Թուրքիան Հայաստանում դեսպանություն է ունեցել մինչեւ 1923թ. եւ հյուպատոսություն Գյումրիում, որը գործել է մինչեւ 1924թ., հիշեցնում է Թաթուլ Հակոբյանը:
«Թուրքիան Վրաստանին հետաքրքիր է բացառապես որպես ՆԱՏՕ-ի անդամ երկիր»
Մարտի 18-19-ը Ծաղկաձորում շարունակվեց «Քաղաքացիական համաձայնություն» ՀԿ-ի եւ Երեւանում Մեծ Բրիտանիայի Միացյալ Թագավորության դեսպանատան հետ համատեղ անցկացվող` «Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորում. մարտահրավերներ եւ հեռանկարներ» թեմայով սեմինարը, որին որպես զեկուցող հրավիրված էր Վրաստանի Black Sea Press գործակալության գլխավոր խմբագիր, քաղաքական փորձագետ Գելա Վասաձեն, որը խոսեց «Վրաստան-Թուրքիա հարաբերություններ. խնդիրներ, մարտահրավերներ, հեռանկարներ» թեմայով՝ անդրադառնալով Վրաստան-Թուրքիա եւ Վրաստան-Հայաստան հարաբերություններին:
Խոսելով Վրաստան-Թուրքիա հարաբերությունների մասին՝ Գելա Վասաձեն նախ նկատեց, որ աշխարհագրությունն ու քաղաքականությունը որոշում են քաղաքականությունը, եւ այսօրվա քաղաքականությունը վաղվա պատմությունն է լինելու: Վրաստանի քաղաքականությունը Թուրքիայի նկատմամբ Վրաստանի երեք վարչապետների` Իվանիշվիլիի, Ղարիբաշվիլիի, Կվիրիկաշվիլիի ժամանակ տարբեր է եղել: Ըստ բանախոսի՝ Իվանիշվիլիի օրոք խառնաշփոթային քաղաքականություն էր տարվում ամեն ինչի նկատմամբ, ոչ միայն Թուրքիայի, այլեւ Հայաստանի եւ Ռուսաստանի նկատմամբ, Ղարիբաշվիլիի օրոք` անհասկանալի, իսկ Կվիրիկաշվիլիի օրոք բավական հստակ քաղաքականություն է տարվում:
«Վրաստանի քաղաքականությունն այսօր այսպիսին է. մենք գնում ենք դեպի Եվրամիություն, դեպի ՆԱՏՕ, դուք մեր առեւտրային, տնտեսական գործընկերն եք, բայց քաղաքականապես մեզ համար կարեւոր է Եվրոպան: Թուրքիան ռազմական համագործակցության տեսանկյունից մեզ հետաքրքիր է բացառապես որպես ՆԱՏՕ-ի անդամ: Բոլոր խոսակցությունները եռակողմ` Վրաստան-Ադրբեջան-Թուրքիա ձեւաչափում կարեւորվում են, այո՛, համագործակցություն պետք է լինի, բայց հյուսիսատլանտյան պայմանագրի շրջանակներում»,- նշեց բանախոսը:
Կարդացեք նաև
Ինչ վերաբերում է Վրաստանի տնտեսությանը, ապա Գելա Վասաձեն նշեց, որ Թուրքիան բացվեց Վրաստանի համար 1989թ., բացվեց սահմանը, եւ երկու երկրների միջեւ սկսեց առեւտուրը, որոշ ապրանքներ Վրաստանից տարվում էին Թուրքիա, ինչպես նաեւ Թուրքիայից էին ներկրվում Վրաստան: 1990-ականներից առեւտրի ծավալները Վրաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ արդեն աճեցին: Վրաստանի բջջային` «Geocell» ընկերությունը, օրինակ, թուրքական է: Խոսելով Վրաստանում թուրքական բիզնեսի մասին՝ նա նշեց, որ շինարարական բիզնեսում թուրքական ներգրավվածությունն այնքան մեծ չէ, որքան թվում է. «Խոսակցությունները, թե Վրաստանում ամեն ինչ կառուցում են թուրքերը` այդպես չէ»:
Որպես գլոբալ նախագիծ` Գելա Վասաձեն առանձնացրեց Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղը, Բաքու-Թբիլիսի-Կարս-Էրզրում գազատարը եւ TANAP-ը` «Անդրանատոլիական» գազատարը (2015թ. մարտին Կարսում Թուրքիայի, Ադրբեջանի, Վրաստանի նախագահները մասնակցեցին TANAP-ի շինարարության մեկնարկի հանդիսավոր արարողությանը: TANAP-ով նախատեսվում է ադրբեջանական գազը Վրաստանի միջոցով հասցնել Թուրքիա, ինչպես նաեւ Եվրոպա՝ 2020 թվականին-Է.Գ.): «Այս նախագծերը չի կարելի ասել, թե Վրաստանի համար տնտեսապես աննկարագրելի շահավետ են: Դրանք լիովին այլ նշանակություն ունեն. երբ քո երկրի տարածքով անցնում են նման խողովակներ` երկիրդ հետաքրքրում է նաեւ մյուսներին: Ավելին` ապակայունացում չի լինի, քեզ չեն անհանգստացնի, իսկ եթե անհանգստացնեն, ապա չափավոր»,- ասաց բանախոսը:
Ըստ Գելա Վասաձեի` Թուրքիան Վրաստանի առաջին առեւտրային գործընկերն է, կարեւոր գործընկեր է Վրաստանի համար, եւ պարզ է, թե ինչու. նախ` հարեւան պետություն է, եւ Թուրքիան երկրորդ երկիրն է Վրաստանում ներդրումների առումով: Աջարիայում թուրքական ներդրումների մասին խոսելով` բանախոսը նկատեց, որ գործ ունենք առավելապես տարածված առասպելների հետ, թե, իբր, Բաթումում, օրինակ՝ ներդրումների 80-90 տոկոսը Թուրքիայից է: Նա նաեւ հերքեց խոսակցություններն այն մասին, թե Բաթումը գրավել են թուրքերը. «Այդպես չէ: Փոքր առեւտրային ներդրումներ, այո, իրականացվել են թուրքական ընկերությունների կողմից, սակայն, օրինակ` Բաթումում հյուրանոցային բիզնեսում միայն մեկ ցանցային հյուրանոցի կառուցումն են իրականացրել թուրքերը. դա Sheraton-ն է, իսկ Hilton-ը հոլանդացիներն են կառուցել, Radisson-ը` ղազախները»:
«Ռուսներն այստեղ են, որպեսզի պահեն իրենց շահերը»
Սեմինարի երկրորդ օրը որպես բանախոս հրավիրված էր լրագրող, «Սիվիլիթաս» հիմնադրամի վերլուծաբան Թաթուլ Հակոբյանը, որը հանդես եկավ բավական ուշագրավ, ընդգրկուն` «1918-1920թթ. Հայաստան-Թուրքիա միջպետական հարաբերություններ. քաղված դասեր եւ մարտահրավերներ» զեկույցով, պատասխանեց երիտասարդ առաջնորդների բազմաթիվ հարցերին:
Սեմինարի մասնակիցներից շատերի համար զարմանալի նորություն էր, որ երբ Հայաստանն արդեն խորհրդայնացվել էր, Հայաստանն ու Թուրքիան հարաբերություններ են ունեցել, մասնավորապես՝ Երեւանի Ազիզբեկովի հրապարակում` ներկայիս Սախարովի անվան հրապարակում, Թուրքիան Հայաստանում դեսպանություն է ունեցել, որը գործել է մինչեւ 1923թ.: Թուրքիան հյուպատոսություն է ունեցել նաեւ Գյումրիում, որն էլ մինչեւ 1924 թվականն է գործել. «Գիտեք՝ որտե՞ղ: Հիմա այդ շենքում նստում է ՀՅԴ մարզային մարմինը»,- ասաց Թաթուլ Հակոբյանը` հավելելով. «Հայաստանն էլ ուներ իր դեսպանությունը Կոստանդնուպոլսում՝ շատ հայտնի հյուրանոցներից մեկում, ուներ դեսպան, հայտնի դաշնակցական գործիչներից մեկը` դաշնակցական Ֆերդինանդ Թախտաջյանն էր, իսկ Երեւանում Թուրքիայի դեսպանի անունն էր Ալի Մեհմեթ, հետագայում արդեն պետք է ունենայինք ներկայացուցչություն Կարսում: Սովետական Միության առաջին շրջանն էր: Դուք գիտե՞ք, որ վեց ամիս Հայաստանը Օսմանյան կայսրության հետ նույն դաշինքի մեջ է եղել… 1918թ. մայիսի 26-28-ը Օսմանյան կայսրությունը առաջինը ճանաչեց Անդրկովկասյան հանրապետությունները: Հայաստանը մաս է կազմել մի միավորման մեջ, որում որպես դաշնակիցներ եղել են Հայաստանը, Ադրբեջանը, Վրաստանը՝ մի կողմից, մյուս կողմից՝ քառյակ միությունը` Օսմանյան կայսրությունը, Ավստրիա-Հունգարիան, Բուլղարիան եւ Գերմանիան: Այսինքն՝ մենք փաստացի մաս ենք կազմել մի միության, որի հակառակորդներն էին բոլշեւիկյան Ռուսաստանը, Բրիտանիան»:
«Սեւրը պատմության ամենաանկարեւոր փաստաթուղթն է, որը մեզ կուրացրեց»
Անդրադառնալով 1918-1920թթ. հայ-թուրքական հարաբերություններին` Թաթուլ Հակոբյանը նշեց, որ այդ երկու, երկուսուկես տարիների ընթացքում տեղի են ունեցել հետեւյալ բանակցությունները. «Տրապիզոնի բանակցություններ, որոնք շարունակվեցին Բաթումում, որը բերեց Հայաստանի եւ Օսմանյան կայսրության միջեւ առաջին` Բարեկամության եւ հաշտության պայմանագրին, այնուհետեւ Պոլսի բանակցությունները, երբ չորս ամիս հայկական պատվիրակությունը հանդիպումներ էր ունենում Էնվերի, Թալեաթի եւ մյուս ջարդարարների հետ: Այնուհետեւ Սեւրի բանակցություններն էին, ապա Ալեքսանդրապոլի բանակցությունները` 1920 թ., հետո` 1921թ. Մոսկվայի բանակցությունները, եւ վերջապես` Կարսի բանակցությունները` 1921թ. սեպտեմբերի 26-ից մինչեւ հոկտեմբերի 13-ը»:
Ռուսներն այստեղ էին, որպեսզի պահեն իրենց շահերը, նշեց բանախոսը, նկատելով, որ երբեք համաձայն չէ այն մտքին, երբ ասում են` ռուսներն այստեղ են, որպեսզի պահեն Հայաստանի շահերը: «Ես միշտ ասում եմ` ռուսներն այստեղ են, որպեսզի պահեն իրենց շահերը, եւ 1917թ.-ին էլ էին այստեղ, որպեսզի պահեին իրենց շահերը: Այդ ժամանակ իրենց շահերը ենթադրում էին, որ իրենք պետք է հեռանային, եւ իրենք թողեցին-հեռացան, Անդրկովկասն արդեն բաց էր թուրքական հարձակման համար: Այդ ժամանակ, իհարկե, Թուրքիան բավական թուլացել էր, բայց կրկին ճակատագրական ուժ էր, հոգեվարքի մեջ գտնվող Թուրքիան նոր աղետներ բերեց նաեւ Հայոց ցեղասպանությունից հետո` 1918-ին»:
Երազանքներն ու իրականությունը տարբեր բաներ են, նշեց բանախոսը՝ նկատելով, որ պահանջել ամեն ինչ, բայց չստանալ ոչինչ` արդարացված չէ. «Օրինակ՝ Սեւրը ես համարում եմ Հայաստանի պատմության ամենաանկարեւոր փաստաթուղթը, որ մեզ ուղղակի կուրացրեց»:
Թաթուլ Հակոբյանը ողջունեց «Քաղաքացիական համաձայնություն» ՀԿ-ի եւ Երեւանում Մեծ Բրիտանիայի Միացյալ Թագավորության դեսպանատան հետ համատեղ իրականացվող` «Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորում. մարտահրավերներ եւ հեռանկարներ» ծրագիրը, ափսոսանք հայտնեց, որ պաշտոնական Երեւանը դադարեցրել է շփումները բոլոր խողովակներով Թուրքիայի հետ, նա չբացառեց, որ ինչ-որ պահի կարող է ամեն ինչ փոխվել, եւ պետք է պատրաստ լինել նման հնարավոր զարգացումներին: Այս առումով նա դրական համարեց եւ խիստ կարեւորեց, որ Հայաստանի ԱԺ-ում ներկայացված կուսակցությունների եւ քաղաքացիական հասարակության երիտասարդ ներկայացուցիչների մասնակցությամբ նման ծրագիր է իրականացվում:
ԷՄՄԱ ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆ
«Առավոտ», 28.03.2017
