ԻՄ լավ բարեկամ Ռաֆայել Պապայանը վերջերս ընթերցողին պարգեւեց հերթական փայլուն թարգմանություններից մեկը եւս՝ Ա. Պուշկինի «Տազիթ» պոեմը (տպագրվել է 04.07.09 թ. «Ազգ» օրաթերթում), հիրավի, թումանյանական թարգմանություններին հարգի գործ է: Պապայանի թարգմանությունը մի անգամ եւս առիթ տվեց անդրադառնալու պոեմում գրված «Վախկոտի մեկն ես, ստրուկ ես, հայ ես դու» Պուշկինի հանրահայտ արտահայտությանը, որը, կտրվելով պոեմի համատեքստից, բազմիցս դարձել է տարբեր մեկնաբանությունների ու շահարկումների, հայատյացության «հիանալի ապացույց»:
Նրանք, ովքեր հաճախ այդ արտահայտությունը հիմք ընդունելով շտապել են իրենց բացասական վերաբերմունքն արտահայտել Պուշկինի հանդեպ, անկասկած է, որ հիմա, Պապայանի այս հրաշալի թարգմանության միջոցով ընկալեն պոեմում անհրաժեշտաբար հային մատնանշելու առիթը՝ իր էությամբ ու բովանդակությամբ, պիտի հրաժարվեն իրենց թյուր կարծիքից: Ընթերցելով պոեմը, ակնհայտ է դառնում, որ Պուշկինը, տվյալ դեպքում չերքեզի բերանով «հայ» ասելով՝ նկատի ունի միայն ու միայն վեհանձնության դրսեւորում, բարոյական վեհ հատկանիշներ ունեցող անձ: Բայց այստեղ հարց է առաջանում՝ ինչո՞ւ հատկապես հայ, այլ ոչ թե, ասենք, վրացի, ռուս կամ գերմանացի, կամ առհասարակ առանց որեւէ ազգություն նշելու (կարող էր, չէ՞, պարզապես ասել «Վախկոտի մեկն ես, ստրուկ ես» եւ վերջ): Ինչո՞վ է սա բացատրվում: Հազիվ թե Պուշկինը պատահաբար, առանց որեւէ հիմքի, հենց այնպես հիշատակեր հատկապես հային: Ռ. Պապայանը Պուշկինի պոեմի թարգմանության առիթով ուղեկցող «Վիրավորա՞նք, թե՞ մեծարանք» հոդվածում նշում է, որ Պուշկինը անձնապես շատ լավ ծանոթ է եղել ու սերտ կապեր ունեցել հայազգի մի շարք գործիչների (Դավիթ Աբամելիք, Լազարյաններ, Գրիգոր Զաքարյան) հետ: Ավելին, Պուշկինը ականատես է եղել, թե ինչպես ղարաբաղյան գունդը վերադառնում է մարտից՝ իր հետ բերելով թուրքական ութ դրոշ: Հետեւաբար, ինչպես իրավամբ կարծում է Ռ. Պապայանը, Պուշկինը չէր կարող հայերին վախկոտ կամ ստրուկ որակել:
Սակայն հային հիշատակելու համար այսքանը դեռ բավարար չէ: Հասկանալու համար, թե ինչու է Պուշկինը այդպես վարվել, անհրաժեշտ է անդրադառնալ Հյուսիսային Կովկասում եւ առհասարակ Կովկասում հայ տարրի ունեցած դերակատարությանը պուշկինյան, այսինքն՝ 19-րդ դարի սկզբի եւ դրան նախորդող՝ 18-րդ դարի երկրորդ կեսի ժամանակաշրջանին: Այս առումով կարեւոր ենք համարում հիշատակել Ղրիմին վերաբերող մի հարց: Բանն այն է, որ Անիի կործանումից հետո, դեռեւս բյուզանդական շրջանում, հայերի մեծ մասը գաղթեց Արեւելյան Եվրոպա (Հունգարիա, Տրանսիլվանիա, Լեհաստան եւ այլն), մասնավորապես՝ Ղրիմ, որտեղ հաստատվել էր հոծ հայություն, որն այնտեղ ուներ լուրջ ազդեցություն ինչպես տնտեսական ու մշակութային, այնպես էլ քաղաքական կյանքում: Եվ երբ 1768-1774թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո Ռուսական կայսրությունը՝ հանձին Եկատերինա Երկրորդ կայսրուհու եւ ռուս իշխան Գ. Ա. Պոտյոմկինի, որոշում է Ղրիմը միացնել Ռուսաստանին, 1778-ին Ղրիմից տեղահանում է հայությանը (ինչպես նաեւ քրիստոնյա այլ ազգերի):
Հայերը 1780-ին, բնականաբար՝ կառավարության հովանավորությամբ, հիմնում են հանրահայտ Նոր Նախիջեւան բնակավայրը: Ռուսական այս քաղաքականությունը հասկանալու համար դիմենք ռուս մի այլ գրողի՝ Վ. Պիկուլին, որն իր «Ֆավորիտը» պատմավեպում Պոտյոմկինի՝ Սուվորովին ուղղված նամակից մեջբերում է. «Հելլենները թող գինի քաշեն ու կեֆալ որսան, նրանք առեւտրական մարդիկ են, ճարպիկ, հավատա, որ չեն կորչի: Իսկ հայերը նոր վայրերում… թող արհեստները զարգացնեն, ինչպես, օրինակ… մետաքսե ու բամբակե կտոր գործեն, կաշվից սաֆյան մշակեն, զանազան ասեղնագործություններ անեն, որոնցում այնքան հմուտ են հայուհիները»: Պատահական չէ, որ նամակում Պոտյոմկինը հատկապես կարեւորում է բնակչության հոգեւոր զարգացման խնդիրը՝ հավելելով. «Հայաստանից քահանաներ պետք է բերել նրանց մոտ»: Այս տեղահանությամբ Ռուսական կայսրությունը լուծում էր իր համար չափազանց կարեւոր երկու խնդիր. առաջին՝ պայմաններ էր ստեղծում Ղրիմը Ռուսաստանին միացնելու համար, եւ երկրորդ՝ արդեն իր կազմում գտնվող Հյուսիսային Կովկասում իր դիրքերն էր ամրապնդում: Այսինքն՝ ինչպես տեսնում ենք, այդ չափազանց կարեւոր խնդիրները լուծելու համար օգտագործում էր հայերին:
Կարդացեք նաև
Ինչ վերաբերում է Հյուսիսային Կովկասին, ապա անհրաժեշտ է նշել, որ 17-18 դարերում Կովկասում իսպառ բացակայում էր քաղաքական կայունությունը՝ պայմանավորված սոցիալ-տնտեսական իրավիճակով, մի քանի տասնյակ տարբեր ազգերի համակեցությամբ, քաղաքակրթական ցածր մակարդակով: Կովկասում ապրող ազգերը հիմնականում զբաղվում էին անասնապահությամբ, չունեին քիչ թե շատ զարգացած տնտեսություն: Ինչպես նշում է Ա. Պուշկինը. «Մենք շրջապատված ենք մանկական մոլորությունների խավարում գոյությունը քարշ տվող ժողովուրդներով» (մեջբերումը՝ ըստ Պապայանի վերը նշված հոդվածի): Ահա այդ խավարում չափազանց տարածված էր ալան-թալանը, հատկապես անասնագողությունը (ձիագողությունը), արյան վրեժը եւ այլն, որն էլ ընդհանուր առմամբ հանգեցնում էր անընդհատ խորացող ազգամիջյան բախումների: Իմիջիայլոց, ասվածը հիմնավորվում է նաեւ Պուշկինի բանաստեղծական վկայությամբ. «Ավա՛ղ, Տազիթը չգիտի իսկի, / Ինչպես են սրով ձեռք բերում ոսկի: / Այսպես զբոսնելով օրեր ու տարի, / Նա գույքիս, կայքիս ի՞նչ կգումարի»: Կամ՝ անասնագողության (ձիագողության) մասին. «Ձեռք բերի ավար, ձիեր ու նախիր»: Արյան վրեժի մասին գրում է. «Էլ չեմ համբերում…Դեհ, գլուխը բեր…» (խոսքը Հասուբի տղային սպանողի գլուխը բերելու մասին է): Ընդ որում, անհրաժեշտ է նկատի ունենալ, որ կովկասյան լեռնաբնակների պատկերացմամբ, այդ «մանկական մոլորությունների» հատկանիշները համարվում էին ճշմարիտ իգիթի բարեմասնություններ, այլ ոչ թե մերժելի, արգահատելի արարքներ: Ռուսները շատ լավ գիտակցում էին, որ այդ հսկայական տարածքում միայն ռազմական ուժով կարգուկանոն հաստատել հնարավոր չէր, անհրաժեշտ էր, եթե օգտագործենք ներկայիս տերմինաբանությունը, տնտեսական, մշակութային, քաղաքակրթական ինտերվենցիա:
Ահա հենց այդ խնդիրը լուծելու համար խելամտորեն օգտագործեցին հայությանն ու մյուս քրիստոնյա ազգերին՝ նրանց շահագրգռելով բազմապիսի արտոնություններ տալով, որ շարունակեն ապրել տարածաշրջանում: Եվ հայերը, հաստատվելով այդ տարածքում, սկսեցին զբաղվել առեւտրով, հողագործությամբ (մասնավորապես՝ այգեգործությամբ), արհեստներով եւ բազմաթիվ այլ գործերով: Հասկանալի է նաեւ, որ բնակություն հաստատելով՝ հայերը զարգացնում էին իրենց մշակույթը, հիմնում դպրոցներ, մշակութային տարբեր տեսակի օջախներ, կառուցում եկեղեցի ու բնակելի տարածքներ: Հայերի այս բազմազան ստեղծարար գործունեության հետեւանքով Կովկասում սկսեց աստիճանաբար զարգանալ տնտեսությունը, ինչն էլ բարերար ազդեցություն ունեցավ ամբողջ հասարակական հարաբերությունների զարգացման ոլորտում: Եվ, որ ամենակարեւորն է, մյուս ազգերը նույնպես ընդգրկվեցին այդ գործընթացում՝ աստիճանաբար ձեռք բերելով համապատասխան քաղաքակրթական մակարդակ: Ի դեպ, նույնը կատարվեց նաեւ Ղրիմում՝ Ռուսական կայսրությանը միանալուց հետո, որտեղ հայերին տրվեցին բազմաթիվ արտոնություններ, ինչը նպաստեց Արեւմտյան Հայաստանից գաղթող հայերի՝ Ղրիմում բնակեցմանը: Ինչպես տեսնում ենք, հայերի նկատմամբ տարվող ռուսական քաղաքականությունը մեծապես դյուրացրեց Հյուսիսային Կովկասի վերջնական յուրացումը:
P.S. Ընթերցողի ուշադրությանը ներկայացվող այս հոդվածը այլ վերնագրով՝ «Վախկոտի մեկն ես, ստրուկ ես, հայ ես դու» նախկինում տպագրվել է «Առավոտ» օրաթերթում, սակայն որքանով այն «Մտորումներ Հռոմի պապի Հայաստան այցի շուրջ» , «Հայկականությո՞ւն» հոդվածների տրամաբանական շարունակությունն է, ուստի հարկ համարեցի այն վերահրապարակել:
Կարծում եմ՝ այս հոդվածում ակնհայտ դրսեւորվում է հայերի ինքնատիպ խառնվածքը, ինչն էլ հաջողությամբ օգտագործեց Ռուսական կայսրությունը սեփական ներքին հիմնահարցերը լուծելու նպատակով (ի դեպ, նույն կերպ էր վարվել նաեւ Շահ Աբասը Պարսկաստանում):
Ինչպես վկայում են պատմական փաստերը, հայերը Ռուսաստանում կարող են ներկայանալ հասարակական կյանքում իրենց ունեցած ներդրումով եւ իրենց օրինապահ վարքագծով, փոխարենը չակնկալելով որեւէ հատուկ վերաբերմունք: Ինչպես նշել ենք, Ի. Կանտը հայերին բնութագրելիս նկատում է, որ «հայերը այլ ժողովուրդների շրջանում գրկաբաց ընդունելություն էին գտնում»: Սակայն իմ պատկերացմամբ, նմանատիպ նյութերը այս տեսքով Ռուսաստանում ներկայացնել չի կարելի: Կարծում եմ՝ ճիշտ կլինի, որ Ռուսաստանում (ինչպես նաեւ այլ երկրներում, որտեղ հայերը լուրջ ներդրումներ ունեն) անհրաժեշտ է տարածել այնպիսի թեմաներ, որոնք գրված են հիմնականում ռուսական աղբյուրների հիման վրա (իսկ դրանք բավականին հարուստ են), լուրջ գիտական մակարդակով, ռուսերեն լեզվով, եւ լավ կլինի, որ հեղինակը լինի օտարազգի: Այդպիսի նյութերը Ռուսաստանում տարածելու համար կարծում եմ՝ շահագրգիռ են ոչ միայն Հայաստանը, այլեւ այնտեղ գտնվող հայ համայնքը:
Այդ խնդիրը լուծելու համար ջանք չեն խնայում անգամ հզոր պետությունները, ինչի վկայությունն է, օրինակ, սպորտը, ինչն էլ իր հերթին ստիպում է ցանկացած գնով (օրինակ, խթանիչների օգտագործումը) նվաճել չեմպիոնական մեդալներ: Պատահական չէ, որ անգամ հետամնաց երկրները ցանկանում են ցուցադրել իրենց սպորտային հաջողությունները:
Այսպես թերեւս տեղին է հիշել ավելի քան հարյուրամյա Միացյալ Նահանգների նախագահ Գ. Կլիվլենդի 1888 թվականի արտահայտած միտքը, ըստ որի՝ «Սահմանադրության տողերից շեղվելը նշանակում է ձախողվել: Միայն դրանց խիստ հավատարիմ մնալով եւ դրանցով ամրագրված սահմանափակումներին ենթարկվելով է, որ աշխարհին կարող ենք ապացուցել, որ ամերիկացիներն արժանի են ինքնակառավարման»: Այսինքն՝ նա գտնում է, որ ԱՄՆ-ն դեռ աշխարհին ներկայանալու խնդիր ունի, եւ, մյուս կողմից, գտնում է, որ դրա համար անհրաժեշտ է ենթարկվել Սահմանադրությամբ ամրագրված սահմանափակումներին:
Յուրաքանչյուր ժողովուրդ եւ պետություն աշխարհին ներկայանալու խնդիր ունի, առավել եւս՝ նոր անկախություն ձեռքբերած պետությունը: Այսօր աշխարհը տեղյակ չէ հայ ժողովրդի մի քանի հազարամյա պատմությանը, չգիտի քարտեզի վրա Հայաստան պետության տեղը, չնայած աշխարհի հնագույն քարտեզների վրա ամենուր նշված է Armenia բառը: Այդ մասին գիտենք միայն մենք եւ նեղ մասնագիտական, գիտական փոքրաթիվ հանրույթը: Չնայած բազմամյա մշակութային ժառանգությանը, համաշխարհային քաղաքակրթությանը բերած նպաստին, այսօր աշխարհին մենք հայտնի ենք որպես փլուզված մի գերտերության մնացորդ: Ընդամենը: Այնինչ մենք զարգանալու խնդիր ունենք, իսկ դրա համար անհրաժեշտ է աշխարհին ներկայանալ մեր արժանապատիվ կեցվածքով, մեր մշակույթով, ինչպես պատմական ժառանգությամբ, այնպես էլ այսօրվա մեր ունեցած մշակութային, տնտեսական, գիտական ձեռքբերումներով: Եվ վերջապես՝ մեր հայկականությամբ: Վերջերս հեռուստատեսությամբ լսեցի մի հայ կնոջ մասին, որը գերմանական համալսարաններից մեկում դասավանդում է համակարգչային տեխնիկա, բայց գերմաներեն հրատարակել է «Հայկական խոհանոց» գիրքը, որը թարգմանվել է նաեւ այլ լեզուներով: Լրագրողի այն հարցին, թե իր մասնագիտությունից հեռու ի՞նչ գործ ունի խոհանոցի հետ, նա պատասխանեց. «գրախանութներում տեսնում էի իտալական, թուրքական եւ այլ ժողովուրդների խոհանոցներին նվիրված գրքեր, բայց հայկական խոհանոցի մասին ոչինչ չկար, ուստի որոշեցի լրացնել այդ բացը»:
Ինձ շատ ոգեւորեց, երբ Երեւանում ստեղծվեց «Սահմանադրական մշակույթ» միջազգային հիմնադրամը, ինչը նշանակում է, որ Հայաստանը կարող է «արտահանել» գաղափարներ, որոնց վրա կգրվի «պատրաստվել է Հայաստանում», եթե, իհարկե, դրանք ունենան քաղաքակրթական արժեք:
Սակայն նշված գործերը կարող են արժեւորվել եւ մոռացության չմատնվել, եթե մենք չկարողանանք այս կարեւորագույն խնդիրը լուծել համակարգված ձեւով, չմշակենք դրա իրագործմանը նպաստող արդյունավետ քաղաքականություն: Այդ գործի կազմակերպիչը պետք է լինի նախեւառաջ կառավարությունը՝ հանձին Սփյուռքի, մշակույթի, արտաքին գործերի նախարարությունների եւ Գիտությունների ակադեմիայի:
Վ. ՊՈՂՈՍՅԱՆ
Փիլիսոփայական
գիտությունների թեկնածու
29.12.2016 թ.
«Առավոտ»
10.01.2017
Ձեր հոդվածը օազիս էր անապատում,որի ջրհորից կուշտ ջուր խմեցի:ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈՒԹՅՈՒՆ…