Հայ ընթերցողին ենք ներկայացնում իրավաբանական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Հովհաննես Ստեփանյանի «Իրավունքի փիլիսոփայություն» արժեքավոր աշխատությունը (Հ. Ստեփանյան, Իրավունքի փիլիսոփայություն, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն, Երեւան, 2016): Բացելով գիրքը, ակնկալում ես թարմ, ոչ ծեծված մտքեր եւ տեսական խոր ընդհանրացումներ: Եվ առավել եւս ուրախալի է, որ աշխատանքը արդարացնում է այդ ակնկալիքները: Այստեղ բավական է նշել երկու հանգամանք: Հեղինակի խոսքի մեջ երեւակվում են հայոց քրիստոնեական հավատի, դավանանքի եւ փիլիսոփայական քանքարի մտածողական աղերսները, նարեկացիական ոգուն հավատարիմ բառազուգորդումները, ինչպես նաեւ իրավագիտության խնդրաշարի խոհափիլիսոփայական արծարծումների անձնական բանաձեւումները:
Հեղինակը խնդիր է դրել աստվածակենտրոն աշխարհայացքի դիրքերից բացահայտել իրավունքի կեցության առանձնահատկություններն ու իմաստը: Այդ խնդիրը լուծելու նպատակով նա ձգտում է պարզություն մտցնել, թե աստվածակենտրոն աշխարհայացքի տեսանկյունից ի՞նչ է առհասարակ կեցությունը, ինչպիսի՞ ոլորտներից է բաղկացած, ինչպիսի՞ն է իրավունքի բնույթը, գոյաբանական կազմությունը, ի՞նչ նպատակ եւ ի՞նչ իմաստ ունի իրավունքը: Դա էլ հենց իսկն ասած, հեղինակի մեկնաբանությամբ իրավափիլիսոփայական իր ուսումնասիրության իրական բովանդակությունն է:
Հեղինակի իրավունքի փիլիսոփայության հայեցակարգային ըմբռնման հիմքում ընկած է արդիականացված աստվածակենտրոն աշխարհայացքը, ըստ որի բանականությունը եւ հավատը, գիտությունը, փիլիսոփայությունը եւ կրոնը ոչ թե հակադրվում, այլ փոխադարձաբար լրացնում են միմյանց:
Վերին աստիճանի կարեւոր են այն մեթոդաբանական հետեւությունները, որ այս կանխադրույթից արել է հեղինակը: Նախ, ըստ հեղինակի, իրավական կեցության միասնական եւ ամբողջական պատկերը կարող է ձեւավորվել միայն բանականության եւ հավատի միավորությամբ: Դա նշանակում է, որ արդիականացված աստվածակենտրոն աշխարհայացքը բնավ չի ժխտում աշխարհի գիտական պատկերը: Երկրորդ, հեղինակը իրավացիորեն գտնում է, որ աստվածակենտրոն աշխարհայացքը բանականությունն, ինչպես նաեւ գիտությանը դնում է որոշակի սահմանների մեջ: Բանականության եւ գիտության հնարավորությունները անսահման չեն, եւ այս աշխարհայացքը ճանաչում է նաեւ գիտելիքի ձեոքբերման այնպիսի մի եղանակ, ինչպիսին է հավատի վրա հիմնված ներըմբռնողությունը: Դա բացարձակի ներըմբռնողական մտահայեցման բուն հնարավորության պարզումն է: Հեղինակը, ըստ էության, վկայակոչում է բացարձակի անմիջական հայեցման հնարավորութունը, նրա ակնհայտությունը, ինքնաբացահայտման ունակությունը, որն իրականանում է լեզվական արտահայտությունների եւ հոգեկան ապրումների միջոցով: Իրավունքի փիլիսոփայությունն իր բուն էությամբ, որքանով որ նրա նպատակը վերջնական հիմունքների բացահայտումն է, հարկադրված է հենվելու նաեւ անմիջական ներըմբռնողության վրա:
Հեղինակը ընդգծում է, որ իր կողմից զարգացվող իրավունքի փիլիսոփայության ելակետային դրույթը իրերի եւ երեւույթների աստվածային իդեաների գոյության ֆենոմենոլոգիական հիմնավորումն ու իմաստավորումն է: Դա այն առանցքն է, որի շուրջը պտտվում է հեղինակի իրավունքի փիլիսոփայության ամբողջ խնդրաշարը եւ փաստարկումները:
Իրավունքն ունի բարդ կազմություն: Այն իրավունքի իդեայի, դրական եւ սուբստիտուցիոնալ իրավունքների միավորյալ ամբողջ է: Հեղինակն այն տեսակետին է, որ իրավունքի իդեան գաղափարների համակցություն է, դրական իրավունքը՝ նորմերի համակցություն, իսկ սուբստիտուցիոնալ իրավունքը՝ նորմատիվ պատկերացումների համակցություն: Իրավունքը, հեղինակի պատկերավոր ընբռնմամբ, կարելի է նմանեցնել մարմին, հոգի եւ շունչ ունեցող մարդուն: Իրավունքի մարմինը դրական իրավունքն է, հոգին՝ իրավունքի իդեան, շունչը՝ սուբստիտուցիոնալ իրավունքը: Առանց հոգու՝ իրավունքի իդեայի, չի կարող գոյություն ունենալ դրական, հետեւաբար, սուբստիտուցիոնալ իրավունք, առանց շնչի՝ սուբստիտուցիոնալ իրավունքի, դրական իրավունքն անշունչ, կամ, որ նույնն է, մեռած իրավունք է, առանց մարմնի, այսինքն, դրական իրավունքի, չեն կարող լինել սոցիալական իրականության պիտոյական ձեւեր եւ սոցիալական պարտադրականության անհրաժեշտ եղանակ: Մարդը ոչ միայն իրավական-սոցիալական, այլեւ հոգեւոր էակ է՝ իր ձգտումների իրագործման իրական հնարավորություններով եւ ապրումներով:
Իրավունքի կեցությունը, փիլիսոփայական եզրութաբանությամբ, գոյաբանական տարբեր չափումներ ունեցող բարդ երեւույթ է, որի արմատները գտնվում են ինչպես աստվածային, այնպես էլ իդեալական եւ սուբստիտուցիոնալ իրականություններում: Գլխավորը, որ այստեղ ընդգծում է հեղինակը, այն է, որ իրավունքը, որպես սոցիալական կյանքի պիտոյական ձեւ, սերտորեն կապված է մարդու եւ մարդկային կյանքի հետ՝ իրավունքն իմաստավորվում է մարդկային կյանքի հիմնարար նպատակով եւ իմաստով:
Նույն խնդիրը, միայն թե փոքր-ինչ այլ ձեւակերպմամբ, հեղինակի աոջեւ ծաոանում է իրավունքի իդեայի բաղադրիչների համադրության հարցի կապակցությամբ: Ինչո՞ւ է հեղինակն այդքան մեծ նշանակություն հատկացնում այդ հարցին: Նախ՝ իրավունքի իդեայի բաղադրիչները այսպես թե այնպես արտահայտում են Աստծո կամքը: Երկրորդ, իրավունքի իդեան, իր բոլոր բաղադրիչներով հանդերձ, մարմնավորվում է դրական իրավունքի մեջ: Դա նշանակում է, որ իրավունքի իդեայի բաղադրիչներից թեկուզ մեկի բացակայությունը բացառում Է դրական իրավունքի գոյությունը: Երրորդ, հեղինակը գտնում Է, որ իրավունքի իդեայի բադադրիչները, մարմնավորվելով դրական իրավունքում, կարող են պահպանել կամ չպահպանել իրենց նախնական բովանդակությունը, այսինքն՝ համահունչ լինել կամ հակադրվել Աստծո կամքին: Դա հեղինակին հանգեցնում է մի շատ կարեւոր հետեւության: Եթե դրական իրավունքի բոլոր իրավական նորմերը հակադրվեն Աստծո կամքին, ապա այդպիսի հոգեզուրկ դրական իրավունք ունեցող հասարակությունը պարզապես չի կարող գոյատեւել:
Հեղինակը հատկապես ընդգծում է, որ իրավունքի կերպափոխությունների ընթացքում վճռորոշ նշանակություն ունի խիղճը, որն իրավունքի իդեայի մարմնացման հիմնական կաոուցակարգն է: Պատահական չէ, որ հեղինակը շարունակ ընդգծում է, որ խիղճը մարդու հոգեւոր եւ բարոյաիրավական կյանքի գերագույն արժեհիմքն է: Մարդուն ստեղծելով իր պատկերով, Աստված նրան պարգեւել է խիղճ, որի միջոցով մարդը կարողանում է հաղորդակցվել Աստծո հետ՝ հասկանալ նրա կամքը եւ ընտրել դրան համապատասխանող վարքագիծ: Իսկ երբ մարդը ոտնահարում է Աստծո կամքը եւ գործում նրա կամքին հակառակ, խիղճը հանդիմանում է, պարսավում, պատժում ու այդպիսով նրան ստիպում զղջալ: Հանճարեղ Կանտի խոսքերով՝ «Խիղճը մարդու մեջ ներքին դատարանի գիտակցումն է, որի աոջեւ նրա մտքերը միմյանց մեղադրում են եւ ներում»:
Պրոֆ. Ստեփանյանի գիրքը մերօրյա ազգային տագնապների իմաստավորված փիլիսոփայական բարձրաձայնումն է, ավելի շատ իրեն ու իր խոհերը չպարտադրող մարդու՝ ամենքի առաջ չբացվող ներհուն հոգու անկեղծ երկխոսության կանչող խոսքը, որն ընկալելու համար առնվազն հոգեկից եւ ունկնդիր պետք է լինել խորհրդածող հայրենասերի մարդկային տեսակին: Հեղինակի «խոսքն» աոաջ է բերում յուրօրինակ հոգեցնցում՝ զորեղ, նորոգիչ բարոյական զգացում, որը մեզ հանում է առօրեականության անհուսալի թվացող վիճակից եւ ստիպում մտորել մեր ազգային «ես»-ի՝ ինքնության, նրա պահպանման եւ ինքնաճանաչման, նաեւ նորակերտման մասին:
ՄԱՆՈՒԿ Ա. ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
փիլիսոփայական գիտությունների դոկտոր
«Առավոտ»
28,03.2017
