբ մեր տնտեսագետներն ու իշխանավորները օրերից մի օր ցանկանան ու կարողանան մեր երկիրը տնտեսապես հզորացնել, որ մեր թերարժեքության բարդույթը հաղթահարվի:

Բագրատյանի խոսքի տրամաբանական մի հակասությունն էլ այն է, որ մի կողմից՝ հայտարարում է, թե հայերենի բառերը քիչ են, մյուս կողմից՝ պահանջում է եզրույթները, ապրանքանիշերը, մակնիշերը չթարգմանել և պատրաստի վերցնել (տառադարձել) օրինակ՝ անգլերենից: Իսկ դա նշանակում է, որ անգլերեն բոլոր այդ եզրույթները և այլն նաև հայերեն են, մնում է միայն տառադարձել (գրել հայերեն տառերով): «Իսկ ո՞վ ասեց՝ ինֆլյացիա-ն հայերեն բառ չի», — հռետորական հարց է տալիս «Ուրվագծի» հյուրը: Հետևաբար, ըստ Բագրատյանի՝ հայերենն էլ ունի միլիոնից ավել բառ (մեծ մասը՝ դեռևս չտառադարձած): Էլ ինչո՞ւ է նա դժգոհում: Ինչո՞ւ է ասում, թե մեր մասնագետները հայերենը չեն զարգացնում: Դե, որ անգլերենում, ռուսերենում պատրաստի ամեն ինչ կա, էլ ի՞նչ պիտի անեն մեր մասնագետները: Տառադարձե՞լ. դա հասարակ գործ է, մտածելու բան էլ չկա: Հենց պետք լինի, կանեն:

Դժգոհելու պատճառ ունեն այլ կերպ մտածողները, որոնք պահանջում են ոչ թե սոսկ տառադարձել, այլ թարգմանել օտար եզրույթները: Իսկ դա իսկապես լուրջ գործ է: Ինքը՝ Բագրատյանը, խույս է տալիս այդ գործից ու դեռ ուրիշների արածն էլ չի հավանում զանազան անիմաստ ու հակասական պատճառաբանություններով:

«Ուրվագծի» հարցազրույցը լի է անհեթեթ դատողություններով: Գրեթե ամեն միտք խոցելի է ու արժանի է անխնա «քլնգելու»: Բայց դա հարմար չէ թերթային հոդվածում: Եթե Բագրատյանը հանդուրժի, ապա դա կարող ենք անել իր էջում՝ որպես մեկնաբանություններ:

Բագրատյանների ու բագրատյանանմանների չարախոսությունները մեր մայրենիի հասցեին պետք չէ լուրջ ընդունել, քանի որ նրանք իրենց ազգային թերարժեքության բարդույթից չարացած ու ոչնչապաշտ (նիհիլիստ) դարձած հայեր են: Լուրջ պետք է ընդունել օտարազգի մասնագետների կարծիքները մեր լեզվի մասին: Հիշենք դրանցից ընդամենը մեկը: Ֆրանսիացի հայագետ Ֆրեդերիկ Ֆեյդին դեռ անցյալ դարում հայերենը բնութագրել է որպես «մի զարմանալի յուրահատուկ շնորհ ունեցող լեզու, որ ի վիճակի է ազատորեն և ստույգ արտահայտելու միաժամանակ գիտական ճշտորոշ միտքը, փիլիսոփայական գաղափարները և բանաստեղծական նրբին, բազմերանգ կիսաստվերները»: «….Իմ գիտցած լեզուների մեջ հայերենը բացառիկ է…. նախ՝ որպես զարմանալի տրամաբանական լեզու, ապա նաև` իր ճկունությամբ, նոր բառեր կազմելու դյուրությամբ» (ընդգծումները մերն են – Հ.Մ.) (https://hy.wikiquote.org/wiki/Ֆրեդերիկ_Ֆեյդի): Իսկ Ֆեյդին այդպես ասելու իրավունք ուներ, քանի որ տիրապետել է եվրոպական ու ասիական մի շարք լեզուների:

Բագրատյանն ասում է, թե ինքն էլ տիրապետում է 6 լեզվի: Հետո՞ ինչ: Ճշմարտությունն ասելն էլ առանձնահատուկ շնորհ է, որ Ֆեյդին ունի, Բագրատյանը՝ ոչ: Իսկ սխալ ու չմտածված բան կարող է ասել բերանից թույլ ցանկացած ոք…

Հարություն Մովսիսյան