Ստորև ներկայացնում ենք «Հայոց ցեղասպանությունը վրաց պարբերական մամուլում 1914-1918 թթ» գրքի հերթական` 16-րդ հատվածը: Այս մասում ներկայացնում ենք «Ժողովրդական թերթիկ» վրացալեզու թերթերում, 1916 թվականի հունվարին հրապարակված «Օսմանյան եւ կովկասյան հայերը» հոդվածի հայերեն տարբերակը:
Ռուս-օսմանյան պատերազմի ազդարարումից հետո, Թիֆլիսում հայ հասարակական գործիչների մի խմբի մոտ միտք ծագեց` Օսմանյան կայսրության դեմ ակտիվ գործողությունների համար ջոկատներ հավաքագրել: Վստահ էին, որ գերագույն իշխանությունն այս մտքին կվերաբերվեր կարեկցանքով: Շուտով կամավորների ջոկատներ կազմվեցին և պատերազմի սկսվելուց սկսած ակտիվ գործողություններ ծավալեցին: Օսմանյան հայերն իրենց հերթին, պատերազմը սկսելուց առաջ որոշակի դիրքորոշում բռնեցին եւ համակրում էին Ռուսաստանին: Վան քաղաքի հայությունը զինվելով՝ օսմանյան բանակին չթողեց մտնել քաղաք: Սա հայերի ողբերգական դրամայի նախերգանքն էր, որը` նախ Վանում, այնուհետև ամբողջ Օսմանյան կայսրությունում շուռ եկավ նրանց դեմ: Սակայն, ռուսական բանակի առաջընթացը Վանի ուղղությամբ հույս էր ստեղծում, որ անկասելի ապստամբությունը կպայթի և Վանի հայությունը կփրկվի արյունահեղությունից:
Օսմանյան բանակի ղեկավար Ջևեդ փաշան Վանի հայերին առաջարկում էր իրենց փոխանցել 1000 դասալիք զինվորի: Հայերը բոլոր պահանջներին բացասական պատասխան են տվել օսմանցիներին: Ջևեդ փաշան՝ իմանալով ռուսական բանակի մոտեցման մասին, Վանից հրաժարվեց եւ ապա ռուսները գրավեցին Վանը: Սակայն, ռուսական բանակը երկար ժամանակ չզբաղեցրեց Վանը, շուտով հեռացավ: Հայերի առջև հարց բարձրացավ. կամ` ռուսական բանակի հետ հեռանալ Վանի վիլայեթից, կամ` մնալ տեղում և վտանգի տակ դնելով գոյությունը, քանի որ օսմանացիների մոլեռանդությունն անպատիժ չէր թողնի նրանց արարքը: Եւ իսկապես, ովքեր ռուսական բանակի հետ չէր հասցրել հեռանալ Օսմանյան կայսրությունից, դարձել էր կայսրության զոհը: Օսմանյան ամբողջ կայսրությունով մեկ սկիզբ առած հայերի կոտորածը հայտնի է և չենք անդրադառնա այդ իրողության նկարագրմանը: Դա մեր նպատակը չէ: Մենք կփորձենք պարզել հայերի կոտորածի պատճառները և ընթերցողին ծանոթացնել այս հարցի վերաբերյալ հայերի տարբեր տեսակետերին:
Մի մասն այն մտքին է, թե հայերի կոտորածն Օսմանյան կայսրությունում կովկասյան հայերի կողմից կամավորական ջոկատներ հավաքագրելու հետևանքն է: Եթե դա չլիներ, հնարավոր է այս ահարկու արյունահեղության վկաները չդառնայինք: Այս մտքին դեմ հայ հասարակության մի խումբն այլ կարծիք է հայտնում: Նրանք ասում են, որ հայերի կոտորածը միևնույն է տեղի էր ունենալու, չնայած նրան, թե ինչ դիրքորոշում կբռներ կովկասահայությունը:
Այս հարցի շուրջ շատ մտքեր են տարածվում հայկական մամուլում: Հարցի վերաբերյալ «Հորիզոն» թերթում հրապարակվում էր Բ. Վարանդյանի նամակների մի ամբողջ շարք: Դեռևս պատերազմն սկսելուց առաջ, Եվրոպայի դիվանագիտության հովանավորությամբ Հայաստանում նշանակվել է երկու գեներալ-տեսուչ, որպեսզի բարեփոխումներ իրականացվեն և վիլայեթները կարգի բերվեն: Մեկ գեներալ-տեսուչ արդեն սկսել է իր առաքելությունը:
Եվրոպայի պատերազմի սկիզբը, անկասկած, նման գործեր իրականացնելու համար սահմանափակումներ է դրել` օսմանցիներն ազատել են տեսուչներին: «Հորիզոն»-ի կարծիքով, Եվրոպայի դիվանագիտության խառնվելը Հայաստանի հարցերում և բարեփոխումների իրականացման փաստը օսմանյան կառավարության շրջաններում հաստատել է այն միտքը, որ «Օսմանյան կայսրության պետականության զարգացմանը խոչընդոտում են քրիստոնեական տարրերը և դրա պատճառով Օսմանյան կայսրությունն իր ապագան պետք է կառուցի Իսլամի և թուրք-թաթարական տարրերի հզորացմամբ»: «Հորիզոն»-ը մեզ պատմում է Օսմանյան կայսրության կառավարության հզորացման մասին, որն ուղղված է դեպի ազգային արտադրության վերածննդին և ինքնագիտակցության ամրապնդմանը:
Դրա հետ մեկտեղ, «Հորիզոն»-ը նշում է, որ Օսմանյան կայսրությունում սկսվում է հայերի և հույների հետապնդում, որը հետագայում վերաճել է արյունահեղության. հայերին և հույներին առևտրի ոլորտում բոյկոտում են: Թերթի փոխանցմամբ, այսպիսին են եղել զարգացումները մինչև պատերազմ, երբ սկսվել է երիտթուրքերի և դաշնակցության միջև բանակցություններ` ռուս-թուրքական պատերազմում հայերի դերի մասին:
Բանակցությունները տեղի էին ունենում Էրզրում քաղաքում, 1916 թվականի ամռանը: Այս ժամանակ տեղի է ունեցել Դաշնակցություն կուսակցության համագումարը: Երիտթուրքերի կողմից բանակցություններին մասնակցում էին` Նաջի-բեյը, Խալիլ-բեյը և Շաքիր-բեյը: Դաշնակցության կողմից` Վարանդյանը, Անկնունին և Ռ-ն: Վերջիններս հայտարարել են. եթե պատերազմ սկսվեց, կուսակցությունը չեզոք կլինի, իսկ պայքարող պետությունների հայերը կիրականացնեն երաշխավորի պարտականությունները: Դրա հետ մեկտեղ, Դաշնակցության ներկայացուցիչները զգուշացնում էին երիտթուրքերին` չներգրավվել պատերազմի արկածախնդրության մեջ, որը սկիզբ կդնի Օսմանյան կայսրության մասնատմանը: Ի պատասխան երիտթուրքերի ներկայացուցիչներից մեկը ասել է, որ նման տեսակետը ռուսամետություն է և օսմանցիների համար վտանգ հայերի կողմից:
Մանրամասներին կարող եք ծանոթանալ՝ «aliq.ge»-ի կայքում:
