Աստղիկ Աբրահամեան
Մարտ ամսուան գիշեր մըն էր‚ երբ հանդիպեցայ ՄքԿիլ համալսարանին մէջառեւտարական գիտութիւններ ուսանող կապուտաչեայ եւ թուխ երիտասարդի մը։ Անկը խօսէր կտրուկ‚ սակայն հասկնալի անգլերէն մը։ Երբ իրեն հարցուցի‚ թէ ուրկէ՛ է, անպարզապէս պատասխանեց. «Թուրքիայէն»։ Անհանգստութիւն։ Անհանգստութիւն մը‚որ մեզի՝ հայ երիտասարդներուս, սորվեցուցին զգալ‚ երբ գտնուինք «անոնցմէ» մէկունհետ դէմ առ դէմ։ Հակառակ անոր կը շարունակեմ հետը խօսիլ։ Երիտասարդը կըժպտայ‚ երբ կ‘իմանայ‚ որ հայ եմ։ «Հայրս հայ է։ Անունը Աւետիս է։ Լաւ լուր է այս,չէ՞»։
– Այո՛։ Մա՞յրդ ուրեմն թուրք է:
– Այո՛‚ այդպէս է։
Կարդացեք նաև
Զրոյցը կը շարունակուի‚ եւ շուտով կ’իմանամ` ինչպէս անոր մականունը՝ Էրզուրումօղլուն, կը վկայէ‚ թէ անոր հայրը Էրզրումէն է, հայկական հին քաղաք մը‚ որ կը կոչուէր Կարին… եւ ուրկէ հօրս մեծ հայրը փախուստ տուած է Ցեղասպանութեան ընթացքին‚ հետագային ինքզինք գտնելով‚ չի յիշեր, թէ ինչպէ՛ս յայտնուած է Երեւանի մէկ որբանոցին մէջ։ «Էրզուրումցի մըն ես‚ ինծի պէս», ըսի անոր։
Այդ օր‚ հայրենակից մը գտնելու այս պզտիկ ուրախութենէն աւելի խնդիրի մը առկայութիւնը զգացի. անկարող եղայ հասկնալ, թէ այդ կէս հայ երիտասարդին հայրը ինչպէ՛ս թուրքի հետ ամուսնացեր է։ Մինչ այդ, մեր հասկացողութեամբ‚ այդ ժողովուրդին մէկ ներկայացուցիչին հետ ամուսնանալը մեծագոյն մեղքն է‚ զոր հայ մը կրնայ գործել։ Բայցեւայնպէս‚ Էրզուրումօղլու հայրը‚ ըստ երեւոյթին‚ իր կնոջ թուրք ըլլալը եւ ինքզինք առաջին հերթին թուրք նկատող զաւակ մը մեծցնելը հարց չէ նկատած։ Ահա ասկէ կը բխէր անհանգստութիւնս. թէ հայերը Թուրքիոյ մէջ ոչ միայն գրեթէ ամբողջութեամբ ցուլուած են‚ այլ նոյնիսկ թուրքերու հետ կ’ամուսնանան։
***
Անցեալ դարու հայոց պատմութեան մէջ բացթողումներ գոյութիւն ունին։ Հայոց պատմութիւն ըսելով կը հասկնամ պատմականացումը 20-րդ դարու սկիզբին՝ ոչ միայն 1915-ի ցեղասպանութեան‚ այլ նաեւ համիտեան ջարդերուն‚ որոնք տեղի ունեցած են այդ սեւ թուականէն առաջ‚ եւ անոր յաջորդող դէպքերը: Խնդիր. շատ քիչ կը խօսինք անոնցմէ ետք Թուրքիոյ մէջ՝ հայկական պապենական հողերուն վրայ պատահածներուն մասին։ Հայկական դպրոցներու մէջ չենք սորվիր Թուրքիոյ մէջ վերապրիլ յաջողած հայերուն վիճակին մասին։ Կ’ենթադրենք‚ որ երբ այդ մասին չենք խօսիր, ուրեմն բնականաբար այլեւս հայեր չեն մնացած հոն։ Մեր նորօրեայ պատմութիւնը կը կեդրոնանայ Պատմական Հայաստանի մէկ փոքր մասնիկին վրայ՝ մասնաւորաբար շուտով սովետական դարձած Անկախ Հայաստանի մէջ, քիչ մըն ալ արտասահմանի մէջ‚ սակայն միայն ցեղասպանութենէն յիսուն տարի ետք սկսուած։ Այս երկու բեւեռներուն միջեւ‚ սովորաբար պատմուած‚ սփիւռքի հայկական վարժարաններուն մէջ դասաւանդուած պատմութիւնը թերի է‚ կարծէք պատմական յիշողութեան մէջ տարիներու ծանր լռութեան տակ թաղուած ցաւալի դէպքին հետ խզում մը տեղի ունեցած ըլլայ։ Վերջերս‚ կարգ մը պատմաբաններ աշխատանք տարած են սրբագրելու այդ թերութիւնը, եւ Թուրքիոյ հայերուն մասին բազմաթիւ երկեր եւ հրատարակութիւններ լոյս տեսած են։ Սակայն տակաւին շատ աշխատանք կայ կատարելիք։
Ուստի Հայոց պատմութեան մէջ «Սուրի մնացորդներուն՝ Թուրքիոյ թաքնուած եւ իսլամացած հայերուն» մասին եղած բացթողումները պէտք է ամբողջականանան: Լրագրող եւ ընկերաբան Լորանս Ռիթթըր, ընկերակցութեամբ լուսանկարիչ Մաքս Սվազլեանի, կը ձեռնարկէ փնտռել Թուրքիոյ հայերը‚ որոնք յաճախ իրենց իսկական ինքնութիւնը կը պահեն եւ փոխ անհասկացողութեան վախով լուռ կ’ապրին։ «Թատէ» հրատակարչատան կողմէ հրատարակուած այս գիրքը լրագրական փաստագրում մըն է անոնց մասին‚ որոնք թուրքերու եւ քիւրտերու կողմէ կը կոչուին «սուրի մնացորդներ», եւ որոնք յաջողած են ցեղասպանութենէն վերապրիլ եւ շարունակել Թուրքիոյ մէջ ապրիլ։ Հայոց արդի պատմութեան մէջ քիչ կը խօսուի կենդանի մնալու համար բռնի իսլամացած հայերուն մասին‚ ինչ ալ ըլլան պայմանները, կարծէք այդ անձերը այլ կրօնի մը պատկանելիութեամբ կը խանգարեն հայկական մշակոյթը։ Ցեղասպանութենէն անմիջապէս ետք վերապրողները՝ որբերը‚ քիւրտերու կողմէ կին առնուած երիտասարդ աղջիկները, տասնամեակներ շարունակ լռութեան դատապարտուած են‚ յաճախ կը մերժեն իրենց զաւակներուն հայերէն սորվեցնել, վախնալով որ կ’երթան իրենց դրացիներուն կամ թուրք դասընկերներուն կը պատմեն։
Կրօնը Թուրքիոյ մէջ հայերուն առնչութեամբ կը ներկայանայ իբրեւ հիմնահարց‚ անիկա տարբեր եւ իւրայատուկ միջոցներով կը կիրարկուի։ Զարմանալի չէ տեսնել տարբեր կրօններու հետեւող երկու եղբայրներ կամ երկու զարմիկներ՝ մէկը իսլամ‚ երբեմն ջերմեռանդ հաւատացեալ‚ միւսը առաջին առիթին իսկ քրիստոնեայ դարձած, ուրիշներ կը ներկայանան իբրեւ անհաւատներ, ոմանք նոյնիսկ ալեւի դարձած, ոմանք իրենց թրքական անցագրին մէջ «իսլամ» կարգավիճակ ունին‚ սակայն եկեղեցի կը յաճախեն, իսկ «քրիստոնեայ»ի կարգավիճակ ունեցող ուրիշներ սովորութենէ մղուած մզկիթ կ’երթան։ Քրիստոնեայ հայ մը իսլամ հայուհի մը կ’առնէ իբրեւ կին‚ եւ հակառակը։ Պատկերը ուրեմն յստակ ուղեգիծեր չունի։ Սակայն Անատոլուի մէջ յաճախ այդ թաքնուած հայերը կը փորձեն իրենց «հայկականութիւն»ը պահպանել այլ հայերու հետ ամուսնանալով, պահպանելով արիւնակցութեան եօթը պորտի հեռաւորութեան կանոնը։
Թաքնուած հայերու իրավիճակը կը տարբերի ըստ շրջաններու‚ այդ մէկը ընդհանրապէս բացայայտօրէն ընդունուած է անոնց համայնքին կամ գիւղին կողմէ՝ արհամարհանքով եւ ատելութեամբ։ ԱՆոնց երկակի ինքնութիւնը յստակ չէ‚ սակայն կրօնը այս մարդոց համար արգելք չի հանդիսանար իրենք զիրենք հայ զգալու։ Ասիկա բաւական խորթ կը թուի մասնաւորաբար Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ մեր լսած խօսքերէն մեկնելով‚ ըստ որոնց հայը առաջին հերթին քրիստոնեայ է։ Անատոլեան այս մեծ պատկերին մէջ գոյութիւն ունեցող տարբեր պատմուածքներուն ընդմէջէն աւելի համաշխարհային ինքնութիւն մը ըմբռնելու հարցին դէմ յանդիման կը գտնենք մենք զմեզ, թէ հայը միայն քրիստոնեա՞յ է։ Եթէ այո՛‚ ապա 301-ին մեր ազգովին կրօնափոխ ըլլալէն առաջ հաւաքաբար ի՞նչ էինք։
Այս իսկական պատմութիւնները կարդալով կը նկատենք‚ որ հայերու բռնի իսլամացումը (կրօն մը‚ որ երբեմն կ’ընդունին իբրեւ իրենցը) չ’ազդեր անոնց «հայկականութեան» գիտակցութեան‚ եկեղեցիներու փլատակները պաշտպանելու‚ իրենց պատմութիւնը իրենց զաւակներուն փոխանցելու եւ այլ շրջաններու հայերուն աջակցելու փափաքին վրայ։ Կարգ մը իսլամացած հայեր «Հայր մեր»-ը կ’ըսեն‚ կը խաչակնքեն սովորութենէ մղուած կամ որովհետեւ տեսած են մեծ մօր մը խաչակնքելը, եւ կը զգան‚ որ այդպիսով կը պատուեն այդ մեծ մայրը, անոր ապրած դժուար անցեալն ու իրենց մոռցուած հասարակաց պատմութիւնը։ Կացութիւնը կը տարբերի Պոլիս ապրելու պարագային կամ գիւղական շրջան։ Այն հայերը‚ որոնց հետ Ռիթըր հարցազրոյց ունեցած է, յաճախ կը գանգատին‚ որ պոլսահայերու կողմէ իբրեւ օտար կը դիտուին։ Ըստ քաղաքի բնակիչներուն‚ այս հայերը իրենց կրօնքին ու լեզուին հետ որեւէ կապ չունին‚ ուստի ինչպէ՞ս կը հաւակնին հայ ըլլալ։
Ոմանց համար‚ սուրի մնացորդները յայտնութիւն մըն են‚ դժուար հասկնալի, խանգարող եւ երբեմն ծանրակշիռ։ Ուրիշներու համար‚ այս մէկը առիթ կ’ընծայէ լրջօրէն խոկալու 21-րդ դարու հայկական ինքնութեան շուրջ. ինքնութիւն մը‚ որ ըստ երեւոյթին, յարափոփոխ է, ինքնութիւն մը, որ անշարժ չէ:
Հայոց ցեղասպանութեան ընթացքին տեսնուած եւ ապրուած բռնարարքներէն ետք‚ կը թուէր, թէ յիշողութիւնն ալ սպաննուած էր. չէինք ուզեր յիշել մեր եղբայրներուն‚ քոյրերուն‚ ծնողներուն եւ բարեկամներուն կորուստը‚ հայ ծնած ըլլալու իրողութիւնը կ’ուզէինք մտահան ընել։ Բայցեւայնպէս‚ այդ նոյն յիշողութիւնը դանդաղօրէն‚ սակայն հաստատ կերպով կը յայտնուի։ Մաքս Սվազլեանի ջերմ գոյներով եւ տպաւորիչ հակադրութիւններով լի լուսանկարներով զարդարուած այս գիրքը կարդալը ոչ միայն իւրաքանչիւր հայու համար պարտադիր պէտք է ըլլայ՝ աւելի լաւ հասկնալու համար իր սեփական մշակոյթի հսկայութիւնն ու բազմազանութիւնը‚ այլ նաեւ բոլորին համար՝ իբրեւ ընկերաբանական հետազօտութիւն, մշակոյթներու բախումի‚ փոքրամասնութիւններու կացութեան‚ լեզուի եւ կրօնի սահմաններու եւ մարդկային գոյութեան անորոշութիւններուն շուրջ ուսումնասիրութեան առարկայ։
(Այս յօդուածին ֆրանսերէն բնագիրը լոյս տեսած է «Հորիզոն»ի 2016 թուականի բացառիկ թիւին մէջ):
Հոդվածում արծարծված որոշ մտքերին համաձայն լինելով հանդերձ ուզում եմ ընդգծել, որ «Անատոլիա» տեղանունն օգտագործելը Արևմտյան Հայաստանի փոխարեն չափազանց մեծ սխալ է՝ այն էլ հայ մարդու կողմից: Այդ անվանումը տրվել է հայ ազգի թշնամիների ու հայատյաց օտար գիտնականների կողմից, որոնք փորձում էին ջնջել հայ ու Հայաստան անուններն առհասարակ՝ ոչ միայն իրական կյանքում, թուրքերի ձեռքով եղեռն ու ջարդեր իրագործելով, այլև քարտեզների վրայից ու տարբեր ոլորտների, այսպես կոչված, «գիտական» գրքերից վերացնելով հայերին ու հայ մշակույթին վերաբերող ամեն բան: Այնպես որյ ինչպես հոդվածագրին, այնպես էլ բոլոր հայերին եմ դիմում: Արևմտյան Հայաստանը մի դարձրեք ինչ-որ կեղծ ու հորինված «Անատոլի», «Արևելյան Անատոլիա»: Մեր թշնամիների ջրաղացին ջուր մի՛լցրեք: