Այսօր երիտասարդ, նաեւ ոչ երիտասարդ բեմադրիչներից հաճախ լսում ենք՝ «Տվեք ինձ լավ դերասան, լավ նկարիչ, լավ երաժշտական ձեւավորող եւ ես ձեզ կտամ շատ ժամանակակից ներկայացում»: Կամ՝ «Դասականը միշտ էլ ժամանակակից է, ինչպես էլ բեմադրես»: Կամ՝ «Այսօր կյանքը հետաքրքիր չէ, հանդիսատեսին ժամանակակիցն էլ, ոչ ժամանակակիցն էլ չի հետաքրքրում»…
Փորձենք մի քանի այդպիսի տեսարանների վրա հրավիրել մեր երիտասարդ բեմադրիչների ուշադրությունը:
Շեքսպիրյան պիեսներում ուրվականները, կախարդներն ու ոգիները շատ կարեւոր դերակատարում ունեն` գործողությունները սկսելու եւ զարգացնելու համար, բեմադրիչներն էլ, գրեթե միշտ, մեծ շուքով ու խորհրդավորությամբ ներկայացնում են այդ տեսարանները` հաճախ էլ արժանանալով ծափահարությունների: Բայց ինչո՞ւ ենք ծափահարում այդ շքեղ, լուսային գունեղ տեսարաններով, պարերով ու մարզական հազար ու մի հնարքներով մեզ սարսափեցնող այդ տեսարաններին: Ինչո՞ւ, որովհետեւ բեմադրիչը մեզ ասում է` «այո, այդ ոգիներն ու վհուկները կան, նրանք են ղեկավարում աշխարհը, նրանցից վախեցեք ու ենթարկվե՞ք»:
Շեքսպիրն իր ժամանակի հանդիսատեսի հետ կարող էր խոսել ոգիներով, կախարդներով եւ ուրվականներով, գիտենալով, որ իր հանդիսատեսը հավատում է նրանց գոյությանը: Բայց այսօր, 21-րդ դարում, հավատալ ու նրանց դարձնել ներկայացման գործողությունների շարժիչ ուժ եւ հանդիսատեսին էլ հավատացնել, որ հենց նրանք են գործող անձանց ճակատագրերը կանխորոշում, կարծում եմ՝ աբսուրդի հասնող միամտություն է: Մի՞թե մենք չգիտենք, որ այդ վհուկներն էլ, ոգիներն էլ, ուրվականներն ու սատանաներն էլ մարդու մեջ են, դժոխքն ու դրախտն էլ հետը: Լավ, թող պլեբսը հավատա վհուկներին ու ոգիներին, իսկ Համլե՞տը, իսկ մե՞նք, որ տեսել ենք ու ամեն օր տեսնում ենք այդ ժամանակակից վհուկներին, որ ձեռքերն իրենց սրտերին դրած սպիտակ աղավնիներ են ձեւանում, բայց առանց աչք թարթելու ժողովուրդներ կոտորում, երկրներ ավերում: Հավատանք, որ մարդուց դուրս վհուկներ, կախարդներ եւ ուրվականնե՞ր կան: Հավատանք ու ծափահարե՞նք:
Կարդացեք նաև
Թե ինչպես է մեկնաբանվում «Լիր արքա» պիեսի առաջին պատկերը՝ աղջիկներին թագավորությունը բաժանելու տեսարանը, կկանխորոշվի ամբողջ ներկայացման ասելիքը եւ ժամանակակից հնչողությունը: Լիրն անսահման միամի՞տ էր, որ իր թագավորությունը քամուն տվեց, թե՞ խանգարված մտավոր ու հոգեւոր աշխարհներ ունեցող մեկը, որը հավատում էր, թե իր հպատակները, դուստրերն ու փեսաներն անսահման սիրում են իրեն եւ արքա չլինելուց հետո էլ իրեն կհյուրընկալեն ու սրբի նման կպաշտեն: Թագավորը կյանքը չգիտե՞: Թագավորները չգիտե՞ն, որ գահերն արյունոտ են եւ ինչու են արյունոտ, որ թագը թագավորից բռնությամբ են խլում, բացառությամբ այն դեպքերը, երբ գահը հանձնվում են զավակներին: Թագավորները չգիտե՞ն, որ երկիրը ոչ թե մասնատում են, այլ՝ ավելի մեծացնում եւ հզորացնում՝ հզորացնելով նաեւ իրեն՝ թագավորին: Կամ, գուցե Լիրն ուզեց փորձե՞լ իր շրջապատին, իսկ հետո ճանաչելով նրանց՝ վրե՞ժ լուծել: Կամ էլ` հասկանալով կյանքի ունայնությունը, Լիրն ուզեց թագավոր դառնալուց հետո նաեւ մարդ դառնալ, ապաշխարել ու ճանաչել իրակա՞ն կյանքը:
Հանդիսատեսը պետք է հասկանա` Լիրի ողբերգությունն իր հիմարության պատի՞ժն էր, թե՞ իր երախտամոռ աղջիկների (երկուսի) եւ շրջապատի դավաճան գործողությունների հետեւանքը: Իսկ որ Լիրը մի սովորական անխելք Քաջ Նազար էր` ոչ ոք չի կարող դրան հավատալ: Ուրեմն` ո՞վ էր Լիրը, որ նման անխոհեմ քայլ արեց:
Չշտապենք, ընդունել կամ ժխտել վերը թվարկած մեկնաբանությունները, վճիռը թողնենք բեմադրիչներին:
Կամ՝ եթե մենք hամաձայն ենք, որ «Քանդած օջախ»-ում Օսեփի սնանկացման պատճառը Օսեփի ազնիվ աշխատելն էր եւ մյուս բիզնեսմենների անազնվությունն ու չարությունը, ապա պիեսը դրանով 21- րդ դարի հնչողություն չի ստանա: Գուցե Օսեփը կյանքը չգիտեր եւ գլխից մեծ գործ էր բռնել եւ պատժվե՞ց, կամ հակառակը` հասկանալով, որ իր անկարողությունն էր պատճառը, հուսահատությունից սկսեց ուրիշների՞ն մեղադրել, ինչպես որ այսօր ժամանակակից մարդը կաներ:
Կամ՝ «Պատվի համար»-ում Էլիզբարովին միայն թալանով, գողությամբ ու խաբեությամբ հարստացած ներկայացնելը հարցականի տակ չի՞ կարող դնել՝ ներկայացումը ժամանակակից դարձնելու բոլոր հույսերը: Պիեսի հեղինակը դրամայի կոնֆլիկտը պարզունակ ձեւով է ներկայացրել եւ պարզունակ ձեւով էլ հանգուցալուծել, հաշվի չառնելով բնության օրենքները` մրցակցություն, մարդկանց կարողությունների անհավասարությունը, շնորհալի եւ ոչ շնորհալի լինելը, ժամանակի մտածողություն ունենալ-չունենալը, եւ այլն, եւ այլն: Հեղինակը երկու գույն է ընտրել` սեւ եւ սպիտակ: Նման մոտեցումը մեզ չի՞ կարող հրել ողբերգական եզրահանգումների` աշխարհը բաժանելու չարագործների եւ նրանց զոհերի: Սեւ գույներով պատկերված Էլիզբարովի կերպարն ինչպե՞ս դարձնել կենդանի, բարդ հոգեբանությամբ կերպար:
Մոսկվայի Մոսսովետի անվան թատրոնում 60- ականներին բեմադրել ու եռանդով խաղում էին «Համլետ»:
Համլետի դերում Մարցեւիչն էր: Երիտասարդ, համարձակ, կրակոտ, փոթորկուն, անսխալական եւ խորհելու անընդունակ Համլետը սենյակից սենյակ վազելով, կահույք շուռ տալով ջարդում-ավերում էր «հին աշխարհը»: Բեմանկարիչը հրաշալի մտահղացումով ձեւավորում էր ստեղծել` հսկա բեմում չորս հարկանի, բազում սենյակներով պալատի կտրվածքն էր, ինչը խորհրդավորություն ու սարսափ էր ներշնչում, նաեւ` Համլետի եւ շրջապատի մարդկանց հոգիների լաբիրինթոսը պատկերում: Շրջում էր Համլետ-Մարցեւիչն այդ սենյակներում եւ բոլշեւիկյան ոգով մենախոսութուններ «կարդում» ու երկխոսություններ «վարում»` մտորելու, տառապելու, կասկածելու, հոգեւոր աշխարհներ դրսեւորելու տեղ չթողնելով՝ ոչ իրեն, ոչ մյուս կերպարներին, ոչ էլ` հանդիսատեսին: Այո, ներկայացումն այդ տարիների, նաեւ հաջորդ երեք տասնամյակների համար ժամանակակից մեկնաբանություն էր, կոմունիստական մեկնաբանություն:
Համաշխարհային թատրոնի պատմությունից մեզ հայտնի են Համլետի ռոմանտիկ, մելանխոլիկ, հուսահատ, փիլիսոփա, անվճռական եւ այլ մեկնաբանություններով կերպարներ: Բոլորովին վերջերս էլ, երկու-երեք տարի առաջ, տեսանք պլեբեյ Համլետ (ՄԽԱՏ -ի բերած), որն ընդունակ էր կոպտորեն քաշքշել Օֆելյային ու վազվզել ճաշասեղանի վրայով, փողոցի մարդուն բնորոշ շարժումներ անել` զրկելով Համլետին որպես մարդ՝ բարոյական բարձր պատվանդանին կանգնելու Շեքսպիրի տված իրավունքից: Այսինքն` Համլետը զրկվել էր այն վեհությունից, որի համար հանդիսատեսը հավատում եւ սիրում է նրան, ընդունում նրա հոգեւոր աշխարհը, գնում նրա հետեւից եւ դառնորեն ողբում նրա մահը:
Թատերական աշխարհում թեւավոր խոսք կա. «բեմադրիչը թատրոնի աստվածն է»:
Այո, այսօր բեմադրիչն է թատրոնը թատրոն դարձնողը: Բայց չմոռանանք, որ ներկայացում կամ ներկայացումներ կարող է ստեղծել որեւէ բեմադրիչ, իսկ թատրոն` միայն նպատակ, ծրագիր եւ ասելիք ունեցողը` բեմադրիչը: Խառնիխուռն խաղացանկով թատրոնը մշակույթի օջախ չէ, իսկ օջախի գլխավորը աստված չէ:
Այսօր մշակույթի նախարարությունը դարձել է միայն թատրոններին փող տվող, նրան չի հետաքրքրում՝ թատրոններն անո՞ւմ են այն, ինչ ժողովրդին ու երկրին է պետք: Միայն այն, որ թատրոնները չունեն մշակված ծրագիր, խաղացանկային քաղաքականություն եւ սկզբունքներ, ասում է, որ թատրոնները գլորվում են դեպի ինքնագործունեություն: Մի՞թե այլ բացատրություն կարող է տալ մշակույթի նախարարությունը: Եթե թատրոնները վերը հիշված աշխատակարգերը չունեն, ուրեմն՝ նոր նշանակված գեղարվեստական ղեկավարները թատրոնը կարող են տանել իրենց ցանկությունների ճանապարհով, բանի տեղ չդնելով թատրոնի պատմությունը, ավանդույթներն ու սկզբունքները: Միայն մեկ-երկու թատրոնի գեղղեկեր, որոնք նույնպես ծրագրեր ու քաղաքականություն չունեն, իրենց մեծ փորձի շնորհիվ կարողանում են դժվարությամբ հոգալ թատրոնների հոգսերը: «Մյուսները՝ թող ինչպես ուզում են ապրեն, միայն թե մեզ չանհանգստացնեն», երեւի այսպես են մտածում նախարարությունում:
Մեր արագ փոփոխվող ժամանակներում պետք է 5-6 տարին մեկ քննարկել եւ փոփոխություն մտցնել խաղացանկային քաղաքականության մեջ, նոր ասելիք ու թեմաներ փնտրել: Բայց դա ինչպե՞ս անեն, եթե թատրոնները հաստատված խաղացանկային քաղաքականություն, ծրագիր, սկզբունքներ ու ավանդույթներ չունեն: Ի՞նչ դնեն իրենց առաջ, որ քննարկեն: Այսպիսի թատրոնը կարո՞ղ է իր ժողովրդին ու պետությանը ծառայել: Նախարարությունն ի՞նչ է մտածում, եւ արդյո՞ք մտածում է: Իսկ թատրոնների վիճակի մասին գիտե՞ կառավարությունը: Եթե գիտե եւ անտարբեր է, ապա դա նույնը չէ՞, եթե չգիտե եւ չի էլ ուզում իմանալ:
Թատերական ինստիտուտի բեմադրիչներ դաստիարակելու ծրագիրը լիարժեք չէ, այլապես նրա ծրագրերում չէր կարող բացակայել «Թատրոնը եւ ժամանակը» առարկան, որը մեկնաբանություն ուսուցանելու առարկա է՝ ռեժիսուրա: Վերը բերված օրինակներում «Տվեք ինձ մի լավ դերասան, նկարիչ եւ ես…» կամ մյուս արտահայտությունները, ռեժիսուրայի կուրսն ավարտած եւ տասն ու ավելի տարի թատրոնում աշխատող բեմադրիչն ասելու իրավունքը չունի:
Թատերարվեստի՝ հատկապես ռեժիսուրայի շուրջ բանավեճերի բացակայությունը եւս պետք է անհանգստացնի մեզ: Բանավեճերում մտքի թռիչքների համար մթնոլորտ ստեղծելուն մի՞թե որեւէ բեմադրիչ կարող է դեմ լինել, որեւէ թատերագետ-քննադատ հրաժարվել մասնակցելուց: Այդ բանավեճերը նաեւ յուրաքանչյուր մասնակցին իր սեփական ես-ը, առանց գունազարդման, տեսնելու հնարավորություն կտա:
Որ բեմադրիչը թատրոնի աստվածն է, գիտեն նաեւ թատերական քննադատները, որոնք եւս մտորելու բան ունեն: Մինչ այժմ, որեւէ թատերագետ չի փորձել մեկ-երկու թատրոնի տարին ամփոփել եւ գնահատական տալ, որեւէ մեկն էլ հանրապետության թատրոնների ընդհանուր պատկերը չի քննարկել եւ դրականն ու բացասականն իրարից զատելով մեզ չի ասել, թե մենք այժմ ինչ մակարդակի վրա ենք: Իսկ երբ մի օր վերջապես կիմանանք, որ «այն չենք, ինչ պետք է լինեինք», ապա՝ կիմանա՞նք նաեւ, թե ինչքան «այն» չենք եւ ինչ պետք է անենք, որ մի քիչ «այն» լինենք:
Ներեցեք, բայց պետք է սա էլ ասեմ. մեր մշակույթի պետական եւ ոչ պետական գործիչները ջայլամի քաղաքականություն չե՞ն վարում մեր մշակույթի հանդեպ: Իսկ եթե ուզում են այդ քաղաքականությունը չվարել, ի՞նչ պետք է անեն: Այս հարցը վաղուց է պատասխանի սպասում:
ԳԵՎՈՐԳ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
«Առավոտ»
07,04.2017
Թատերագիտությանը պատշաճ մոտեցում ունեցեք, որ…
Երբ որ թատերագետների տարրական աշխատանքային պայմանները կապահովվեն, այդ ժամանակ էլ, թող նրանցից մասնագիտկան մեծածավալ աշխատանք պահանջեն: Դեռեևս ամենն արվում է մեր երկրում, որ սկզբունքային քննադատը հիասթափվի իր մասնագիտական ընտրությունից: Կհարցնեն, ինչպես ? : Խնդրեմ: Սուր թատերախոսությանը կամ էլ թատերական հրապարակախոսությանը քրեական բնույթի հակադարձումներից, մինչև ամիսներով հեդվածը չհրապարակելու մանրամտություն: Այո, թատերագիտությունը մեր թատերագործիչների և որոշ վայ չինովնիկների նախապաշարմունքային պատկերացումներում ամենահետին կարևորության կատեգորիա է: Հոդվածագրի լեզվամտածողությունն անգամ մատնում է այդ վերբերմունքը. վերնագրում թատերագետ բառը գտնողին Ռոդշֆիլդների կարողությունն եմ խոստանում:
Բացատրեք այս դպրոցական շարադրության հեղինակին, որ Մարցևիչը Մոսսովետում երբեք չի աշխատել: Համլետ նա խաղացել է Մայակովսկու թատրոնում Օխլոպկովի օրոք: Առաջին անգամ բեմ է դուրս եկել Համլետի դերում 1959 թ.-ին Նիժնի Նովգորոդում: Հանդիսատեսը սպասում էր Սամոյլովին այդ դերում, բայց Օխլոպկովը դուրս եկավ հանդիսատեսի առաջ, զգուշացրեց, որ անհայտ տղա է խաղալու: Վերջացավ հանդիսատեսի ծափերով ներկայացումից հետո: Ի՞նչ Մոսսովետ, ո՞վ է այս թատերագետը:
Հոգնակի թվով խոսելու պատճառդ կասես` իմանամ ? …
Ով է, ում` գտել ?
Տղա ջան, երբ ես գրում էի կարծիք՝ոչ մի գրառում չկար: Հաջորդ գրածս էլ վերաբերվում էր խմբագրությանը, որ չէին դնում գրածս: Իսկ միանգամից դու-ին անցնելը անքան էլ ճիշտ չի: Ես գրել եմ տեսածիս հիման վրա և դժվար չէր հաշվել տարիքս:
Հիմա ամենն արդեն շտկվել է, և կարծես թե թյուրիմացաբար մեկնաբանությունների իրարահաջորդության վիզուալ պատկերը ձեր միտումների հակապատկերն է արտահայտել: Դա էլ անկախ ձեր և կայքի տեխնիկական պատասխանատուների կամքից, թեկուզև անուղղակիորեն, բայց նաև նախորդած մեկնաբանության հեղինակին էլ հղվում: Ու քանի որ ես ՏՏ ոլորտի գուշակ չեմ, ուստի գրվածն ընկալել եմ, իբրև վիրավորման միտում, ինչը մոռացնել ու անտեսել է տալիս կենսամշակութային ցանկացած պայմանականություն:
Ինչևից, հանուն ձևական բնույթ կրող Կներեսի չկենտրոնանանք վաղուց արդեն անցյալին արժանի այս թյուրըմբռնման վրա, որպեսզի ապագայի անհարկի հավակնություններով այն չսնուցենք:
Դուրներդ չեկա՞վ:
Պարզունակ հոդված էր, շատ երկար: