Վերնագիրը կյանքս կերավ: Գլխումս պատմվածքի կմախքը կա, զգում եմ՝ կգրվի, հուզումից ծնկներումս դող է հայտնվել, ոտքերս հանգիստ չեն մնում, և հողաթափի ռետինե ներբանն արդեն սևացրել է մանրատախտակը, բայց, միևնույն է, առանց վերնագրի չեմ կարող, առանց խորագրի ինչ-որ բան պակաս է, մտքերը նույն հունով քշել չի լինում, սանձը չձգած՝ փոկը թուլանում է, ու մի հույզ-ձի գլուխը շրջում է, նայում ուղիղ աչքերիս: Ու՜ր,-ասում է,- առանց վերին գրի: Ոչինչ, թող երկուսը երեք ժամ դառնա, մի սկսիր, մինչև չգտնես ասելիքդ խտացնող բառը, բառ-գաղափարը, նախադասություն-նպատակը: Երբ կգտնես, գամիր տողերիդ վերևում, կամարիր, թող դառնա ելման կետ, թե չէ… Աննպատակ կրակոց ո՞վ է տեսել, շարժիչը ո՞ր վարորդն է առանց բանալու գործի գցում:
Սակայն, սպասիր, ինչ-որ բան կարծես այն չէ: Եվրոպական, ավելի ստույգ, ամերիկյան շունչ կա վերնագրում: Ազդեցությու՞ն: Ումի՞ց, ո՞ր գործն է հիշեցնում՝ Սարոյա՞ն, Ֆոլկնե՞ր… Սակայն իմը Սթեյնբեքն է: Իսկ Սելինջե՞րը: Նա, որքան մտաբերում եմ, նման բան չունի: Կարծես թե հիշեցի՝ «Ծպեղները բարձր, ատաղձագործներ»: Բայց դա ի՜նչ նմանություն է: Չէ, գտա, հաստատապես գտա. ծովից է: Գրասեղանիցս ծովեզր, հաշվել եմ, յոթանասուն քայլ է, ոչ ավելի: Իսկ ջրի այն ափին բուն Եվրոպան է, ուրեմն՝ կտրվել, կտրվում եմ մայր հողից: Դա լավ չէ, ամենևին: Այդպես է՝ մայր հողն ինձ համար կոնկրետ հասկացություն է. որձաքար է, դաշտամիջյան ճանապարհ, մասրենի, կավահող, բարդի, այն ամենը, ինչ աչքս ծննդյան օրից տեսել է, ինչի սովոր եմ: Գուցե միամիտ է հնչում, կրկնված խոսքեր են, սակայն չեմ ջնջում: Դա իմ համոզումն է և հետո՝ սեփական դեմքը, նկարագիրը չկորցնելու համար լավ կլինի ժամանակ առ ժամանակ մտաբերենք անկյուն քշված, սարդոստայնոտ խոհերը, գոնե մեկ-մեկ նայենք: Խելոք, ինքնատիպ, ժամանակակից երևալ-խաղալու մարմաջի պայմաններում դա փրկության խարիսխ է:
Չշեղվելու համար դադար եմ առնում: Ներսումս հիմա մեծ վախ կա, որ պատմվածքը չի ստացվի, թեև նոր առաջին էջն եմ շրջել: Վերնագիրը՝ մեկ. կասկածների տեղիք է տալիս, երկրորդ՝ այդ սկիզբը. իմը չէ, մերը չէ: Դարձյա՞լ ծովն է մեղավոր, թե… Տանն սկսած պատմվածքն այդ դեպքում ինչու՞ կարողացա ավարտել: Նույնիսկ գնացքում գրվեց, չնայած անսովոր վիճակ էր, ու թափահարումները, անիվների միալար շխկթխկոցը, ուղևորների թերահավատ, քամահրական, սակավների ակնածալից հայացքները խանգարում, ճնշում էին: Խոստովանանք լինի՝ վախի, ձախողանքի զգացում ներսս միշտ էլ եղել է, անգամ ամենասեղմ սյուժե-ռեպորտաժը, հաղորդագրությունն սկսելիս: Այնպես որ՝ մեղք չուսեմ. ծովը սիրուն է, հիրավի գեղեցիկ, մեծ, հզոր:
Օրը երկու անգամ՝ առավոտյան և քնից առաջ այցի եմ գնում:
-Բարև, ծով,-ասում եմ:
Իսկ նա՝ հեչ, անտարբեր, ծովավարի գալիս, զարկում է ափին, հետ գնում:
-Ինձ ամենևի՞ն չես ճանաչում,-շարունակում եմ: -Մերոնք հնում քեզ Պոնտական էին ասում:
Նորից նույնը՝ երկու ճերմակ զբոսանավ մեջքին, ճոճվում-տարուբերվում է: Վերևում ճայերի երամն է, ափն ի վար հարավ են գնում: Նրանց համար սահման-բան գոյություն չունի: Եթե ուզեն, Բաթումից այն կողմ կանցնեն, Խաղտյաց լեռնապարով, Կարնո սարահարթով, Բյուրակնով, Խնուսի գոգավորությամբ կմտնեն Արածանիի հովիտ, ապա հաղթահարելով Սիփան, Թոնդուրեք ու Նեմրութ գագաթները, կհասնեն Վանա լիճ, կբնադրեն Բերկրի, Խոշաբ գետերի, Սև ջրի ճահճուտներում, Արճիշակի ու Նազիկի ափերին: Էհ, լինելու բան չէ, ի՞նչ են կորցրել, որ գնան, կարո՞տը պիտի քաշի:
-Բարև,-բղավում եմ, հետո սթափված՝ ջանում հետը լեզու գտնել: -Այ Սև ծով,-ձայնս լրիվ մեղմել եմ,-դու Եվրոպա տեսած ջուր, քանի՜ քաղաքակրթության ականատես, միլիոն, թե միլիարդ տարեկան, մի բարևն ի՞նչ է, զլանում ես: Միշտ չէ, որ մոտիկ ենք եղել, գիտեմ, բայց թե հիմա էլ անապատ ու տերություններ մեզ չեն բաժանում: Ուրիշների պե՞ս պիտի վարվեի՝ ավազուտներից, ձիու բաշը գրկած, հոտն ու վրանը ետքիցս գայի՝ անտեր-տիրաբար, որպեսզի խոնարհաբար գրկեիր ոտքերս, հետո փույթ չէ, թե կասեին այստեղով …… են անցել: Ի՞նչ ես փրփրել, գիշերը ողջ չթողեցիր քնեմ: Հյուր եմ, ի վերջո, չէ՞: Հյուրի նման էլ ինձ պահում եմ՝ բարեկրթության օրինակ:
Չորրորդ օրն է ընդամենը, բայց հոգնել եմ խաղից: Սիրուն, սիրուն է ամեն բան, կոկիկ-կոկիկ՝ սոճուտը, ճեմուղիներն ու մանրակրկիտ ներկած նստարանները, զրուցատաղավարները, խաղահրապարակներն ու պատշգամբն ի վեր մագլցած բաղեղները, սրահ-միջանցքների ուղեգորգերն ու ծաղկամանները՝ տեսակ-տեսակ մշտադալար բույսերով, պատրաստակամ, ժպտերես ծառայողներն ու ձմեռնամուտով հանգստացող մարդիկ: «Բարև Ձեզ, բարի ախորժակ»,-դա՝ նախքան աթոռը սեղանից ետ տանելը: Ապա նստում եմ ձիգ, արմունկներս հավաք և՝ «Ինչպե՞ս քնեցիք գիշերը: Լա՞վ»: «Շնորհակալություն, ես նույնպես»: Հետո գալիս է մատուցողը՝ «Բարի առավոտ: Այսօր նախաճաշին ունենք…»,-ու կթվարկի: Նա կգնա, իսկ անախորժ լռությունը, սեղանակիցներիս միջև սողոսկող սառնությունը վանելու, մերձ չթողնելու համար չգիտես ինչու իմ չխոսկան տեղով կասեմ՝ «Եղանակն այսօր, կարծես, ոչինչ, տանելի է» կամ նման մի բան: Վրա հասած մատուցողն ուտելիքով ծանրաբեռ սայլակով կփրկի դրությունը: Նախաճաշն իրավունք է տալիս հարցեր չտալ, ու լռությունը տանելի է, ոչ անբնական, եթե, մանավանդ, ընդմիջվում է «Տվեք, խնդրում եմ, մանանեխը», «Ինձ ևս թեյ լցրեք, եթե կարելի է» և նմանակարգ խիստ քաղաքավարի, դիմացինի անձը գնահատող, կշիռն իր իսկ աչքին բարձրացնող խոսքերով: Պատառաքաղը՝ ձախ, իսկ դանակն աջ ձեռքում պահելը պարտադիր պայման է: Որ ձախլիկ եմ ու դանակի շեղբը միսը չի կտրում՝ ոչինչ: Դա հաշվի մեջ չէ, և ստիպված կրկնապատկում եմ ջանքերս, ուժ գործադրում: Շնորհակալություն ճակատագրից, որ մինչ օրս միսը, ափսեն չեն պլստացել, թռել կողքի սեղանին: Վերջում՝ մատուցողուհուն հաճոյախոսություն իսկապես համեղ նախուտեստի, ճաշի, թխվածքի համար, փոխադարձ ժպիտներ, դռնից անցնելու նախապատվությունը կանանց զիջելու արարողություն, և առժամանակ ազատ եմ:
Լավ է, հաճելի է, չքնաղ, փառահեղ, բայց այս հանգստյան տունը նմանիս համար չէ: Մեկ ուրիշը, համոզված եմ, հրաշալի ժամանակ կանցկացնի ու գոհ կմնա: Խուզած թփաշարերից, մերձարևադարձային ամենատարօրինակ, տարատեսք բույսերից, անթերի առողջ եղևնիներից ինձ առավել գրավողը ծովափին ընկած հսկա կոճղարմատներն են: Ինչ-որ ժամանակ ալիքը շուռ է տվել: Բունը հատել տարել են, արմատները թողել՝ պառաված, սև, ոլորուն:
Իրոք, խճճվում եմ: Վերջ: Ծովի, ծովափի, հանգստացողների մասին պատմվածք ես չեմ գրի: Դա թող մնա ծովի լեզուն, երգը լսել-ըմբռնողին, երկիր մոլորակի փափկասուն գոտում անկորուստ, անցավ ապրողին: Իմը տեսածս է՝ դարակումս մնացած լավաշի փերթը, որը չեմ ուտում, թողել եմ, իբրև մասունք:
Նման դժվար վիճակի մեջ չեմ եղել: Իսկապե՞ս,-հարցնում է մեկը ներսիցս: Ո՞ր գործն ես հեշտ գրել, խճճվելու վտանգ որի՞ ժամանակ չկար: Շնորհակալ եղիր, որ քեզ մենակ լինելու հնարավորություն է տրվել, ստեղծագործելու մեծագույն հաճույք-տառապանքը, և լավաշ-նշխարքից ուժ առած՝ թերթիր տարիներն ու փրկիր գրվածքը, թող ոգի առնեն մանկության հիշատակները, անձինք, թղթին տուր քեզ:
Իսկ վերնագիրը լավ է, չփոխես:
***
-Առաջ նայիր, Գոռ, միայն առաջ և ղեկն աշխատիր ուղիղ պահել:
-Դու ետևիցս բռնիր, չթողնես հանկարծ:
-Մի վռազիր: Հերթով սեղմում ես ոտնակները, սկզբում մեկը՝ այդպես, հետո՝ մյուսը: Արդեն ստացվում է:
-Թողել ես ձեռքերդ, գիտեմ:
-Մենակ ավելի հեշտ է: Որ ասում էի… Հանգիստ, ի՞նչ եղավ քեզ, այ տղա,-հասցնում եմ բռնել հողապատնեշից ներքև գլորվող հեծանվի պոչուկից: Ուժս չի պատում, և երեքով՝ Գոռը, հեծանիվն ու ես գլուխկոնծի ենք տալիս մինչև ջրեզր: Նա սկսում է լաց լինել:
-Տե՞ղ է ցավում,-արագ-արագ թափ եմ տալիս, մաքրում փոշոտ մարմինը: -Արյուն-բան, հո, չի՞ գալիս:
-…շարունակում է ձեռնափով տրորել աչքերն, ու արցունքից թրջված փոշին լղոզվում է այտերին, փոխում գույնը:
-Տղաները գալիս են, թող չտեսնեն:
Նրա՝ հետքերը կորցնելու հապճեպ ջանքերը սրտաշարժ են, ու քիչ է մնում ես ևս լամ:
-Ուզու՞մ ես, Գոռ, էլի քշենք: Դու հիմա, ոնց որ գալու ժամանակ, ետևս կնստես:
Ձայն չի հանում, հայացքը մոտեցող տղաների կողմն է՝ գյուղի ուղղությամբ: Բարձրացնում եմ հեծանիվը: Ղեկը տեղաշարժվել է, շղթան ընկել:
-Պահիր տեղը գցենք, սա մի մարդու գործ չէ:
Նոր յուղած շղթան հողի մեջ կորած է:
-Ջուրը կոխիր, բեր,-տրամադրությունը բարձրացնելու համար եմ օգնությանը դիմում:
Նա ուշանում է: Դիտմամբ չեմ նայում. առանց տեսնելու գիտեմ՝ լվացվում է:
-Կարծում ես ուրիշները հե՞շտ են սովորել,-ասում եմ: -Ես չորս լրիվ շաբաթ, հավատա, չարչարվեցի:
-Մեկ է, չեմ կարողանա:
-Արդեն գիտես:
Արևն ընկել է Փշասարի արևմուտք նայող լանջին. կարելի է լողանալ: Քիչ անց կհասնեն տղաները, և ամեն բան դյուրին կլինի: Առավել դժվար, պատասխանատու հանձնարարություն ստացած չկամ: Հայրս է կարգադրել՝ պիտի զբաղեցնեմ Գոռին: Թող չտեսնի հոր դիակը,-ապսպրել է: Որպեսզի գործս հեշտացնի, նույնիսկ Մասիսի հեծանիվը բերեց: Նոր է, ու հորեղբորս տղան մեզ դժկամորեն է թույլ տալիս քշել՝ միայն իր ներկայությամբ, մինչև փողոցի անկյունն ու հետ, սակայն հորս խոսքը…
-Զգույշ կլինես, ուրիշի ապրանք է,-հետո թե՝-դին տասներկուսի կողմերը կբերեն: Թաղումը կլինի երեքին, ժամը չորսին կգաք,-և փող տվեց: -Կուզեք՝ իրիկունը կինո կգնաք, չեք ուզի, կոնֆետ առեք:
Սկզբում ամեն ինչ ինքնիրեն ստացվեց, բնական: Գոռը, իհարկե, նախապատվությունը տվեց կոնֆետին, բան, որ նաև իմ սրտով էր: «Կինո ոնց էլ լինի, կմտնենք, թեկուզև կեսից»,-ասաց: «Համ էլ ամառ օրով՝ հավես չկա»,-եզրափակեցի:
Փոքրիկ միջադեպ շոկոլադները բաժանելիս եղավ: Կիսողը ես էի. մեկը գրպանս էի դնում, մյուսը տալիս իրեն: Վերջինը՝ տասներեքերորդը, ևս Գոռի բուռը դրի, ու նա զարմացավ, հարցրեց՝ ինչու՞: Ժամանակ չկորցնելու համար գլուխս եկած առաջին պատասխանն արևերես հանելով ասացի՝ ուզում եմ հետդ ընկերություն անել, մոտիկանալ: Քանի որ մեր միջև երեք տարվա տարբերություն կար, և նա գիտեր՝ Շավարշը, Եղիշեն ու ես անդավաճան ընկերներ ենք, իսկ չորրորդի կարիք չկա, խճճվելով հավելեցի. «Շավոյի մերը չի թողնում հետներս ման գա, ասում է՝ էրեխուն խելքից հանում եք, դասերից գցում»: Ողջը, իհարկե, սուտ էր, ու դրանից ես հերսոտեցի՝ ինձ, հորս, իր, Շավոյի մոր վրա՝ իսկապես չարգելելու համար և էլի նման բաներ զառանցեցի, սակայն Գոռը կանխեց՝ գիտեմ, հերս մեռել է, մեղք ես գալիս:
Հեծանվի նստաձողին դրած նրան դպրոցի կողմը՝ ֆուտբոլի դաշտ տարա: Արձակուրդի շրջան էր, ամառ, և այնտեղ մի քանի հորթից բացի այլ շունչ չկար /ճնճղուկներն հաշվի մեջ չեն/: Հեծանիվ քշել ամենևին չգիտեր: Տրամադրությունն ընկած էր, թե ինչ, անգամ բարձիկի վրա պահել չէր կարողանում, ու առաջին երեք-չորս փորձից երկուսս էլ ձեռք քաշեցինք: Միակ հետաքրքիր բանը մնում էր պտտաձողը: Հեռվից թափ առած գալով՝ մի կերպ ցատկում հասնում էի, իսկ նա ուղղաձիգ հենաձողը գրկած էր ելնում: Պինդ էր, ճկուն, որովհետև եթե ես չորս-հինգ ձգումից հետո թուլանում էի, պարկի պես կախվում, նա շարունակում էր, վերջում մինչևիսկ «աղվես քերթում»:
Շուտով մենք հոգնեցինք, խաղն ինքը ձանձրալի դարձավ: Գոռին իմ ընկերակցությունն ակնհայտորեն չէր գրավում, եթե կոնֆետը չլիներ, կգնար: Ի վերջո, նա գտավ չվիրավորելու պարզ ձևը:
-Տուն չգնա՞նք,-հարցրեց:
Առաջարկեցի Հողլիճ գնալ՝ մեր ամառային լողատեղը, գրազ եկա, որ քարն իրենից շատ կթռցնեմ ջրերեսով, ասացի, որ կողքի արտում եգիպտացորենն ուտել լինում է, հաստատապես հեծանիվ քշել խոստացա սովորեցնել, հրապուրեցի բռնելիք սուզաբադի ձագը նվիրելով, վերջապես՝ իրեն զիջեցի կաշվե նստիքը:
-Բա դու՞:
-Ետևի նստատեղից ավելի հեշտ է քշվում,-տեսա՝ գրավվում է, փոշմանելու ժամանակ չտալով՝ հորինեցի:
Եզնիկենց արտից արմատահան գարու ցողուններով նստիքը հարդարելը մեկ-երկու րոպեի գործ էր: Այդ եղանակով քշել, անշուշտ, չհաջողվեց. ոտքերս չհասան, բայց քանի որ Գոռը խաղի մեջ էր մտել, մոտ էի նպատակիս: Նա նստեց հետնամասում, ես՝ բարձիկին, ու առանց դադարի, անփորձանք երկու կիլոմետր՝ մինչև ջրամբար, արտամիջյան ճանապարհով քշեցինք:
Հողլիճը հիմա էլ կա, երեք-չորս հեկտար տարածք է զբաղեցնում: Երկու կողմից ընտիր սևահողը բուլդոզերներով քշել են, թումբ արել, և անձրևի, ձյան հալոցքի ջրերը հավաքվելով՝ ամռանը, երբ երկինքը խոնավության փոխարեն կրակ է թափում, ցամաքում չորս կողմը, դառնում են փրկություն՝ շատության պատճառով գյուղի սար ու դաշտին պատուհաս դարձած ոչխարի բազմաքանակ հոտերի, նախրի համար: Լճակի հաշվին կոլտնտեսությունն այն ժամանակ մի քանի հեկտարանոց արտ էր պահում, թեև կողրեր գրեթե չէր հաջողվում հավաքել, որովհետև կաթ ընկնելուց մինչև հատիկի պնդելը հասցնում էինք ամբողջովին մաքրել: Ստիպված՝շատ անգամ անհաս հնձում էին, սիլոս անում՝ ի ցավ մեզ, հովիվների:
Հողլիճը երեխաներիս առաջին հերթին գրավում էր իբրև լողատեղ: Պոչիկ ձորում ջուրն օգոստոսին կտրվում էր, Կլորակում, Ֆռռանում, Դևնոցում՝ կանաչում, մնում էին Տերտերի ձորի Չռռիկը, Սլլան քարը, բայց այնտեղ ոտալող իմացողներիս, խորությունից չերկյուղողներիս հետաքրքիր չէր, և մենք ապավինում էինք լճակին: Ջրի հայելին ներքև՝ մերձակա բլրակներում բնադրելու էր կանչում նաև գողտրիկ լճեր աճապարող բադերի երամին: Մի քանի խև զույգ համառորեն գալիս էր, ձագ հանելով ընկնում կրակը: Աղավնուց, հավից, ագռավ-կաչաղակից զատ բան չտեսած, մյուս թևավորներին կինոներից, Վախթանգ Անանյանի գրքերից ճանաչող գյուղի մանկտիք՝ խեղճերին դադար չէինք տալիս: Փառք բնությանը, ճարպիկ թռչուններ էին, և ջրում բռնել գրեթե չէր հաջողվում, եթե լճակը շատ չիջներ, ու թաքնվելը դառնար դժվար: Երբեմն էլ հովիվներն էին դիպուկ փայտ նետում, այդուհանդերձ տասը ձագից չորս-հինգը աշունը վերադարձող երամին խառնվում էին: Չգիտեմ՝ ասում են, արդեն քանի՜ տարի ոչ մի կռնչան, սուզաբադ ներքև չի իջնում: Խենթեր միշտ էլ կան, կլինեն, պատճառը դա չէ. պարզապես քսաներորդ դարը նաև ամենաժամանակակից հրազենով է գյուղ մտել:
Տղաների գալով դաշտը, թումբը, Հողլիճը կենդանացան: Վազքով՝ ետքից փոշու թեթև ամպ, նրանք հասան մեզ, շրջապատեցին, որը նույն արագությամբ ջուրը գցվեց, որը ձեռքը գցեց հեծանվին, ստուգել սկսեց դողերի ամրությունը: Մի քանիսը միայն, նկատելով Գոռին, լրջացան՝ պատշաճ չհամարելով խանդավառվելը: Նրանց ոչ ձեռքբերովի նրբանկատության կողքին մեկմեկու վրա հող շպրտող, ջուր ցանող երեխաների, թերևս, անմեղ արարքն այդ պահին առավել ակնառու, բիրտ էր:
Լողալ իմացողներս Գոռին հետներս առած գնացինք ջրող անցքի կողմը, որտեղ ավելի խորն էր, մաքուր, ոտքերս տիղմին չէր հասնում, իսկ փոքրերը, ով ոտնալող չգիտեր, մնաց վերին ափին՝ գոհանալով ցեխաջրով: Սակավանձրև տարիներին ջուրն այնքան էր հետ քաշվում, որ այդ մասում մերկացած հատակին տեղ-տեղ միայն փոքրիկ անջատ-անջատ լճակներ էին մնում՝ լի օձերով, գորտերով, իսկ տիղմը չորանում, ճաք էր տալիս: Անգամ նման ժամանակ ջրթողի մոտ, ուր պատնեշը մի քսան մետրի չափ քարած էր, ջուրը թեև դեղնավուն, բայց մաքուր էր, ստորին շերտերում՝ սառը, այնքան, որ հովիվները երբեմն խնդրում էին տափաշշով խորքից խմելու համար հանել: Ոչ բոլորն էին կարողանում, այնուամենայնիվ, սրտոտներ կային: Ամենամեծ հաճույքը նույն ջրակից լողալով հարավկողմյան Մեծ թումբ հասնելն էր: Միայն թևալողով մեր տարիքի երեխաների համար դժվար էր, ու հոգնելիս անցնում էինք մեջքալողի:
Գոռը, լավ է, լողալ գիտեր, և մտահոգվելու կարիք առայժմ չունեի:
Ափից քսան-երեսուն մետր այն կողմ ջրերեսին ինչ-որ բան էր սևին տալիս:
-Օձ չէ՞,-հարցրի:
Օձից բոլորս էինք վախենում, թեև խայթելու դեպք չէր եղել: Նրանց մասին ընդհանրապես խառնակ կարծիք կար: Մեկն ասում էր, թե ջրայինները կծող չեն, մյուսը՝ կծում են, սակայն վտանգ չկա, քանի որ թույնը խառնվում է ջրին, երրորդի պնդմամբ՝ պետք է զգուշանալ մարմնի փաթաթվելուց միայն ու նման բաներ: Իմ գիտցածով, երկու տեսակն էլ հանդիպում է. տեսել եմ, երբ շոգը շատ է նեղել, ու Հեփեստոսի դարբնոցի կայծերից շիկացել են սալերը, ինչպես է սև իժը ցամաքից սողալով ջուրը մտնում:
Տղաներն սկսեցին վիճել:
-Բադ կլինի, մենակ գլուխն է երևում:
-Օձ է,-պնդեցի:
-Ոչ քո ասածն է, ոչ Հայկարամի, խռնդատի կոթ է:
-Երևի, -առանց մարտի հանձնվեցինք մյուսներս:
Դա դուր չեկավ Գոռին. ակնհայտ էր, դարձյալ հորը մտաբերեց: Արդեն բոլորին, ամեն ինչին հիվանդագին, բեկված դիտակով էր նայում:
-Չե՞ք հավատում, հիմա կբերեմ,-ու մտավ ջուրը:
-Թաղումը երեքին է,-երբ զգալի հեռու էր, ասացի:
-Ինչի՞ց կլինի մեռած,-հարցրեց Հայկարամը:
-Կոմբայնի տակ է մնացել: Թե ոնց, լավ չգիտեմ:
-Բա Երևան ինչու՞ տարան:
Գոռենք պատկից հարևան էին, և տղաները, բնականաբար, մանրամասներն ինձնից էին լսել ակնկալում: Հայրս այդ թեմայով տանը խոսել խուսափում էր, բայց նրա՝ մեծ եղբորս հետ զրույցից պատկերացում ունեի: Մանրամասներն այսօր էլ չգիտեմ, Գոռից միշտ անհարմար եմ զգացել հարցնել, իսկ այն ժամանակ…
Ամեն հուլիսի, քանի որ Արարատյան դաշտում ցորենն ավելի վաղ է հասունանում, գյուղի տրակտորիստներին, կոմբայնավարներին գործուղում էին օգնելու /պատմածս տարիներին ինքնագնաց հնձիչներ չկային/: Գոռի հայրը արևմտոցի կողմ կոմբայնի տակ մտած նորոգելիս է եղել: Տրակտորիստն անտեղյակ՝ գործի է գցել մեքենան, ահագին տեղ քարշ տվել: Հովհաննեսի խեղած մարմինը ցորեն փոխադրող ավտոյով հասցրել են շրջկենտրոնի հիվանդանոց, այնտեղից՝ Երևան, բայց կյանքը փրկել չի հաջողվել: Դին մի քանի օր մնաց անատոմիկում, որովհետև, ասում էին, դատի գործ է բացվել: Որքան հիշում եմ, մարդիկ մեջ ընկան, խնդրեցին, ու Վարշո տատը չբողոքեց:
Պատասխան հարվածը Գոռի պատճառով չկայացավ:
-Որ ասում էի՞,-նա հասել էր սև կետին և, ճանկելով, աղջկական շարժումով մի կողմ շպրտեց խռնդատի փայտացած կոթունը:
Մենք աղմուկով ջուրը նետվեցինք: Ուղղվեցի Գոռի կողմը. խղճի թեթև խայթ էի զգում հոր մասին առանց իր ներկայության խոսելու պատճառով, ասես դավաճանած լինեի: Աշխատում էի երեսանց լողալ, որովհետև պորտից ներքև ջուրը տհաճության աստիճան սառն էր:
-Մեծ թումբ գնանք, թե՞ հոգնեցիր:
-Ելնեմ արևին, ջուրը դուրեկան չէր:
Նա լողաց ջրակի ուղղությամբ, ես՝ Մեծ թումբ: Գոռը, սակայն, հասնելով ափ, սովորականի պես չմեկնվեց հողերին, «նեգր» չդարձավ: Այդպես էլ թաց-թաց հագնվեց, թույլ-թույլ, մի տեսակ ամաչելով՝ գլխիկոր ճամփա ընկավ:
-Գոռ, մի գնա,-արգելող շեշտով բղավեցի:
Շրջվեց ձայնի ուղղությամբ, նայեց ինձ:
Թևալողով ետ դառնալով՝ արագորեն վրաս քաշեցի տաբատը: Մակաղելու եկած հոտը լայնքով բռնել էր հողապատնեշի երկու երեսը: Հեշտ չէր հոծ մսեղիքը ճեղքելը, և ես Մեծ թմբի վրա հազիվ հասա նրան: Եղիշին մնում էր ևս երեսուն-քառասուն մետր: Նա մեջքալողով էր գալիս՝ թիկունքով դեպի մեզ:
-Ինչու՞ ես վռազում,-Գոռի դեմը կտրելով՝ հարցրի: -Կարգին չլողացանք:
-Առավոտից հաց չեմ կերել:
-Ուզու՞մ ես,-ցույց տվի ընդմիջման նստած հովիվներին,-նրանցից հաց խնդրեմ: Մածուն էլ կունենան:
-Չէ,-նա, վախենալով բռնանամ, ընկրկեց:
Հովիվներից մեկը, ով, երևի, լսել էր մեր խոսակցությունը և դեմքով գիտեր Գոռին, մոտեցավ:
-Հովոյի տղա՞ն է:
Գլխով հաստատեցի:
-Թող գնա,-ու հայացքը գյուղի կողմն արեց:
Սարերի գոգում, դաշտի պռնկին խաղաղ ննջում էր մեր կանաչուն շենը: Շոգի կար օդում կանգնած, և տները, բարդիները հազիվ նշմարելի օրորվում էին: Սիրուն, ի՜նչ սիրուն էր: Հորիզոն չտեսած տղերքիս համար ծովը, օվկիանոսն այն ժամանակ այդ կերպ էին ներկայանում: Խաբկանքը… Ամեն տարիքում գորշությունից փրկողը, մեր արատավոր մարմնի մոլի ցանկությունները վանդակողը, հոգին թռիչքի, սիրո, զոհողության մղողը նա է: Հարթության վրա փռված գարու, ցորենի արտերը դառնում էին ծով, ալիքվում, մտնում ծովածոց, ուր մեր նավահանգիստ-գյուղն էր, առագաստանավ-տներն էին, բարդիները՝ կայմ:
Թմբիրից հանողը հովիվն էր.
-Դիակը երկու ժամ կլինի բերել են:
-Սպասիր ես էլ եմ գալիս,-վազքով հեռացող Գոռի ետքից կանչեցի, հետո դարձա ջրից նոր ելած Եղիշին: -Հեծանվին տեր կլինես, ասա շատ չնստեն:
Հետդարձը, կոշիկներն ու վերնաշապիկն հագնելն զգալի ժամանակ խլեց: Գոռը Հողլիճ մտնող հեղեղատը կտրել, արտեզրով էր ընթանում: Ինձ նկատելով՝ անցավ վազքի: Մեզ բաժանող տարածությունը կարճելու համար հանեցի կոշիկներս, սուրացի: Ճամփին մի հոտ ևս դեմս կտրեց. նոր-նոր մակաղելու էին իջնում: Ակնհայտորեն հեռվից էին գալիս, շատ էին ծարավ, ջրի տեսքը խենթացրել էր. առաջկտրուկ վազում էին, իրար տակով տալիս: Շներն առաջինն էին հասել, և երեք-չորս քայլ լճում խորացած՝ ագահորեն լակում էին: Անգամ թմբի վերևից չփչփոցը հասնում էր: Միայն ավանակն էր անտարբեր՝ գետինն ուսումնասիրելով, ի միջի այլոց ճնճղապաշար, ծեծկած փուշ բերանն առնելով քայլ փոխում:
Քիչ անց հոտը մնաց թիկունքում, ես ևս անցա ցամաք հեղեղատը: Այլևս հեշտ էր: Հասնելով՝ քայլերս հարմարեցրի: Տեսավ՝ բռնություն չեմ գործադրում, համոզում, հաշտվեց. արդեն չէր խուսափում, թշնամալից նայում: Գիտեի, որ պետք է խոսեմ, սփոփելու համար ինչ-որ կարևոր բան պիտի ասվի, բայց թե ինչ՝ գլխի չէի:
-Գոռ, հիշու՞մ ես, երբ ձեր պատը քանդեցին, ժանգակեր հրացան, մաուզեր, մի տոպրակ յուղած փամփուշտ թափվեց: Պապիդ զենքերն էին՝ ֆիդայի պապիդ, Ղազար պապիդ: Նա քաջ մարդ է եղել, Գոռ, մեծսիրտ թե այնտեղ՝ Մուշում ու թե այստեղ: Նա պինդ,սրտոտ մարդ է եղել:
Վազել այդչափ երկար, հետն էլ խոսել, դժվար է անգամ մեծերի համար, սակայն չպիտի լռեմ, իրավունք չկա:
-Հայրս երեկ ասում էր՝ Հովհաննեսին դժվար, դժբախտ կյանք բաժին ընկավ, բայց չկեռվեց: Ղազար պապիդ տանելուց հետո Վարշո տատի հետ մենակ է տունը պահել: Կռիվն էլ մի կողմից: Կռութ հավաքելու համար, պատկերացրու, դատել են: Փոքրերի լացը մի բանով պիտի կտրեի՞ն: Մեծ եղբորս հետ գիշերը գնացել են Մարդասպան ձորի կողմերը, հասկ պոկել, լցրել տոպրակը: Հենց տեղում էլ ծեծել են, էրնել, ինչ է՝ երկու բուռ ցորեն դուրս գա, դրանով տնեցիք ապրեն: Եթե հոգսը չխեղդեր, նրանից գիտնական դուրս կգար: Մեկ էլ անչար էր,-ասաց, ինչը ես էլ գիտեմ: Ինչքան կինո գար, հենց տեսներ դռանը կանգնած եմ, հետը ներս էր տանում: Հիմա որ այդպես եղավ…
Արագ վազքից արյունը խուժել է ականջներս, թմբկաթաղանթներս տնքում են: Ֆիզկուլտուրայի ուսուցչի խորհուրդը՝ վազելիս քթով շնչելու մասին, չի արդարացնում:
-Կարծում ես, կմոռանա՞մ անցյալ տարվա ձմեռը: Չե՞ս հիշում՝ ծնոտով զարկեցի քարին: Աղբյուրի ջուրը փողոցում սառույց էր կապել, դույլից թափվածն էլ տեղում էր մնում: Ոտքս դնելն ու պլստալը մեկ եղավ: Սառույցին բարակ շերտով ձյուն էր նստել, չտեսա: Հենց ձեր ճարի մոտ էր: Անկտին մի կողմ թռավ, դույլերը՝ մի: Հերդ անասունին կեր էր տալիս, զռոցս լսեց, եկավ: Մեկ ուրիշն ամենաշատը մեր տուն հասցնելով՝ պարտքը համարեր ավարտած, ինքը՝ չէ, շինելով փաթաթեց, շալակած հիվանդանոց տարավ: Շուրթս ներսի կողմից լավ պատռվել էր, երեք կար դրին: Դասարանի աղջիկներից մի քանիսը սպին նկատել, Ճոռո են ասում:
Հասնելով ծիրանուտին՝ դադար առանք: Երկուսս էլ քրտնել էինք: Տերև չէր շարժվում, քամու նշույլ չկար: Հանգստանալու համար գետնին մեկնվեցի, Գոռը՝ ծառաբնին:
Օգոստոսյան ետմիջօրեի ժամ էր: Մարդ չկար խոտնոցում: Չգիտեմ դուք՝ ինչպես, բայց ես հիմա էլ երկնքի կապույտ խորությանը տևաբար նայելիս, դադարում եմ զգալ մարմնիս գոյությունը: Ավելի շուտ՝ զգում եմ, սակայն հողից, շուրջս եղածից անբաժան: Դառնում եմ Երկիր մոլորակի մասնիկն ու նրա հետ տրոփում տիեզերքի անսահմանության մեջ: Իսկ երբ չես զգում մարմնիդ ծանրությունը, օդ ելնելն ու Նախավկա սարի թիկունքը քաշվող ձյունաճերմակ ամպաքուլաներին հեծնելը դառնում է շոշափելի լինելու չափ իրական, իրագործելի:
«Հրաշք, հրաշք լիներ՝ դառնայի ամենազոր, անտառներով պատեի մեր լերկ բլուրները, վերադարձնեի նրանց նախաստեղծ գեղեցկությունը, կանաչ-կանաչ լիներ շուրջս: Հետո, հետո… Հնար լիներ՝ ետ բերեի կորսվածը, վերադարձնեի գետից այն կողմ եղածն ու նախնիներիս փառաց օրերը և նախորդների սխալն ուղղած՝ ապրեի հպարտ, ապրեինք հպարտ, ինչպես վայել է արիներին, ու այլևս թողած նախանձը՝ անքեն նայեինք ուրիշների ունեցվածքին, անքեն նայեինք իրենց մեծ տունն ունեցողին»:
Գոռը ոտքի ելել, ոտնամաններն է կապում: Կիսաարբած վիճակում եմ՝ կեսմարդ կեսաստված, կեսար՝ մարմնեղեն ցանկություններով:
«Ձեռքիս լիներ կախարդական գավազանը, հենց հիմա, այստեղ աղբյուր բխեցնեի, հագեցնեինք ծարավներս, ապա՝ տերևները բոլոր դարձնեի ծիրան՝ հասուն, համեղ»:
Մտաբերելով Գոռին՝ շարունակում եմ.
«Կյանք շնորհեի նրա հայր Հովհաննեսին, որպեսզի որբ չմնան Գոռը, Հրուշ քույրն ու մյուսները, վշտից չհեծեծա Վարշո տատը»:
-Գոռ, դժբախտությունը մարդունն է, բոլորինս է: Այն քեզ, հավատա, կօգնի, որպեսզի սրիկա չմեծանաս, սրիկա չդառնաս: Հայրս ասում է՝ մենակ չենք թողնի, կօգնենք, ինչքան կարող ենք: Ես որ, ախպեր, որոշել եմ ամեն գարնան բահել ձեր հողը: Երբ շոգենք, Վարշո տատը պաղ ջուր կտա, կեսօրին՝ ապուր նործիլ ուրցով: Ոնց որ նախկինում, ջուրն էլ երկուսով կկապենք: Ես Նախավկա առուն կհսկեմ Տերտերի ձորից մինչև Բերդոյենց գլխվերը, դու՝ մնացածը: Սկզբից ձերը կջրենք. մերից քիչ է, համ էլ… Կտուրի հարցը չգիտեմ՝ հորս գործն է: Տախտակները, կղմինդրը տեսել եմ, հերվանից եք առել: Քեռուդ հետ, երևի, կկապեն: Պարույր ախպերս հեծանիվ է խոստացել, թե բերեց, հաշվիր քոնն է: Կսովորեցնեմ՝ անպայման:
Դատարկ է և մեր փողոցը: Գրիգորենց Աղվեսն ալարկոտ մեզ է հետևում: Տարօրինակ շուն է. ոչ տեսքով է մերոնց նման, ոչ բնավորությամբ: Հավաբներից հավկիթ է թռցնում, շեմի առաջից՝ ավել, ոտնաման, անգամ լվացքի պարանից՝ սպիտակեղեն: Էնքան էլ խորամանկ է. ոնց կապեն, արձակվելու հնարը կգտնի:
Որքան մոտենում ենք, մարդկանց քչությունն այնքան տագնապեցնող է դառնում, լռելը՝ դավաճանություն:
-Գոռ, քեզ պինդ պահիր, խնդրում եմ: Գիտեմ՝ շա՜տ դժվար է, բայց Վարշո տատին խղճա, փոքրերին: Տղաներից մեծը դու ես, նրանց հույսը դու ես, Գոռ: Ես… միշտ ձեզ հետ կլինեմ, Գոռ, եղբայր կլինեմ: Հրուշ քրոջդ ես սիրում եմ և պիտի հետն ամուսնանամ: Կտեսնես…
Չգիտեմ՝ նա լսու՞մ էր, ընդհանրապես լսե՞լ էր: Սկսեցի տարակուսել, նույն կասկածը հիմա էլ ունեմ՝ քսաներկու տարի անց: Եթե՝ այո, ապա ինչու՞ չարձագանքեց, չնեղացավ, ինչպե՞ս տարավ անպատվությունը: Թե՞ գտել էի հարկավոր խոսքերը, գտել էի սփոփելու, վիշտն ամոքելու, ցավը մեղմելու կերպը:
Նրանց ճարն անցնելիս՝ ես սկզբում այգում դրված երկշար սեղանները նկատեցի: Հոգեհացի արարողություն չէի տեսել, ու ինձ տարօրինակ թվաց, որ կանանց հետ նաև տղամարդիկ էին ուտեստը դասավորում: Արդեն բակում աչքովս ընկավ միայնակ սեղանը՝ վրան չորստակ ծալած գորգ. մոռացել էին ներս տանել: Պայծառ, կենդանի, խոսուն գույները մի տեսակ կապ չունեին մահվան հետ, ճչալու աստիճան չէին մերվում շրջապատին: Բայց մենք գիտեինք, թե այն ինչու է դրսում, նրա վրա ինչ է դրված եղել և ուր են մարդիկ:
Մեզ, ավելի ստույգ, Գոռին տեսնելով, այգում եղողները շփոթված միմյանց նայեցին, հետո, իբր, ոչինչ չի եղել, շարունակեցին գործը, այս անգամ, սակայն, գլուխկախ, անխոս: Այդ պահին հացատնից ելավ հորեղբորս կինը՝ ձեռքին կոնքով կանաչի: Գոռի անտերունչ տեսքը, ըստ երևույթին, նրա վրա վայրկենապես ազդեց: Այդպես էլ կար. իսկույն դրեց, գրեթե գցեց տաշտն ու հեծկլտոցով մրմնջաց.
-Անտեր ձագուկս…
Գոռն ինչ-որ շնչատ ձայն հանեց, ապա անմեկնելի գոռոցով վազեց դեպի սեղանը: Ես հասա, սակայն նրան օգնելու, գրկելու փոխարեն սկսեցի հիմարաբար փաղաքշել գորգը, խաղալ նրա հետ, խառնել գունեղ խավաշերտը:
***
Դրսում քամի է: Ի տարբերության աջակողմյան անտառակի մյուս ծառերի, նոճիները գրեթե չեն կեռվում: Եվս հինգ հարյուր տարվա կյանք ունեալու հեռանկարը բավական է, որպեսզի նրանց բունն ամուր լինի, արմատները՝ զորեղ, թեև հողի փոխարեն գրկածը սորուն ավազ է: Ներշնչանքն ու ինքնավստահությունն են նրանց զենքը: Պատն ի վեր չորրորդ հարկ հասած բաղեղի տերևներն այս քսան օրում դեղնել, մեկիկ-մեկիկ թափվում են: Այդուհանդերձ, դալկության-թալկության մեջ նա գրավիչ տեսք ունի: Ճնճղուկներն անվախ՝ հացի փշրանք են ժողվում: Իմ ներկայությունը նրանց այլևս չի խրտնեցնում: Գիտեն՝ ամենաշատը, երբ բառը չի գտնվում, երբ միտքը մտնում է փակուղի, թղթին հակած գլուխս բարձրանա պիտի, աչքերս հանդիպեն նրանց և երկա՜ր, անօգ նայեն: Տեսնես, Աստծո մյուս արարածների աչքին մենք՝ մարդիկս է՞լ ենք միմյանց այդքան նման: Նրանց որ՝ ջոկել չի լինում, թերևս՝ միայն չափսով:
Իսկ ծովը… Ես ու նա արդեն բարեկամներ ենք: Տրոյան գտնողի դավանանքը, ապրելու եղանակն էր՝ ոչ մի օր առանց ծովի. լավագույն օրինակն ինձ համար: Շլիմանն այդպես՝ համառությամբ հաղթեց հիվանդությանը: Այդ կերպ եմ վարվում և ես, թեև… նա մեռավ ականջի բորբոքումից. Միջերկրականում լողալիս ջուր էր լցվել: Այսօր, սակայն, անստույգ դիպված-ճակատագրի մասին չէ, որ պիտի գրվի:
Սառնություն կա օդում, երկնքում՝ թուխպեր, որոնք ժամ հետո անձրևի կփոխարկվեն: Վազում եմ գլաքարերի, խոնավ ավազի վրայով ու, հասնելով նրան, շշնջում՝ եկա՜: Նա սիրուն, ծովավարի ծփում է՝ շու՜տ: Արագ-արագ հանվում եմ, և ընդառաջ ենք գնում իրար՝ ես ու ծովը: Գրկվում ենք, համբուրվում, ապա ես շոյում եմ նրա ջրե վարսերը, թաղվում խորքը, իսկ նա դշխոյի պես, շատ մարդ, աշխարհ տեսած տիկնոջ պես, ով հիմա միայնակ է ու այր մարմնի կարոտ, օծում է ինձ փրփուրով, հետո սակայն, իր ուժն ու կիրքն իմի կողքին դնելով, մայրաբար ասում է՝ ել, հերիք է, չմրսես հանկարծ: Ետ եմ դառնում, լողում ափ: Մարմինս հրայրքոտ՝ այրվում է, զգալի չէ ցուրտը, զգալի չէ քամին: Թեթև գլխապտույտ եմ զգում, գինով եմ, արբած՝ ինչպես վայելքից հետո:
Արամ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ
