Հայերն ու այլ հայերը Թուրքիայում

Հրակ Փափազյանի կարծիքով Թուրքիան և հատկապես Ստամբուլը ժամանակակից հայ ինքնության ուսումնասիրության համար եզակի վայր է, հաշվի առնելով «հայկականության պատկերի» աճող բազմազանությունը’ հատկապես վերջին տասնամյակների ընթացքում։ Այդպիսով նա փորձում է ներկայացնել իր բնութագրմամբ «ներկայումս Թուրքիայում բնակվող երեք “տեսակի” հայերին»․ Թուրքիայի ավանդական հայ քրիստոնյա փոքրամասնության ներկայացուցիչներին՝ հայտնի Համայնքին, Թուրքիայի մահմեդական հայ քաղաքացիներին (իրենց ներքին ճյուղավորումներով), ինչպես նաեւ Հայաստանի հանրապետության աշխատանքային միգրանտներին։ Հրակ Փափազյանն այնուհետեւ վերլուծում է գաղափարական, խորհրդանշական և զգացմունքային այն հիմնական սյուները, որոնց վրա հիմնվում է յուրաքանչյուրի հայկական ինքնությունը։ Վերջում նա քննարկում է այս երեք խմբերի միջեւ առկա հարաբերությունները, որոնք միմյանց հետ շփվելով երբեմն իրար հետ հակասության մեջ են մտնում։

Քրիստոնյա հայ համայնքը

Թուրքիայի քրիստոնյա հայ քաղաքացիների թիվն այսօր տարբեր տվյալներով 60-70 հազար է գնահատվում: Նրանց ավելի քան 90 տոկոսը բնակվում է Ստամբուլում, որտեղ ունեն բազմաթիվ գործող եկեղեցիներ, տարրական եւ միջնակարգ դպրոցներ, մի քանի թերթեր ու պարբերականներ: Այս խմբի անդամների հայկական ինքնության կարեւորագույն տարրերից մեկը թերեւս քրիստոնեության հանդեպ նրա հավատարմությունն է՝ հատկապես Հայ Առաքելական եկեղեցուն: Ըստ էության, կարող ենք նույնիսկ պնդել, որ այս խմբի անդամների համար հայկականությունը էթնոկրոնական ինքնություն է, այլ ոչ թե զուտ էթնիկական: Շատերի համար, ում հետ ես հանդիպել ու զրուցել եմ, հայ լինելը ինքնստինքյան ենթադրում է քրիստոնյա լինել: Շատերն այդ երկու եզրերը նույն իմաստով են օգտագործում: Այն հարցին, թե «Նա մուսուլմա՞ն է», ոմանք պատասխանում էին՝. «Ոչ, նա հայ է»: Այն հարցին, թե ինչ կրոնի են պատկանում, ուրիշներ պատասխանում էին՝ «Ես հայ եմ»: Ոմանք, բայց քչերը, նույնիսկ չվարանեցին հայկականությունը դասել կրոնի շարքին, իսկ շատ ուրիշներ, որոնք կարծում էին, թե այն պետք է դասել ազգային կամ էթնիկական կատեգորիային, այնուամենայնիվ հայտնեցին, որ «մեր դեպքում դժվար է, և նույնիսկ սխալ է տարանջատել այդ երկու հասկացությունները»: Ժամանակի սղության պատճարով չենք կարող մանրամասն անդրադառնալ հայկականության ու քրիստոնեության փոխհարաբերության հիմքում ընկած պատմական, մշակութային և սոցիալական պատճառներին, ինչը տարբեր չափերով գոյություն ունի աշխարհի մի շարք հայ համայնքներում: Սակայն թուրքահայերի պարագայում մենք կարող ենք նշել, որ հանրապետական շրջանում հավելյալ գործոններ մի քայլ առաջ տարան ազգի և կրոնի միատեղումը, այն հասցնելով մի կետի, որտեղ այդ երկու հասկացությունները գրեթե միաձուլվում են: Լոզանի պայմանագրի համաձայն՝ Թուրքիայի Հանրապետությունը երկրի ներսում ճանաչում է միայն կրոնական և ոչ թե էթնիկ կամ ազգային փոքրամասնությունների, հայերը պաշտոնապես ընկալվում էին նաեւ որպես կրոնական համայնք, որը սահմանափակվում է հայկական եկեղեցու անդամ լինելով: Այսպիսով, բացի այն բանից, որ մինչեւ որոշակի շրջան հայերի ինքնությունը հաստատող փաստաթղթի կրոնի բաժնում  «Ermeni» (հայ) բառն էր նշվում, ավելի գործնական առումով՝ եկեղեցին եւս դարձել էր հայկականության երաշխավորը: Այն դարձել էր մի կազմակերպություն, որի հովանու ներքո հնարավոր էր կազմակերպել մշակութային և հասարակական միջոցառումներ: Ընդհանուր վախի և զգուշավորության մթնոլորտում՝ եկեղեցին, ինչպես բացատրում էր մեր զրուցակիցը, «այն վայրն է, ուր հայերը կարող են անվտանգ հանդիպել և խոսել միմյանց հետ»: Այս ամենը բերում է նրան, որ եկեղեցին ընկալվում է որպես տուն և հայկականության  բնական միջավայր: Հետեւաբար, այսօր, երբ առօրյա կյանքում հայերը խոսում են թուրքերեն, երբեմն երեխաներից պահանջում են եկեղեցում հայերեն խոսել, ինչպես ես ականատես եղա՝ «Հոս եկեղեցի է աղջիկս, եկեղեցիին մեջ հայերեն պիտի խոսիս»: Մյուս կողմից, Ստամբուլում հայկական դպրոցները հստակորեն համակված են քրիստոնեությամբ, հատկապես այն պատճառով, որ այն պաշտոնապես ներառված է ուսումնական ծրագրերում: Այդ դպրոցներում, ինչպես 25-ամյա տեղացի ընկերս Արմենն էր բացատրում, «Հայ-Քրիստոնյա» գաղափարն է փոխանցվում երեխաներին. «Վարդանանց պատերազմի ուսմունքը բավարար է  [դրա համար]: Մեզ սովորեցնում են, որ “մենք քրիստոնեության համար զոհված ազգ ենք”…»: Թույլ տվեք սահմանափակվել մեկ այլ ազգագրական  օրինակով.

վերեւի լուսանկարում դուք տեսնում եք պոլսահայ քրիստոնյա մի մոր գրությունը՝ ուղղված իր զավակներին: Թեեւ գրությունը թուրքերեն է, սակայն կրոնական “եկեղեցի”, “Ծաղկազարդ” “Հիսուս” բառերը հայերեն են օգտագործված: Սա, կարծում եմ, շատ լավ ցույց է տալիս, թե հայկականությունը և քրիստոնեությունը ինչքան են փոխկապակցված Թուրքիայի քրիստոնյա հայերի գիտակցության մեջ:

Միգրանտները

1991թ Հայաստանի անկախացումից հետո հայերը շարունակաբար տնտեսական պատճառներով գաղթել են Թուրքիա, նրանցից շատերը այստեղ ապօրինի են ապրում և աշխատում: Նրանց հայկական ինքնությունն ամեն ինչից առաջ խարսխված է իրենց հայրենիքի՝ Հայաստանի Հանրապետության վրա, նյութական, էմոցիոնալ եւ գաղափարական կապերով հանդերձ: Այդ իրողությունն ընկալելու համար բավական է տեսնել միգրանտների երեխաներին ընդունող ոչ պաշտոնական դպրոցը կամ նույնիսկ դրա ֆեյսբուքյան էջը: Դպրոցում աշակերտները կրթություն են ստանում ըստ Հայաստանի պաշտոնական կրթական ծրագրին, որովհետեւ նրանց ծնողներն ուզում են, որ նրանք հետագային կարողանան շարունակել ուսումը Հայաստանում: Հայկական ազգային դրոշը զարդարում է դպրոցի պատերը, իսկ Հայաստանի Անկախության օրը և Հայոց բանակի օրը նշվում են թատերական ներկայացումներով (տե՛ս ներքեւի նկարը):
Ուսուցիչները հետեւում են հայաստանյան լուրերին, դասամիջոցներին խոսում են հայկական քաղաքականությունից, կամ պարզապես այնտեղ սպասվող եղանակի մասին: Ադրբեջանի և դե ֆակտո անկախ Լեռնային Ղարաբաղի հայկական պետության միջեւ 2016թ տեղի ունեցած ապրիլյան քառօրյա պատերազմի օրերին հայկական հայրենասիրական երգեր էին նվագում դպրոցում, ուսուցիչներն էլ իրենց մտահոգությունն էին հայտնում իրավիճակի վերաբերյալ: Այդ օրերին մեկ այլ ծանոթ ասաց, որ այլեւս չէր կարող Թուրքիայում ապրել, որովհետեւ արդեն զգում էր, որ պետք է գնա Հայաստան և իր հարազատների, ընկերների և հայրենակիցների հետ լինի: Իմ հանդիպած միգրաներից շատերը հայտնեցին, որ պատրաստ են հայրենիք վերադառնալ եթե բավարար ֆինանսական միջոցներ ունենան:

Հայ միգրանտների համար հայ լինելու երկրորդ կարեւոր հանգամանքը  ավանդական արժեքների և բարոյական նորմերի մի միասնություն է, որը «լավ» ու «իսկական» հային՝ «կարգին հային» է ստեղծում: Իմ զրուցակիցներից շատերը հայկական ավանդույթներ ասելով նկատի ունեն, որ ի թիվս այլ բաների, հայերը կարեւորություն են տալիս ընտանիքին, հարգում են մեծերին, որ հայ տղամարդիկ պետք է համարձակ և անզիջում լինեն, պետք է վերահսկեն հայ կանանց, իսկ կանայք հարգեն իրենց ամուսիններին և նրանց հետ վարվեն «այնպես, ինչպես պետք է»: Օրինակ՝ երիտասարդ միգրանտ Հենրիկը նշում էր, որ թեեւ հայրենիքից հեռու է, բայց իր հայկականությունից չի հրաժարվել, փաստարկելով, թե՝ «օրինակ, եթե ինչ-որ բան է տեղի ունենում փողոցում կամ ինչ-որ մեկը  ինձ վիրավորում է, ես կռվում եմ, նրան ցույց եմ տալիս իր տեղը…»

Թուրքիայի մահմեդական հայ քաղաքացիները

Մինչ որոշ հետազոտողներ, լրագրողներ կամ քաղաքական գործիչներ խոսում են հարյուր հազարավոր կամ միլիոնավոր մահմեդական հայերի մասին, ես նախընտրում եմ նման թվեր չնշել, մտածելով, որ «իսլամացած հայերի ժառանգների» և «մահմեդական հայերի» միջեւ էական տարբերություն կա: Երբ ես խոսում եմ մահմեդական հայերի մասին, նկատի չունեմ բոլոր իսլամացած հայերի ժառանգներին, այլ ավելի շուտ, միայն նրանց, ովքեր իրենց հայ են ներկայացնում, միայն նրանց, ովքեր գիտակցաբար և սոցիալապես հայ են: Իմ հանդիպած մահմեդական հայերը տարբեր պատմական և սոցիալ-մշակութային միջավայրերից են գալիս. ոմանք սուննի միջավայրից են գալիս, ուրիշներ մեծացել և ապրել են ալեւիական միջավայրում, օրինակ՝ Դերսիմից եկողները, որոնք սովորաբար իսլամի հետ ոչ մի կապ չունեն բացի դրանից, որ իրենց անձնագրերում նշված է մահմեդական լինելու մասին, ոմանք քրդական, ոմանք թուրքական մշակույթներում են մեծացել, ոմանց նախնիները մահմեդականություն են ընդունել 1915թ ցեղասպանության ընթացքում, ուրիշների նախնիները կրոնափոխվել են ավելի վաղ՝ ինչպես համշենցիները: ժամանակի սղության պատճառով ես այսօր չեմ անդրադառնա այս ենթախմբերից յուրաքանչյուրի առանձնահատկություններին: Ի տարբերություն վերոհիշյալ մյուս երկու խմբերին, մահմեդական հայերը իրենց հայ են զգում, չնայած որ հայ ինքնությունը սահմանող ու ձեւավորող պետական կամ կրոնական համակարգերի անմիջական ազդեցության տակ չեն գտնվում։ Ինստիտուցիոնալ կառույցների բացակայության պայմաններում, ինչպիսիք են հայ եկեղեցին կամ հայկական պետությունը, այս խմբի համար հայ լինելը հետահայաց՝ դեպի անցյալ գործընթաց է: Սա նշանակում է, որ նախ պետք է որպես իրողություն ընդունել, որ մեկը կարող է հայ լինել պարզապես, որովհետեւ նրա նախնիները հայ են եղել, և որ նա փորձում է հետ բերել բնաջնջման և ուծացման շարունակական քաղաքականության արդյունքում կորցրած ինքնությունը: Քրիստոնյա հայերն ու միգրանտները ինստիտուցիոնալ մարմիններ ունեն, որոնք նրանց համար ստեղծում են որպես հայ ապրելու և մտածելու գործնական ու խորհրդանշական-գաղափարախոսական միջոցներ, մինչդեռ Թուրքիայի այս ոչ-քրիստոնյա հայերը միայն կորցրած անցյալ ունեն, որի վրա ուզում են հիմնել ու կառուցել իրենց հայկականությունը: Օրինակ՝ երբ Մեհմեդի ընկերուհին փորձում էր ինքն իրեն մխիթարել և նրան համոզել, որ նա քուրդ է՝ այն պատճառով, որ նա մեծացել է քրդական միջավայրում և մահմեդական է, Մեհմեդի պատասխանը հետեւյալն է լինում. «Ոչ, ես հայ եմ: Պապիկիս անունը Մկրտիչ էր, իսկ նրա հոր անունը՝ Գեւորգ: Գուցէ մենք փոխել ենք մեր կրոնը, բայց քանի դեռ անցյալի այս անունները չեն փոխվում, ես էլ կշարունակեմ հայ մնալ: Ազգությունս հայ է»: Մեկ այլ զրուցակից հետեւյալ խոսքերով բացատրեց կորցրածը հետ բերելու իր շահագրգռվածությունը. «Նրանք գողացան իմ ընտանիքի ինքնությունը՝ Տեր-Կարապետյան անունը անհետացավ: Հենց որ գործերս վերջացնեմ, այդ անունը հետ եմ վերցնելու, քանի որ ցանկանում եմ, որ դա ընդմիշտ շարունակվի… »: Այսպիսով, այս մարդկանց գոնե մի մասի համար հայ ինքնությամբ հանդես գալը դիմադրության մի ձեւ է ընդդեմ մեկդարյա ուծացման եւ խտրականության քաղաքականության:

Գնահատելով միմյանց հայկականությունը

Ի՞նչ են մտածում տարբեր տեսակի հայերը միմյանց մասին: Ի՞նչ է տեղի ունենում, երբ մեկը բախվում է այլ հայերի գոյության հետ, որոնք չեն տեղավորվում հայկականության մասին իր ունեցած նախապաշարմունքների և համոզմունքների մեջ: Եկեք նախապես նշեմ, որ յուրաքանչյուր խմբի բոլոր անդամները չէ, որ կիսում են առաջիկա պարբերություններում նկարագրված կարծիքները: Այստեղ կներկայացվեն միայն առավել տարածված դիրքորոշումները:

Թուրքիայի քրիստոնյա հայ համայնքի  համար դժվար է ընդունել մահմեդական  հայերի գոյությունը: Ոմանք դեռ չեն էլ լսել նրանց գոյության մասին: «Ի՞նչ է նշանակում մահմեդական հայ, ինչպե՞ս է դա տեղի ունենում»: Մահմեդական հայը դիտվում է որպես կասկածելի կատեգորիա: Սա հեշտ է հասկանալ, երբ մտքում ունենք հայկականության նույնականացումը քրիստոնեական հայկական եկեղեցուն անդամակցության եւ նվիրվածության  հետ, ինչը ներկայացրել եմ զեկույցիս սկզբին: Եթե հայ լինելը պայմանավորված է հայ եկեղեցու մաս կազմելով և միջոցառումերին մասնակցելով, ապա ինչպե՞ս կարող է մեկը հայ լինել, երբ նա ոչ մի կապ չունի այդ աշխարհի հետ: 50 տարեկան մի մարդ խիստ ու կտրուկ ասաց. «Ինչ-որ մեկը հայ է, բայց գնում է մզկիթ աղոթելու… հնարավո՞ր է նման բան պատկերացնել, դո՛ւ ասա»: Ուրիշներ ըմբոստացան. «Երբ պետք է՝ կասեն, որ հայ են, բայց միաժամանակ մահմեդական կմնան: Սա ի՞նչ կեղծավորություն է:  Թող ընտրություն կատարեն»: Նմանատիպ մտքերը հանգեցնում են այն բանին, որ որոշ քրիստոնյա հայեր նույնիսկ մերժում են մահմեդական հայերին որպես հայ ընդունել. «Թող վերադառնան իրենց պապենական կրոնին և մկրտվեն, միայն դրանից հետո կարող եմ նրանց ընդունել որպես հայեր»: Իսկ մահմեդական հայերը քրիստոնյա հայերի հայկականության մասին դատողություններ չեն անում: Նրանք պնդում են, որ հայ լինելը ցեղի կամ ազգության, ժառանգության և կամ սուբյեկտիվ պահանջի հարց է, քան թե կրոնի, և բողոքում են քրիստոնյա հայերի կողմից մարգինալացման դեմ:

Քրիստոնյա հայերը իրենց հերթին քննադատվում են միգրանտ հայերի կողմից, որոնք հարցականի տակ են դնում նրանց հայկականությունը: Բազմաթիվ միգրանտներից լսել եմ, որ տեղացի քրիստոնյա հայերը հայկական  արժեքները կորցրել և «թուրքացել» են: Գլխավորաբար երկու փաստարկ են բերում դրա համար: Առաջինն այն է, որ Թուրքիայի հայերը Հայաստանի մասին շատ չեն մտածում և հոգ չեն տանում, և ավելի շատ Թուրքիան են որպես հայրենիք տեսնում: 40-ամյա հայ միգրանտ Կարենը նշում է՝ «Տեղացիներից  ոմանց կարծիքով մենք մեր հայրենիքը թողել ու եկել ենք իրենց հայրենիք: Մի՛ վայրկյան, այդ երբվանի՞ց է, որ իմ հայրենիքը քո հայրենիքը չէ, երբվանի՞ց է սա քո հայրենիքը: Այս դեպքում ո՞րն է նրանց և թուրքերի միջեւ տարբերությունը, ես ինչպե՞ս կարող եմ նրանց հայ համարել»: Այս մոտեցումը հեշտ է հասկանալ, նկատի ունենալով միգրանտների հայկականության մեջ Հայաստանի հանրապետության զբաղեցրած կարեւոր տեղը: Լավ և ճիշտ հայ լինելու երկրորդ կարեւոր նախապայմանը միգրանտների համար՝ ավանդական արժեքներին հավատարիմ մնալն է: Սա միգրանտների համար եւս մի հնարավորություն է հարցականի տակ դնելու տեղացի քրիստոնյա հայերի հայկականությունը. «տեղացիները սկսել են ավելի շատ թուրքերին նմանվել… նրանք հայկական ավանդական արժեքներից հրաժարվել են… նայե՛ք, նրանք նույնիսկ հոգ չեն տանում իրենց տարեց ծնողներին, նախընտրում են նրանց ուղարկել ծերանոցներ…»: Տեղացի քրիստոնյա հայերը եւս նախապաշարված են միգրանտների հանդեպ և գանգատներ ունեն: Քանի որ միգրանտների ճնշող մեծամասնությունը աշխատավոր դասակարգից է և նրանցից շատերը, հիմնականում կանայք, տնայնագործ աշխատանք են կատարում տեղացի քրիստոնյա հայերի  ընտանիքներում, վերջիններս նրանց վերեւից են նայում: Միգրանտները գանգատվում են, որ տեղացիները նրանց համարում են անկիրթ, անգրագետ, «գյուղացի» և կոպիտ մարդիկ: Ավելին՝ պոլսահայ համայնքում անվստահության մթնոլորտ կա միգրանտների նկատմամբ: Սա պայմանավորված է այն տխուր փաստով, որ որոշ աշխատանքային միգրանտներ կողոպտել են տեղացի հայերի, որոնց համար նրանք աշխատել են: Այն, որ որոշ թվով երիտասարդ միգրանտ կանայք Ստամբուլի փողոցներում մարմնավաճառությամբ են զբաղվում նույնպես զայրացնում է տեղի հայերին, որոնք գանգատվում են, որ միգրանտները  փոխել են հայի կերպարը քաղաքում. «Մինչեւ նրանց գալը՝ հայերը ընկալվում էին որպես արհեստավորներ, արվեստագետներ, ազնիվ մարդիկ, բայց հիմա մենք ընկալվում ենք նաեւ որպես մարմնավաճառներ, գողեր և այլն»: Ի վերջո, երբ որոշ միգրանտներ  տեղացի հայերին համարում են «թրքացած», մի շարք տեղացիներից լսել եմ, որ միգրանտները «ռուսացել» կամ «սովետականացել» են, և դրանով մասամբ կորցրել են իրենց «հայկականությունն» ու «հայկական արժեքները»:

Եւ վերջապես՝ քանի որ մահմեդական հայերի և միգրանտների միջեւ գրեթե ոչ մի փոխհարաբերություն չկա, նրանք հիմնականում իրար մասին ասելու շատ բան չունեն: Թեեւ միգրանտներն էլ (որոնք նույնպես քրիստոնյա են) մահմեդական հայերի երեւույթը կասկածելի և երբեմն նաեւ անընդունելի են համարում, սակայն ոչ անքան ծայրահեղորեն, ինչքան տեղացի քրիստոնյա հայերը:

Եզրակացություն

Ընթացքի մեջ գտնվող այս հետազոտությունում հավաքագրված տվյալները ցույց են տալիս, որ հայկական ինքնությունը տարատեսակ տեղական մեկնաբանություններ ունի, որոնք տարբերվում են ըստ սոցիալական և պատմական յուրահատկությունների: Ընդ որում՝ այս բազմազանությունը երբեմն կարող է ներքին բախումների ու փոխադարձ մերժման հանգեցնել: Կարելի է պատկերացնել այլ հնարավոր տեղական մեկնաբանություններ ու սահմանումներ այս աշխարհի տարբեր անկյուններում և նշել, որ անհրաժեշտ է այս ուղղությամբ հետագա հետազոտություններ կատարել՝ նպատակ ունենալով ավելի համապարփակ պատկերացում կազմել ժամանակակից հայ ինքնության մասին:

Միգուցե հեգնական հնչի այսպես ավարտել, բայց հայերի այս երեք խմբերը թերեւս իրար ամենամոտն են այն ժամանակ, երբ որ օտար մի չորրորդ կողմ կա՝ թուրքական ազգայնականությունը: Իհարկե, վերջինիս համար հայկականությունը բոլորովին այլ՝ ազգային թշնամու իմաստ ունի, անկախ դրանից, որ այն  քրիստոնյա է, թե ոչ, Թուրքիայի քաղաքացի է, թե ոչ: Այս երեք տիպի հայերի միջեւ առավել ակնհայտ ընդհանրությունը Թուրքիայում ապրող հայ լինելն է: Փաստորեն, այս երեք խմբերի ներկայացուցիչներից ոմանք ինձ պատմել են այնպիսի դեպքերի մասին, երբ նրանց վիրավորել կամ սպառնացել են իրենց հայկական ինքնության համար: Ի վերջո, պատահական չէ, որ այս երեք խմբերը ժամանակի և տարածության մեջ ֆիզիկապես միավորվում են միայն այն պահերին, երբ «հայը», որն այլապես տարբեր սահմանումներ ունի, հարձակման տակ է. օրինակ՝ Հրանդ Դինքի  սպանության տարելիցին նվիրված ամենամյա արարողությունները, Հայոց ցեղասպանության ոգեկոչումները և «Քամփ Արմենի» համար վերջերս մղված պայքարը:

Այս զեկույցը ներկայացվել է «Հրանտ Դինք» հիմնադրամի և Համազգային հայ կրթական և մշակութային միության ջանքերով 2016թ հոկտեմբերի 7-8-ին Ստամբուլում կազմակերպված «Հայկական ինքնության քննական մոտեցումները 21-րդ դարում. Խոցելիություն, առաձգականություն, փոխակերպություն» խորագրով գիտաժողովի ընթացքում: