Հայաստանի Հանրապետության գործող վարչական դատավարության օրենսգիրքը (այսուհետ՝ ՎԴՕ) ընդունվել է ՀՀ Ազգային ժողովի կողմից 2013 թվականի դեկտեմբերի 5-ին, ուժի մեջ մտել՝ 2014 թվականի հունվարի 7-ից: Տվյալ օրենսգիրքը թվով երկրորդն է եւ կոչված է եղել կատարելագործել նախկինում գործող համանուն օրենսգիրքը: Օրենսգիրքն իր պրակտիկ կիրառման շուրջ երկուսուկես տարվա ժամանակահատվածում ի հայտ բերեց որոշակի հիմնահարցեր, որոնց հանգուցալուծումը հնարավոր է միայն օրենսդրական փոփոխությունների ու լրացումների միջոցով: ՎԴՕ-ում արդեն իսկ կատարվել են թվով հինգ փոփոխություններ եւ՝ կամ լրացումներ, սակայն դրանք ծավալուն եւ ընդգրկուն չեն: Հետեւապես, սույն եւ «Առավոտում» տպագրվելիք հետագա հոդվածաշարերի նպատակն էլ լինելու է հենց տվյալ հիմնահարցերի օրենսդրական լուծման եղանակները հանրային քննարկմանը ներկայացնելը:
Վարչական դատավարության օրենսգրքի 5-րդ հոդվածը, որն ընդգրկված է «Վարչական դատավարության սկզբունքները» վերտառությամբ 2-րդ գլխում, կանոնակարգում է վարչական դատավարության կարեւորագույն սկզբունքը` փաստական հանգամանքներն ի պաշտոնե պարզելը, որպիսի սկզբունք գոյություն չունի քաղաքացիական դատավարությունում եւ որի ուժով վարչական դատարանը դատավարության ողջ ընթացքում օժտվում է ակտիվ դերակատարությամբ:
Այս առնչությամբ հիշարժան է էական նշանակություն ունեցող այն հանգամանքը, որ նույն ՎԴՕ 2-րդ գլուխը, հռչակելով վարչական դատավարության միայն թվով հինգ սկզբունքները, չի նախատեսում տվյալ դատավարությունում հիմնարար նշանակություն ունեցող մրցակցության սկզբունքը` չնայած այն որոշակիորեն իրացվել է 28-րդ հոդվածի 1-2-րդ մասերում: Մինչդեռ, այդպիսի անվան տակ քաղաքացիական դատավարագիտությունում հայտնի է այն սկզբունքը, ըստ որի՝ դատարանի տարբեր գործողությունները կախված են կողմերի պահանջներից, նրանց նախաձեռնությունից եւ վիճելի իրավահարաբերությունները քննության են առնվում միայն այն փաստերի հիման վրա, որոնք հաղորդել են դատարանին վիճող կողմերը: Նույնիսկ այն ժամանակ, երբ արդեն իսկ դատավարությունն սկսվել է, դատական իշխանությունը չպետք է ի պաշտոնե (ex officio) ներխուժի այն հանրային հարաբերությունների մեջ, որոնք վիճող կողմերը չեն ցանկանում դարձնել քննության առարկա: Մրցակցության սկզբունքն իրենից ներկայացնում է օրենսդրական քաղաքականության արգասիք, որի ուժով կողմերի իրավունքները դատավարությունում վճռականորեն գերակայում են դատարանի պաշտոնական պարտականությունների նկատմամբ: Մրցակցության սկզբունքը համապատասխանում է ձեւական դիսպոզիտիվության (տնօրինչականության) սկզբունքին, որը նույնպես տեղ չի գտել օրենսգրքի 2-րդ գլխում:
Նույնիսկ վարչական դատավարության տարբեր փուլերում կարելի է ականատես լինել կողմերի բազմաթիվ իրավունքների եւ դատարանի համեմատաբար ավելի քիչ պաշտոնական պարտականությունների առկայությանը: Դատարանը, որպես հանրային իշխանության մարմին, չպետք է շահագրգռված լինի այս կամ այն կողմի օգտին, այլեւ պետք է շահագրգռված լինի միայն վեճի ճիշտ ու արդարացի լուծման մեջ այն փաստական տվյալների հիման վրա, որոնք հաղորդել կամ ներկայացրել են իրեն վիճող կողմերը: Դատարանը չպետք է «կանգնի» այս կամ այն վիճող կողմի կողքին եւ փնտրի ապացույցներ որեւէ կողմի փոխարեն` ի վնաս հակառակորդ կողմի: Յուրաքանչյուր դատարանի համար երկու կողմերն էլ պետք է հավասար լինեն. վարչական դատավարության իրականացումը կողմերի իրավահավասարության հիման վրա ամրագրված է որպես սկզբունք 6-րդ հոդվածում:
Կարդացեք նաև
Ընդ որում, դատավարագիտության պատմությանը հայտնի է նաեւ մրցակցության սկզբունքին հակառակ սկզբունքը` քննչական կամ ինկվիզիցիոն, որի ուժով դատական իշխանությունն անցնում է իրավաբանական փաստերի ու հարաբերությունների հետազոտմանը սեփական նախաձեռնությամբ կամ այլ իշխանությունների հաղորդումներով` ի շահ հասարակական կարգի ու իրավական անվտանգության, եւ այդ գործում ձգտում բացահայտել նյութական ճշմարտությունը բոլոր հնարավոր միջոցներով` կաշկանդված չլինելով շահագրգիռ անձանց ներկայացրած դիրքորոշումներով ու ապացույցներով: Ի դեպ, դեռեւս 1864 թվականին Ռուսական կայսրությունում անցկացված դատական բարեփոխումների ժամանակ քննչական սկզբունքը ճանաչվել է քաղաքացիական դատավարության ամենագլխավոր թերություններից մեկը:
Դատարանը հանդիսանում է պետական իշխանության մարմին, այդ իսկ պատճառով նրա վրա դրված են մի շարք պարտականություններ պետության եւ մասնավոր անձանց առջեւ: Դրանցից առաջինը կոչվում է պաշտոնական եւ կայանում օրենքով սահմանված դատավարական գործողությունների ի պաշտոնե կատարման մեջ: Երկրորդը բնորոշվում է նրանով, որ դատարանի յուրաքանչյուր այդպիսի պարտականությանը համապատասխանում է կողմի որոշակի իրավունքը: Տվյալ պարագայում դատարանի առաջին պաշտոնական պարտականությունների շրջանակը նպատակահարմար է նեղացնել եւ թողնել այնքան, որքան անհրաժեշտ է պետության համընդհանուր եւ արդարադատության շահերի համար: Իսկ երկրորդ բնույթի պարտականությունների շրջանակը նպատակահարմար է հնարավորինս լայնացնել:
Վերոգրյալից ակնհայտ է, որ ապացույցներ հավաքելու ու փաստական հանգամանքների պարզելու բեռը տեսականորեն օրենքով կարող է դրվել` 1. բացառապես վիճող կողմերի վրա, 2. դատարանի վրա եւ 3. միաժամանակ վիճող կողմերի ու դատարանի վրա: Առաջին դեպքում ամեն ինչ սահմանափակվում է կողմերի ինքնուրույնությամբ` դատարանի պասիվ դիրքով: Փաստական նյութի նախապատրաստումը կատարվում է կողմերի միջոցով, իսկ դատարանը տալիս է դրան գնահատական` ուսումնասիրելով միայն այն, ինչ ներկայացրել են կողմերը: Դատավարական նյութ հավաքելու եւ նախապատրաստելու այդպիսի մեթոդը նեղ իմաստով հենց կոչվում է մրցակցության սկզբունք:
Երկրորդ դեպքում օրենսդիրը կարող է ընտրել հակառակ միջոցը. դատավարական նյութի հավաքման ու նախապատրաստման պարտականությունն ամբողջությամբ դնել դատարանի վրա` անկախ վիճող կողմերի կամքից ու գործունեությունից, ինչը տեղի է ունեցել վարչական դատավարության դեպքում: Այս դեպքում դատարանը դառնում է գործի փաստական հանգամանքների ինքնուրույն հետազոտող, իսկ կողմերը, համահավասար վկաների, ձեռք են բերում միայն աղբյուրի, միջոցի նշանակություն, որտեղից դատարանը ստանում է իրեն անհրաժեշտ տեղեկություններ: Դրանում է կայանում քննչական կամ ինկվիզիցիոն սկզբունքը:
Ի վերջո` քննարկվող երրորդ դեպքում կարելի է դատավարությունը կառուցել մրցակցության ու քննչական սկզբունքների այս կամ այն չափով հավասարակշռված հարաբերակցության վրա: Ամենից առաջ մրցակցության սկզբունքի օգտին խոսում են հետեւյալ նկատառումները. գործի փաստական կողմը կարող է առավել լիարժեք պարզվել այն սուբյեկտի կողմից, որը տիրապետում է այդ տեղեկատվությանը կամ դրա աղբյուրներին: Այդ իսկ պատճառով վիճող կողմերը գտնվում են ավելի շահավետ կարգավիճակում, քանի որ իրենցից ավելի լավ ոչ ոք չի տիրապետում սեփական գործի հանգամանքներին:
Բացի այդ, դատավարության յուրաքանչյուր կողմ բնականոն կերպով ձգտում է գործը հաղթելուն եւ այդ իսկ նպատակով ամեն գնով հավաքում ու ներկայացնում է դատարան ապացույցներ, որոնք հիմնավորում են իր իսկ դիրքորոշումը եւ հերքում հակառակորդ կողմի առարկությունները կամ պնդումները: Իսկ եթե կողմը կներկայացնի կեղծ կամ իրականությանը չհամապատասխանող փաստ, ապա հակառակորդ կողմը, առաջնորդվելով իր նյութական կամ դատավարական շահով, կփորձի վերականգնել ճշմարտությունը: Իր հերթին, քննարկվող համատեքստում դատարանը գտնվում է այլ կարգավիճակում, մասնավորապես` դատարանը ո՛չ անձամբ եւ ո՛չ էլ որպես պետական իշխանության ներկայացուցիչ շահագրգռված չէ նյութական ճշմարտության բացահայտման մեջ եւ իրեն «քիչ է հետաքրքրում» այն, թե արդյունքում գործով ով կհաղթի, սակայն դատարանի համար չափազանց կարեւոր է, որպեսզի հաղթանակը կայանա դատավարական դիմակայության սահմանված կանոնների պահպանմամբ` առանց որեւէ էական խախտման:
Ավելի ստույգ, դատարանը վարչական դատավարության հենց սկզբից չպետք է ստանձնի ակտիվ դերակատարություն, այլեւ պետք է անհրաժեշտությունն առաջանալուն պես, օրինակ` ապացույցներն ապահովելու եւ պահանջելու ինստիտուտների միջոցով, օժանդակի կողմերին իրենց դիրքորոշումը հիմնավորող, իրենց հայտնի ապացույցները ձեռք բերելու գործում: Այսինքն, դատարանը հիմնականում պետք է զբաղեցնի պասիվ (արբիտրի) դիրք եւ բացառիկ դեպքերում` կողմի համապատասխան միջնորդության քննարկման արդյունքում կայացվելիք որոշմամբ, նոր ակտիվանա. պասիվ դերակատարումից անցում կատարի ակտիվին: Հակառակ դեպքում ստացվում է, որ ե՛ւ հայցվոր, ե՛ւ պատասխանող կողմը կարող են դրսեւորել դատավարական բացարձակ անգործություն` ըստ էության, ի կատար չածելով ՎԴՕ 28-րդ հոդվածի 1-ին եւ 2-րդ մասերով իրենց վրա դրված պարտականությունները: Մինչդեռ, վարչական դատարանը ՎԴՕ 5-րդ հոդվածի ուժով կրում է դատավարական պարտականություն` գործի փաստական հանգամանքները պարզել ի պաշտոնե եւ իր նախաձեռնությամբ ձեռնարկել համարժեք միջոցներ` կոնկրետ գործի լուծման համար անհրաժեշտ իրական փաստերի վերաբերյալ հնարավոր եւ հասանելի տեղեկություններ ձեռք բերելու համար: Տվյալ պարագայում քննչական սկզբունքը ստիպում է դատարանին թողնել վիճող կողմերի հակադրության հանգիստ հետեւողի դերը եւ «խառնվել» դատավարական պայքարի մեջ:
Դրանով իսկ դատարանը կարող է կորցնել իր կարգավիճակին համապատասխան սառնասրտությունը, անաչառությունը, օբյեկտիվությունը եւ դառնալ կողմերից մեկի «օգնականը», որի ճշմարտությունը գործի փաստական հանգամանքների նախնական հետազոտության ժամանակ իրեն թվացել է առավել արժանահավատ: Իր հերթին, մրցակցության սկզբունքը վիճող կողմերի համար բացում է լայն հնարավորություններ եւ ստիպում սեփական նախաձեռնողականության դրսեւորմանը: Եվ հակառակը` քննչական սկզբունքը կողմերին բերում է դատարանի «խնամակալության» եւ նրանց նախաձեռնողականությունն ինքնին թուլանում է: Մրցակցային դատավարության միտքը, ըստ Պլանկի, կայանում է նրանում, որ «ավելի լավ է ազատության ակնհայտ վտանգը, քան խնամակալության կասկածելի ապահովվածությունը»: Ի վերջո, վարչական դատավարությունում դեռեւս 2008 թվականից քննչական սկզբունքի ներդրումը մեխանիկորեն հանգեցրել է դատարանի ծանրաբեռնվածության չհիմնավորված աճին, ինչն անխուսափելիորեն չի կարող չազդել արդարադատության ընդհանուր որակի վրա:
Ինչ վերաբերում է այն հարցին, թե ինչպե՞ս կարելի է չեզոքացնել կամ նվազեցնել մասնավոր անձանց ու վարչական մարմինների անհավասար հնարավորությունները, ապա այդ հարցը նպատակահարմար է լուծել հետեւյալ կերպ. առաջին հերթին անհրաժեշտ է ներմուծել կողմերի համար պարտադիր դատավարական պահանջ` դատավարությունում հանդես գալ բացառապես իրավաբանների միջոցով:
Երկրորդ՝ վարչական դատավարությունն անհրաժեշտ է կառուցել մրցակցության սկզբունքի հիման վրա, իսկ դատարանի «խառնվելը» թույլատրելի է այն չափով, որքանով չի հակասում դիսպոզիտիվության (տնօրինչականության) սկզբունքին: Մասնավորապես` դատարանն իրավասու չէ սահմանափակել կողմերին դատավարության օբյեկտի տնօրինման հարցում, ստիպել կիրառել պաշտպանության դատավարական միջոցները եւ ոչ էլ ինքնուրույն կիրառել այդ միջոցները` հակառակ կողմերի կամքի: Քանի որ դատարանը միայն ուղղորդում եւ լրացնում է վիճող կողմերի գործունեությունը, ապա վարչական դատավարությունում նեղ իմաստով քննչական սկզբունքի կիրառման մասին պետք չէ խոսել: Ուստի այստեղ առավել նպատակահարմար է օգտագործել «ուղեկցական կամ հրահանգիչ սկզբունք» եզրույթը, որը համահունչ է մրցակցության ու քննչական սկզբունքների խառը մոդելին: Ընդ որում, մրցակցության ու քննչական սկզբունքների այդ խառը մոդելը կիրառելի է ոչ միայն վարչական, այլեւ քաղաքացիական դատավարությունում:
ԱՐԹՈՒՐ ՊՈՂՈՍՅԱՆ
ՀՀ վարչական դատարանի դատավոր, Ռուս-հայկական (Սլավոնական) պետական համալսարանի ավագ դասախոս, իրավաբանական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ
«Առավոտ»
03.10.2016
