Թուրք հասարակության եւ պետության համախմբումը Հայոց Ցեղասպանության ժխտողականության շուրջ

Վերջին տարիներին Հայոց Ցեղասպանության մասին բավական շատ գրքեր եւ հոդվածներ են գրվել: Սակայն ցեղասպանության հարյուրամյա ժխտողականության վերաբերյալ ոչինչ չկա ասելուն հավասար քիչ աշխատություն է առկա: Ստամբուլի համալսարանի դասախոս Գյուվեն Գյուրքան Օզթանը եւ Բիլգի համալսարանի դասախոս Օմեր Թուրանը մանրակրկիտ ուսումնասիրում են  Թուրքիայի Հանրապետության ստեղծման օրից ի վեր Հայոց Ցեղասպանության վերաբերյալ պետական մտքի (Raison d’Etat) ձեռնարկած քայլերը:

Առաջիկա ամիսներին Իլեթիշիմ հրատարակչատան կողմից լույս է տեսնելու Միավորում ժխտողականության շուրջ վերնագրով գիրքը: Հեղինակներ Թուրանի եւ Օզթանի  հետ «REPAIR»-ը զրուցեց Թուրքիայում առկա ժխտողականության մասին:

Այս հարզազրույցում նրանք խոսում են հատկապես թուրքական պետության կառուցման մեջ Հայոց ցեղասպանության ժխտման ունեցած դերի մասին: Այդ ժխտումը, ըստ նրանց, ձեւավորվել է պետության ու հասարակության միջեւ առկա՝ երբեմն բացահայտ, երբեմն էլ քողարկված դաշինքի հիման վրա: Վերլուծելով թուրքական ազգայնականությունը՝ նրանք այն եզրակացության են հանգում, որ նրա հիմնական գործառույթը տարբեր կոտորածներից հետո ձեռք բերած գույքն ու հարստությունը պաշտպանելն է: Եւ վերջապես, թեկուզեւ երկու հեղինակները լավատես են թուրքական հասարակության ներսում ի հայտ եկած որոշ փոփոխությունների առումով, ավելի զուսպ ոգեւորությամբ եզրակացնում են, որ միայն լուրջ վայրիվերումները կարող են փոխել խաղի կանոնները: Ըստ նրանց՝ «Թուրքիան պետք է Հայաստանին որպես առաջին զրուցակից ընդունի եւ Ցեղասպանության հարցի մասին բանակցելու ժամանակ Սփյուռքը որպես լեգիտիմ դիտարկի:»
Այս օրերին աշխատում եք Թուրքիայում Հայոց Ցեղասպանության ժխտման հարցի շուրջ: Որո՞նք են այս թեման ընտրելու պատճառները:

ԳԳՕ – Իրականում 1915-ի ժխտումը Թուրքիայի հիմնադիր հարցերից է: Մեր կարծիքով՝ ժխտողականությունն իր դրոշմն է թողել թե՛ ազգ-պետություն կազմավորման գործընթացի, թե՛ ավելի ուշ թուրքական ինքնության սահմաններից դուրս գտնվող քաղաքական ռեպերտուարի  եւ  հասարակական կոնսենսուսի վրա: Բայց միաժամանակ կարծում ենք, որ սա միաչափ կերպով չի իրագործվել. ինստիտուցիոնալ իմաստով պետությունն ինքն իրեն վերակառուցել է եւ, հասարակության կողմից արձագանք ստանալու արդյունքում, նրանց միջեւ բազմակողմանի փոխգործակցություն է ձեւավորվել:  Ի դեպ, առաջին հարցը, որ հետապնդում ենք, այն է, թե ինչո՞վ է պայմանավորված 1915-ի ժխտման հարցում լայնածավալ դաշինքի առկայությունը: Ինչո՞ւ է ցեղասպանության ժխտումն այսքան լայն տարածում գտել: Սրա հետքերով գնալու մտադրությամբ ճամփա ընկանք: Հետեւաբար՝ թե՛ քաղաքականության սոցիոլոգիան, թե՛ կոլեկտիվ հիշողության ուսումնասիրությունները եւ թե՛ ազգայնական գրականությունը մի շարք հայեցակարգային միջոցներ/գործիքներ են օգտագործել եւ փորձել ժխտողականության ռազմավարություններն ու մեթոդները պարբերականացնել: Այս համատեքստում հայտնաբերեցինք, որ շարունակականությունը ժխտման հիմնասյունն է: Հոդվածները, որոնց մասին խոսում ենք, գրքի նախնական աշխատանքներն են, որը շուտով կավարտենք:

Հարյուրամյա ժխտողականության վերաբերյալ ուսումնասիրություն ենք կատարում: Փորձում ենք հաստատությունները, դերակատարներին, հանրային կարծիք ձեւավորողներին, խորհրդարանական  բանավեճերը, պատմագրական տեխնիկան տեսական շրջանակի սահմաններում որպես մի ամբողջականություն դիտարկել: Գրքի աշխատանքները «ժխտողականության շուրջ համախմբում»  հասկացության հիման վրա են ընթանում: Ժխտողականության շուրջ համախմբումը ներկայացվում է պատմական եւ արդի օրինակներով, թե ինչպես են տարբեր քաղաքական դիրքորոշում ունեցող դերակատարներն ու խմբերը նույն հարթակում  հայտնվում, երբ հարցը վերաբերում է 1915-ի ժխտմանը:

ՕԹ – Մեր առջեւ հարց չենք դրել ուսումնասիրել, թե ինչ է տեղի ունեցել 1915-ի ցեղասպանության ժամանակ: Ձգտում ենք 1918-ից մինչ այսօր ընկած ժամանակաշրջանում Թուրքիայում առկա քաղաքական եւ սոցիալական համակարգի քաղաքական սոցիոլոգիայի պատկերը ստանալ: Մեր ուսումնասիրության ելակետերից մեկն էլ այն է, որ համակարգը, որում այսօր ապրում ենք, ձեւավորվել է 1912-1922 թվականների մեծ պատերազմի ընթացքում: Մեկ այլ շեշտադրում, որ համալրում է մեր աշխատանքը, վերաբերում է Իթթիհաթականների եւ Հանրապետությունը հիմնած էլիտայի միջեւ առկա բարդ հարաբերությունների շարունակականությանը։ Այս բարդ հարաբերությունների արդյունքում էլ Թուրքիայում կառուցվում է ժխտողականության շուրջ համախմբման ռեժիմը:

Ո՞րն է աշխատության հիմնական շեշտադրումը:

ԳԳՕ –   Ցանկացել ենք ընդգծել ժխտողականության հարցում տարբեր, երբեմն իրարամերժ ռազմավարությունների իրականացման փաստը, նաեւ այն, որ դրանց պարբերական բնույթ հաղորդելու ընթացքում իրական միտումը մոռացման եւ լռեցման քաղաքականությունն է եղել:

Հանրապետության առաջին տարիների սերնդի հիշողության մեջ ցեղասպանության մասին հուշերը թարմ էին, բայց նախընտրեցին լռել: Իսկ հաջորդող սերունդները մոռացության մատնվածի հիման վրա ստեղծված քաղաքական դիրքորոշումն ընդլայնեցին: Պաշտոնական դերակատարները 70-ականների վերջին 80-ականների սկզբին ժխտողականության վերաբերյալ պարբերական բնույթ կրող քաղաքականություն մշակեցին: Փորձում ենք ցույց տալ, որ ժխտողականության ռազմավարությունն իրարամերժ փաստերով է իրականացվել:

ՕԹ – Մի կողմից՝ կոնցեպտուալ սահմաններ ենք օգտագործում եւ ուսումնասիրում, թե պետական միտքը ժխտողականության հարցում տարբեր ժամանակահատվածներում ինչպես է գործել: Սրա հետ մեկտեղ՝ «ժխտողականության շուրջ համախմբումը» կարեւոր առանցք է: Մյուս կողմից՝ հասարակությունը, որում ապրում ենք, ժխտողականության մշակույթով է ձեւավորվել: Բայց մյուս կողմից մենք պնդում ենք, որ չպետք է ժխտողականության այդ մշակույթը վերլուծել մշակութային մեկնաբանությամբ: Այո՛, ժխտողականությունը որոշ իմաստով մշակույթ է ստեղծում` սահմանելով մարդկանց զգացմունքներն ու էմոցիաները:

Սակայն ժխտողականության ստեղծած այս մշակույթը չպետք է մեզ բերի եզրահանգման, որ ժխտողականությունը պատմությունից դուրս է եւ բոլոր ժամանակահատվածներում էլ եղել է: Փորձում ենք ցույց տալ, թե ժխողականությունն ինչպես է քայլ առ քայլ կառուցվել պետական մտքի եւ պետության ու հասարակության միջեւ առկա՝ ժամանակ առ ժամանակ բացահայտ, երբեմն էլ քողարկված հարաբերությունների հիման վրա: Այդ պատճառով էլ մեր աշխատանքի կարեւորագույն շեշտադրումներից մեկը հրադադարի ժամանակահատվածն է: Վերլուծության մեջ տեղ ենք հատկացրել այդ ժամանակահատվածում առկա 1915-1917 թվականների մասին հիշելու ձեւերին: Ոչ միայն հիշելու ձեւերի վրա ենք կանգ առնում, այլեւ թե ինչ ձեւաչափով է քաղաքական հարթակներում տեղահանության հարցն օրակարգ բերվել, ինչպես նաեւ կանգ ենք առնում այդ ժամանակահատվածի կառավարությունների՝ մասնակի արդարություն հաստատելու ջանքերի վրա:

Մեկ այլ կարեւոր միտք, որ փորձում ենք արտահայտել, հետեւյալն է. պետական միտքը միջազգային բալանսից զատ չի գործում: Հաջորդ կարեւոր փաստն այն է, որ պետական մտքի համար ժխտողականության շուրջ համախմբումը կարեւոր է, քանզի պետությանը հնարավորություն է տալիս վերարտադրվել:

Փաստորեն՝ պետական միտքը սնող հանգամանքներից մեկն էլ ձեր նշած ժխտողականության շուրջ համախմբվածությունն է: Կա՞ն այլ բաներ, որոնք կարող եք թվարկել: Ինչպե՞ս է պետական միտքը դեռ այսքան հզոր կերպով շարունակում ներկայությունը:

ԳԳՕ – Այս հանգրվանում չպետք է սահմանափակվենք միայն պետական մտքի հայեցակարգն օգտագործելով, պետք է խոսենք նաեւ հիմնադիր պայմանագրի մասին, հատկապես անդրադարձ կատարենք վերջինի եւ պետական մտքի միջեւ առկա կապին: Քանզի հիմնադիր պայմանագիրը մեկ անգամ եղած եւ վերջացած մի բան չէ, անընդհատ նորացվել է եւ իրականում թուրք ազգայնականությունից էլ առավել ընդգրկուն է: Այո՛, թուրք ազգայնականությունը քաղաքական կեցվածք է եւ հիմնադիր պայմանագրի հետ սերտ կապակցված: Սակայն այդ պայմանագիրը հաճախ, քաղաքական կեցվածք ընդունելուց բացի, իմանալ-չիմանալու, զգալ-չզգալու խնդիր պարունակող կանխավարկածների մի ամբողջ փաթեթ է: Այն Արեւմուտքի հանդեպ թերահավատություն է պարունակում եւ մարմնավորում է կոլեկտիվ ճնշվածության առասպելը, որը մենք նույնպես փորձում ենք ընդգծել:

Ազգայնականության մասին խոսեցիք, ժխտողականությունը թուրք ինքնության հարց է, ըստ Ձեզ, ազգայնականությունն այդ ժխտողականության մեջ ի՞նչ տեղ է զբաղեցնում:

ԳԳՕ – Վերջին քսան տարիներին թուրք ազգայնականությունը քննադատող աշխատությունները տեղեկություն են տրամադրում ազգայնականության դերակատարների եւ մտավոր զարգացման մասին, սակայն չեն բացատրում, թե ազգայնական նախագծի հիմքում եղածներն ինչպե՞ս են ընդունելի դարձել կամ ինչո՞ւ այդքան հետեւորդներ կան: 1915-ի վրա աշխատելը մեզ այս ամենի մասին հստակ տեղեկություն է տալիս:  Հանրության մեծ մասը միայն ազգայնական առաջնորդներին հետեւելով չէ, որ ազգայնական է դարձել: Կոտորածներից եւ ջարդերից հետո ձեռք բերածը պաշտպանելու համար թուրքերն ազգայնականությունն են որդեգրել:

ՕԹ – Կարող ենք ազգայնականության երեք հիմնական հատկություն թվարկել. 1) մենք եւ նրանք տարանջատումը, 2) շատ հաճախ «մենք»-ն ավելի ճիշտ ցույց տալու մտային շրջանակը, 3) սպառնալիքի ընկալումը: Բոլոր այս հատկությունները ժխտողականության՝ կրկին վերարտադրվելու ընթացքում հստակ տեսանելի են: «Մենք»-ին միշտ ճիշտ համարող կեցվածքն իրականում Թուրքիայի պետական մտածողության արտացոլումն է: Կարելի է երկու հիմնական ռազմավարություն թվարկել, որոնք որդեգրել են Թուրքիայի պետական այրերը: Առաջինը` Օսմանյան ժամանակաշրջանում հայերի եւ մահմեդականների հարաբերություններին նայել եւ «դարեր շարունակ ամեն ինչ լավատեսական էր» կերպով պատմել` խույս տալով 1915-1917-ից: Երկրորդը` հայ խմբավորումների՝ 1918-ից հետո կատարած վրեժի գործողությունները չափից շատ առաջին պլան բերելով՝ անտեսել 1915-1917 թվականներին տեղի ունեցած կոտորածն ու տեղահանությունը: Ժխտողականությունից բացի՝ 1915-ի վերաբերյալ ճշմարտության պահանջը որպես սպառնալիք են ընկալում: Թուրքիայում առկա պետական դիրքորոշման արտացոլումը մամուլում հստակ երեւում է: 1980-ականների թերթերն ուսումնասիրելիս հետեւյալը նկատեցինք. Լիբանանում, Բրազիլիայում 1915-ի հիշատակումները Թուրքիայում որպես լուրջ սպառնալիք էր ընկալվում:

Կարեւոր մեկ այլ հարց էլ հետեւյալն է. 1912-1922 թվականների պատերազմից հետո աշխարհագրական այս տարածքում բնակվող մահմեդականները նոր կենցաղ ստեղծելիս շատ լավ գիտակցում էին, որ տեղահանման գործընթացից մահմեդականներն ազդվել եւ օգտվել են: Ազդվելն ու օգտվելն իրականում նրանց մի նոր տեսանկյունից պահանջ պարտադրեց: Որպեսզի կարողանան շարունակել օգտվել՝ իրավական հիմքի, հավաստիացման կարիք ունեին: Լոզանի պայմանագիրը հենց այդ հավաստումը տալու համար է կյանքի կոչվել: Այդ պայմանագրի ներկայացրած կետերից մեկն էլ աշխարհագրական այս տարածքներից գնացածների՝ այլեւս երբեք հետ չվերադառնալու երաշխիքն էր: Ժխտելը ձեռք բերածը չկորցնելու ճանապարհ էր:

Քեմալականներն ու ԱԶԿ/AKP-ականներն արդյո՞ք պետական միտքը նույն կերպ են օգտագործում: Նմանությունները կամ տարբերությունները որո՞նք են:

ԳԳՕ – Երկու կարեւոր կետ կա. նախ եւ առաջ պետք է հասկանալ, արդյո՞ք Արդարություն եւ զարգացում կուսակցության (ԱԶԿ)՝ հանրապետության հիմնադրման գաղափարախոսությանը դեմ լինելու եւ քննադատական կեցվածքը ներառում է 1915-ը կամ Հանրապետության վաղ ժամանակաշրջանի այլ կոտորածները: Հենց այս կետից է պետք սկսել մտածել հարցի շուրջ, քանի որ ԱԶԿ-ի իշխանության առաջին տարիներից ի վեր տարբեր փուլերով անցած Իթթիհաթությանն ու վաղ հանրապետությանն ուղղված քննադատություն կար: Սա նաեւ իր ուրույն տեղն ունի ազգային տեսլականում: Ի հավելումն սրան՝ ԱԶԿ-ն նման քայլ արեց նաեւ ժամանակի մեծ մեղքերը քննադատող լիբերալների աջակցությունը ստանալու համար:

Այս պատճառով այս հաշիվներում 1915-ն ի՞նչ տեղ է զբաղեցնում հարցադրումը նախ «շատ ավելի լավատեսական» պատասխան ուներ, քանի որ առերեսվելու հարցը, թվում էր, նաեւ 1915-ն է ներառում: Սակայն շատ ավելի ուշ հայտնի դարձավ, որ  իրականում այն, ինչ ուզում էին անել, պարզապես առանց որեւէ գին վճարելու, «կուզից ազատվելու» գործողություն էր, եւ դա էլ ոչ թե ընդունման-առերեսման ճանապարհով, այլ պետության ռազմավարության հիմնական ուղղվածությամբ, որը 2011 թվականից՝ եռակողմ կոալիցիայի ժամանակաշրջանից ի վեր, կյանքի կոչման միտում ունեցող ռազմավարության շարունակությունն էր: Արխիվների հարցից, պատմաբանների հանձնախմբից մինչեւ միջազգային կայունությունն օգտագործելը  եւ շատ այլ ոլորտներում ժխտողականությունը պահպանել է իր շարունակականությունը: Իթթիհաթական թշնամությունից անցում է կատարվել դեպի «մեր քաղաքակրթությունը ցեղասպանություն չի անի» մտքին:

ՕԹ – ԱԶԿ-ն 2002-ից ի վեր, բացի Իթթիհաթականությունից, նաեւ ազգ-պետություն նախագծի հետ խնդիր ունի, քանզի ինքն իրեն տեսնում է որպես Իթթիհաթականների կողմից ճնշվածների շարունակություն։ ԱԶԿ-ի՝ 2000-ականներին բերած հոսանքը նպաստեց, որպեսզի Թուրքիայում ժխտողականության շուրջ համախմբման ռեժիմի ճեղքերը մեծանան: Սա փաստող շատ օրինակներ կան: Առավել ակնհայտներից մեկը 2005 թվականին Բիլգի համալսարանում տեղի ունեցած գիտաժողովն է: Պետական միտք ասվածը եզակի բան չէ, տարբեր դերակատարների կողմից տարբեր կերպ է օգտագործվում: ԱԶԿ-ն ժողովրդավարացման, ԵՄ-ի հետ հարաբերությունների բարելավման տեսանկյունից գործեց եւ այս ամենի արդյունքում ի հայտ եկած փոփոխությունները պետք է ընդգծել: Պետք է նշել նաեւ 2014 եւ 2015 թվականների ցավակցական ուղերձները: Սրանք Թուրքիայի դասական պետական մտքի շրջանակից դուրս քայլեր են եւ, առաջին անգամ լինելով, Թուրքիայի Հանրապետությունը տեղահանության ժամանակ մահացածներին հիշատակելը պաշտոնապես օրինական հայտարարեց:

Սակայն մյուս կողմից հստակ տեսնում եք, որ ԱԶԿ-ի կառավարած ժամանակահատվածում պետական միտքը դասական բնազդները մի կողմ չի թողել: Այս պարագայում էլ օրինակները շատ են: Կարեւորագույնը Հրանտ Դինքի սպանությունն է: Որպես Դինքի սպանության դատավարությանը հետեւողներ, քայլ առ քայլ նոր բաներ ենք իմանում  եւ այս հանգրվանում ամենածայրահեղ բանը, որ իմացանք, այն է, որ երբ Դինքը սպանվեց, ձգանը սեղմողի շուրջ ժանդարմերիայի հետախուզության վեց աշխատակից կար: Թուրքիայում հետախուզական կառույցները հայերին, կրոնափոխ եւ իսլամացած հայերին որպես սպառնալիք են դիտարել եւ միշտ հետեւել: 1915-1917-ի մասին խոսելաձեւի մեջ շատ մեծ փոփոխություններ են նկատվում: Դրանում «Ակօս»-ի դերակատարությունը շատ մեծ է, բայց նույն «Ակօս»-ը շատ թանկ վճարեց: ԱԶԿ-ն ազգ-պետությունից հեռավորության վրա լինելու հետ մեկտեղ՝ ինքն իրեն գաղափարապես մահմեդական-օսմանյան քաղաքակրթության հիմքում է երեւակայում: Ժամանակ առ ժամանակ ԱԶԿ-ի առաջնորդները քաղաքակրթական երեւակայության շրջանակում շատ հանգիստ կարողանում են  «մեր քաղաքակրթությունը ցեղասպանություն չի գործի» նախադասությունն արտաբերել: Կամ էլ որդեգրում են «ցեղասպանությունը հավասարազոր է հոլոքոստի» արտահայտությունը: Բայց, իհարկե, այս ամենը համոզելու զորություն չունի:

Փաստորեն՝ ցավակցական ուղերձները, Դավութօղլուի առաջ քաշած «ընդհանուր ցավ», «արդար հիշողություն» հասկացությունները գնահատում եք որպես պետական մտքի տարրեր: Եվ սրանք համապատասխանում են ձեր աշխատությունում նշված տարրերից վերջինին` նոր լեզու ստեղծելուն եւ տարածելուն: Կարո՞ղ եք հստակ ասել, որ ԱԶԿ-ն փոփոխված լեզվով եւ բառապաշարով իրականում նույն ժխտողական պետական միտքն է շարունակում:

ԳԳՕ – ԱԶԿ-ում պետական մտքի հարցում լուրջ շարունակականություն կա: Այստեղ կարեւորն այն է, որ դասական ժխտողական քննարկումները 2000 թվականից հետո կորցրել են շարունակական լինելու առանձնահատկության կարողությունը: Սրանում մեծ դեր ունեն Թուրքիայի ներքին գործընթացները եւ արտաքին քաղաքականության հաշվեկշիռների հետ հարաբերությունները, բայց, միաժամանակ, իրենց ազդեցությունն են ունեցել ակադեմիական գրականության մեջ առաջ եկող քննադատական աշխատությունները: Խոսքը նոր ուսումնասիրությունների մասին է, որոնք ցնցել են ժխտող թուրք գիտնականների աշխատությունները:  Այս պատճառով, եթե անգամ ԱԶԿ-ի փոխարեն մեկ այլ դերակատար լինի, արդեն հայտնի ժխտողական փաստարկներով շարունակելն անհնար է: Հետեւաբար, ականջ շոյող հասկացությունների միջոցով, ինչպիսիք են, օրինակ, «արդար հիշողությունը», «ընդհանուր ցավը», 1915-ը որպես ցեղասպանություն չճանաչելու ռազմավարությունը շարունակվեց: Վերջին հինգ-վեց տարում նոր լեզու ստեղծելու ընթացքում ժխտողական փաստարկները նախկինից ավելի տարբեր են ներկայացնում: Ճնշված ժողովուրդ ասվածն իր տեղում է, պարզապես հիմա դա ոչ թե թուրքության հիման վրա է նեկայացվում, այլ մահմեդականության:

ՕԹ – 2015-ի ցավակցական ուղերձը բովանդակության տեսակետից 2014-ի ուղերձից առավել զորավոր էր: Բայց այստեղ տեսնում ենք, որ երկակի դիսկուրս է գործում: Էրդողանը ծայրաստիճան ցավալի մի նախադասություն արտաբերեց: Երեւանում տեղի ունեցող հիշատակման արարողությունների վերաբերյալ «իրենք նվագում են՝ իրենք պարում» արտահայտությունն օգտագործեց:  Իսկ այս տարի վարչապետ Բինալի Յըլդըրըմը տեղի ունեցած ողբերգությունը «սովորական դեպք» որակեց: Գրքում հենց սա ենք փորձում բացատրել. «Սովորական դեպք» արտահայտությունը ժխտողականության շուրջ համախմբվելու արտացոլում է, քանի որ սա, ինչպես նաեւ  մի գրականագետի հնչեցրած «հայերին հենց այնպես չեն կոտորել» հայտարարությունն իրականում նույն բանն են:

Ինչ խոսք, պետք է նաեւ ուշադրություն դարձնել պետական պաշտոնյաների՝ 2015-ին վերսկսված հակամարտությունների ընթացքում ասածներին: Թուրքիայում առկա նոր հրդեհում ժանդարմերիայի եւ ոստիկանության հատուկ ծառայությունների սպաների՝ հայերի վերաբերյալ օգտագործած լեզվում «հայ» բառը միայն որպես վիրավորանք է հնչում: Այս սպաները քրդաբնակ վայրերում «հայ բիճեր» ասելով՝ այս վիրավորանքները պատերին գրեցին: Հայերին որպես քրեական հետապնդման ենթակա դասակարգ են տեսնում եւ պետությանը դեմ դուրս եկող բոլորին հայերի հետ են կապում:

ԳԳՕ – Երբ նայում ենք Թուրքայի մոտ անցյալին, հասկանալի է դառնում, որ հայերը եւ մյուս ոչ մահմեդականները միջազգային քաղաքականության մեջ մի տեսակ որպես պատանդ են օգտագործվում: Կիպրոսի հարցում հույների օրինակով սա հստակ տեսանելի է: Սակայն 1915-ի վերաբերյալ պետությունը շարունակականություն թելադրող քաղաքականություն է վարում: Դրանցից մեկն էլ փորձն է ցույց տալու, թե Թուրքիայի հայերը որքան երջանիկ եւ անհոգ են ապրում: Մեկ այլ օրինակ էլ «լավ հայ – վատ հայ» բաժանումն անելն է: Հայկական համայնքից հավաքել անհատների, որոնք կսատարեն պետական տեսակետին… Իսկ ամենավերջում սպառնալիքն է գործի  անցնում. պետական այրերի շուրթերից «մեզ շատ մի նեղեք, թե չէ Թուրքիայի հայերին կուղարկենք» խոսքերն են հնչում:

ՕԹ – Այստեղ հատկապես լեզվական խաղ կա, եւ հայտնի չէ, թե ում են արտաքսում. Հայաստանի քաղաքացիներին, թե՞ Թուրքայի հայերին:

Բացի շարունակականությունից, կա նաեւ կասկած առաջացնելու մեթոդը, որը ցեղասպանության ժամանակ տեղի ունեցածը ոչ հստակ է որակում եւ առաջարկում է քննարկել… Ըստ Ձեզ՝ այս մեթոդն ինչո՞ւ կարճ տեւեց եւ այլ մեթոդների անցում կատարվեց: Ժխտողականության տեսակետից դա որքանո՞վ արդյունավետ կարող էր լինել:

ՕԹ – Կարեւոր մարտավարություններից մեկը ձեւավորվել է «Այս հարցը դեռ ստույգ չէ, արխիվները փակ են, նախ թող արխիվները բացվեն» դիսկուրսով: Այստեղ Թուրքիայի պետական դիրքորոշումը չի ուզում տեսնել, որ այն, ինչ պետք է իմացվի, մեծ հաշվով հայտնի է, եւ միջազգային ճանաչման պատկերի հիմնական ուրվագծերը փոփոխության ենթարկող տեղեկություն երեւան չի գալու: Բայց այստեղ պետք է նաեւ շեշտադրենք այն հանգամանքը, որ պետական մտքի յուրաքանչյուր քայլ չի կարող ցանկալի արդյունքի հասնել: Այդ նույն մարտավարության շրջանակում Թուրքիայի օսմանյան արխիվները բոլոր երկրների օգտատերերի համար բացվեցին: Թեմայի վերաբերյալ քննադատական գրականության կարեւոր աշխատությունները բացված արխիվների վրա են հիմնված:

Նախկինում տված հարցազրույցներից մեկում ասում եք «2015 թվականի ապրիլի 24-ին ժխտողականությունը թեկուզ քիչ, բայց լուծարվեց»: Ի՞նչ նկատի ունեք:

ՕԹ – Մենք շատ սուր ժխտողականության մթնոլորտում ծնված սերունդ ենք: Բայց այսօր հարցի վերաբերյալ թուրքերենով բազմաթիվ աշխատություններ կան, ժողովներ են արվում: Եվ ոչ միայն Ստամբուլում: Քրդական շարժման հարցի վերաբերյալ ցուցաբերած զգայնության սահմաններում, օրինակ, Բիթլիսի, Դիարբեքիրի քաղաքապետարանները նմանատիպ ժողովների եւ հանդիպումների համար իրենց դռներն են բացում եւ հյուրընկալում: Հարցն  այլեւս դադարել է նախկինի պես չխոսվող թեմա լինել: Օրինակ՝ 2015 թվականի ապրիլի 24-ին «Ջումհուրիեթ» օրաթերթը հայերեն գլխագրով լույս տեսավ: Երբ ասում եմ՝ ժխտողականության շուրջ համախմբման ճեղքեր, հենց սա նկատի ունեմ: Բայց, իհարկե, տեղի ունեցած դրական այս զարգացումները չափազանցնել նույնպես պետք չէ…

ԳԳՕ – Թուրքիայի հասարակության առերեսման հարցում գնահատականը բավական ցածր է, եւ պատճառը իրադարձություններին պրագմատիկ մտահոգությամբ ու ֆունկցիոնալ տեսանկյունից նայելն է: Շատերի համար պատմության հետ առերեսումը նյութական ծախսերի հետ համատեղ է օրակարգ գալիս: Սա է պատճառը, որ «հարյուր տարի է անցել, դեռ ինչու ենք այս մասին խոսում» կեցվածքի հետեւում գին վճարելու վախն է գերիշխում: Անցյալի վրա ստվեր գցելը թե՛ տարբեր քաղաքական դիրքորոշում ունեցող մարդկանց  մեկ տեղ պահող սոսինձ է, թե՛ սայթաքուն վստահությունը քայքայվելուց պահպանող վահան: Մինչդեռ չառերեսվելը հանգեցնում է հանրային խղճի փչանալուն: Իհարկե, չպետք է մոռանալ, որ ոչ մի առերեսման փորձ ինքնըստինքյան չի եղել. ներքին եւ արտաքին տեղաշարժերի համագործակցության արդյունքում ի հայտ եկած պատմական մի պահի ի հայտ եկած ժամանակ առերեսում է տեղի ունենում եւ Թուրքիայում դրա ուշացման հիմնական պատճառներից մեկն այդ պահի՝ համաժամանակյա չլինելն է: Խորհրդարաններում ցեղասպանությունը ճանաչող բանաձեւերի ընդունումը միայնակ չի կարողանում առաջընթաց ապահովել, քանի որ ներքին դինամիկան բոլորովին այլ ուղղությամբ է գործում: Հետեւաբար՝ ռեակցիոներ դիրքորոշումից այն կողմ՝ նոր եւ ազդեցիկ առերեսման փուլ չի սկսվում:

Պետական միտքը Թուրքիայում ինչպե՞ս կարող է փոխվել, ինքն իրեն, ներսից հասարակական տեղաշարժերով, թե՞ միջազգային ճնշմամբ: Ի՞նչ եք  կանխատեսում:

ՕԹ – Տարբեր տարրերի մեկտեղվելու արդյունքում կարող է փոխվել: Մենք հենց դա ենք փորձում անել, առանց ներքին եւ արտաքին տեղաշարժերը տարանջատելու՝ միասին վերլուծել: Այդ պատճառով, եթե Թուրքիայում որեւէ բան փոխվի, միայն միջազգային կոնյունկտուրայով կամ արտաքին տեղաշարժերից անջատ չի լինի: Եթե որեւէ փոփոխություն լինի, անշուշտ դա Թուրքիայի քաղաքական կառուցվածքի՝ է՛լ ավելի ժողովրդավար սանդղակի հասնելու արդյունք կլինի: Այսօր ավտորիտարիզմի տեսանկյունից ԱԶԿ-ի ամենամռայլ ժամանակաշրջանում ենք: Իհարկե, շատ ավելի դյուրին է անցյալի վնասվածքների եւ կոլեկտիվ բռնությունների մասին  խոսել ավելի ժողովրդավար եւ օրենքի գերակայության մթնոլորտում: Սա նույնն է Դերսիմի, սեպտեմբերի 6-7-ի եւ Հայոց ցեղասպանության հարցում: Թուրքիայում պետական մտքի շրջադարձը ընդհանուր ժողովրդավարականացմամբ է հնարավոր:

ԳԳՕ – 1915-ի ցեղասպանության հետ առերեսում, հիշատակումներ եւ դրա համար համախմբվող դերակատարներ… 2012-2015 թվականների ընթացքում սրան մոտ իրավիճակ էր: Եթե ինչ-որ մի օր առերեսում տեղի ունենա, ապա մահմեդական ինքնությամբ բնութագրվող մարդկանց մասնակցությամբ կլինի. միայն նրանց մասնակցության դեպքում հնարավոր կլինի արդյունքի հասնել:

Նախ եւ առաջ պետք է առերեսումը կանխող խոչընդոտները վերացնել… Ոչ թե ցեղասպանության հանցավորների հետ, այլ ճնշվածների եւ զոհերի հետ համախմբման նոր լեզու ստեղծել: Եվ որքան էլ դա կարճ ժամանակում չիրականացվող մի բան լինի, ամեն դեպքում՝ այդ ուղղությամբ ջանք կա: Թուրքիայի հասարակության ներսում տարբեր դերակատարներ փնտրտուքի մեջ են: Բայց հիշենք նաեւ, որ այնպիսի մի հասարակության մասին ենք խոսում, որը լուռ է մնում նաեւ մեր օրերում տեղի  ունեցող կոտորածների հարցում:

Այս համատեքստում Գերմանիայի եւ Ավստրիայի որոշումներն ինչպիսի՞ ազդեցություն կարող են ունենալ: Ի՞նչ նշանակություն ունեն առհասարակ նման որոշումները:

ԳԳՕ – Թուրքիայում պաշտոնական դիսկուրսի ենթագիտակցության մեջ ուրիշին մեղադրելու հակում կա: Սրա մի օրինակ է, երբ ասում են՝ կոտորածները պետությունը չի կազմակերպել, տեղական դերակատարներն են արել, եւ տարածաշրջանային դերակատարների մասին խոսելիս մասնավորապես քրդերին են մատնանշում: Իհարկե, տեղական դերակատարների ազդեցությունն էլ կա, բայց դա պատկերի միայն մեկ մասնիկն է: Մեկ այլ բնորոշ տարր է Առաջին Աշխարհամարտի ժամանակ դաշնակից եղած Գերմանիային որպես հանցավոր մատնանշելը: Այդ պատճառով քրդերի եւ գերմանացիների քննադատական մոտեցումն ավելի մեծ աղմուկ է բարձրացնում եւ ուշադրություն գրավում:

Գերմանիայում  ընդունված բանաձեւի տեքստը, մյուսների համեմատ, է՛լ ավելի նեղ կացության մեջ է դնում Թուրքիայի պաշտոնական ժխտողական դիրքորոշումը, քանի որ նախ՝ գերմանացիները 1915-ը ցեղասպանություն որակելով՝ Հոլոքոստի առանձնահատկության վրա ստվեր չգցեցին: Հոլոքոստի եզակությունն այդ բանաձեւում շեշտադրելը կարեւոր էր, քանզի Թուրքիան միշտ այս թեզն օգտագործելով էր առաջ գնում: Երկրորդ կարեւոր կետը. թեպետ շատ մեղմ արտահայտություններով, բայց գերմանացիներն ընդունեցին մեղքի իրենց բաժինը եւ որպես հիմնական մեղավոր ցույց տվեցին Իթթիհաթականներին: Այս տարրերը տեքստն առավել ազդեցիկ են դարձրել: Թուրքիայի հանրության շրջանակում պետական թեզը պաշտպանող դերակատարները, եթե տեքստի մեկ բաժինը կարդան, մեծ է հավանականությունը, որ պետական դիրքորոշման վերաբերյալ շատ հարցեր կծագեն:

ՕԹ – Կարծում եմ՝ հայկական Սփյուռքի կողմից տարբեր երկրների խորհրդարաններում հարցն օրակարգ բերելը միջազգային համատեքստում ազդեցիկ է: Բացի այդ, սա այդքան էլ դյուրին չէ, քանի որ կարող է օգտագործվել այնքանով, որքանով իրական քաղաքականությունն ու միջազգային հարաբերությունների իդեալիստ կողմը համահունչ են: Արտաքին դերակատարներին բացարձակ դատավորի կարգավիճակում տեսնելը կարող է խնդրահարույց լինել, բայց հարցն օրակարգ բերելու համար ազդեցիկ գործիք է: Գերմանիայի ընդունած բանաձեւի մեկ այլ կարեւորությունն էլ հետեւյալն է. Գերմանիան իրական քաղաքական տեսանկյունից Եվրոպայում առկա փախստականների ճգնաժամին լուծում գտնելու հարցում Թուրքիայի հետ համագործակցության կարիք ունի, եւ հենց այս փուլում նման բանաձեւ ընդունեց, ավելի՛ն, բոլոր կուսակցությունները սատարեցին այդ որոշմանը: Տեքստը նման չէ ամերիկյան նախագահների՝ երկու պարբերությամբ ուղերձներին: Ծայրաստիճան համապարփակ է եւ Թուրքիայի հանրության համար զգայուն շատ հարցեր չի անտեսել:

Այս բանաձեւի ընդունումից հետո թուրքական մամուլում բավականաչափ անդրադարձ եղավ: Այսպիսի համեմատություն անենք. երբ նայում ենք քրդական հարցին, կարծես թե հետ ենք գնում դեպի 90-ականներ: Հայկական հարցի վերաբերյալ նույնը կարո՞ղ ենք ասել: Հարցն օրակարգային է դառնում, միայն երբ անհրաժե՞շտ է… Վերջին անգամ 2015 թվականի ապրիլի 24-ին է խոսվել….

ՕԹ – Կարեւոր հարց է… Իրականում, երբ ժողովրդավարության սանդղակը նվազում է, 1915-ի մասին խոսելն իրեն հասանելիք բաժինն առնում է այդ իրավիճակից: Բայց կողմնակից եմ, որ 2000-ականների ստեղծած ազդեցությունը չթերագնահատենք: Թուրքիայում մինչեւ 90-ականների կեսերը պաշտոնական թեզի կողմնակից պատմաբանները հարցի վերաբերյալ մենաշնորհ ունեին եւ այդ դիրքերից էին խոսում: Չկար հզոր մի ձայն, որ դեմ դուրս գար այդ ամենին: Ընդդիմադիր ձայնը քաղաքականության ոլորտից է եղել եւ որեւէ ակադեմիական ուժ չի ունեցել: Բայց այսօր կան պատմաբաններ, ովքեր լուրջ աշխատում են հարցի վրա եւ սուր քննադատական մոտեցում են ցուցաբերում: Գրականության ոլորտում տեղի ունեցած զարգացումները եւ հանրության վրա դրանց թողած ազդեցությունը շատ բան է ուրվագծել: Հատկապես Թալեաթ Փաշայի գրառումների հրապարակվելն այս ողբերգության զոհերի թվի մասին պաշտոնական պատմության փոխանցածից բոլորովին այլ պատկեր մատուցեց: 90-ականների կոնյուկտուրայում Ստամբուլում ապրիլի 24-ին հեշտությամբ ոգեկոչում չէր կարող լինել:

ԳԳՕ – Երբ խոսում ենք հետ գնալու մասին, ապա պետք է դերակատարներին իրարից առանձնացնենք: 80-ականներին հարցը քրեականացնելու հիմնական փաստարկը ԱՍԱԼԱ- գոյությունն էր: Հետո պետությունը շարունակեց հայերին քրեականացնել, այս անգամ՝ ԱՍԱԼԱ-ՔԱԿ (PKK) շարունակական թեզի հիման վրա: Հիմա էլ ամբողջությամբ քաղաքական համատեքստում հաշիվ պահանջելու միտում կա, եւ որքան էլ նախկին սովորույթներին դիմող պաշտոնական դիսկուրս գոյություն ունենա, միեւնույն է, չեն կարողանում նախկինի պես արագ  քրեականացնել եւ հասարակությունից անհրաժեշտ աջակցությունը ստանալ: Եվ սա շատ կարեւոր է: Հայկական Սփյուռքը, Հայաստանը, Թուրքիայի հայերը պետք է քաղաքական մի գծի վրա մնան եւ խորհեն. կարեւոր գործ է արվել, եւ ժխտողականության պատը ճեղք է տվել: Բայց, միեւնույն ժամանակ, 80-ականներին չլինող բաների՝ այսօր առկա լինելու հանգամանքը նույնպես չպետք է չափազանցնել, քանզի առկա խնդիրները ժխտողականության պատը քանդելու համար  բավարար զորեղ չեն: Երբ խոսքը գնում է 1915-ի մասին, Թուրքիայում դրությունը շատ լուրջ է, քանի որ 1915-ը նշանակում է հարյուրամյա ժամանակահատվածի հետ առերեսվել, ինչը դյուրին չէ: Պետք չէ շատ լավատես լինել: Եթե անգամ մեկ սանդղակ դեպի վեր տեղաշարժ կա, դրա համար չափից շատ թանկ է վճարվել:

Ժխտողականության հաջորդ կանգառը ո՞րը կարող է լինել: Այրելիք ուրիշ բան մնացե՞լ է:

ԳԳՕ – Ըստ իս՝ այլ մարտավարություն հնարելու եւ իրականացնելու կարողություն չի մնացել: Հնարավոր բոլոր միջոցներին դիմել են, բոլոր ճանապարհները փորձել են: Բայց եթե լուրջ վայրիվերումներ լինեն, տարբեր խաղ կկառուցվի: Զարգացումների՝ առավել անկեղծ լինելու տեսանկյունից Թուրքիան պետք է Հայաստանին որպես առաջին զրուցակից ընդունի: Միայն այս դեպքում կարելի է հասնել նոր հանգրվանի: 1915-ի համատեքստում քաղաքական  օրակարգի շուրջ հանդիպելը  շատ կարեւոր է…

ՕԹ – Կարճ ժամանակում որեւէ փոփոխություն չի լինի, այսպես կշարունակվի: Այսօրվա կոնյունկտուրայի տեսանկյունից Թուրքիան շատ նեղ կացության մեջ չէ… Այո՛, պետք է Հայաստանին որպես առաջին զրուցակից ընդունի եւ հարցի մասին բանակցելու ժամանակ Սփյուռքը որպես լեգիտիմ դիտարկի, քանի որ 1915-1917-ին տեղի ունեցած տեղահանության եւ կոտորածների արդյունքն է Սփյուռքը…

Սփյուռքի քաղաքականություն կոչվող հասկացություն կա...

ՕԹ – Թուրքիայում ինչ-որ բան կփոխվի, եթե հրաժարվեն հարցի վերաբերյալ երկխոսությունները գործիքի վերածել: Երբ նպատակները մեծ չեն, ապա երկխոսությունը դրական գործընթաց է…

Փաստը, որ նման հոդվածներ եք կարողանում գրել, խոսում եք եւ, առհասարակ, ձեզ նման ակադեմիական շրջանակների առկայությունն ինչի՞ մասին է խոսում:

ԳԳՕ – Ակադեմիական ազատությունների առումով Թուրքիան դժվարին երկիր է: Մասնավորապես, շատ վտանգավոր ակադեմիական աշխատություններ կան հարցերի մասին, որոնք տաբու են համարվում: Սակայն մի սերունդ է մեծացել, որի համար ակադեմիական սկզբունքներին համապատասխան, պաշտոնական դիսկուրսից դուրս ուսումնասիրություն անելն ակադեմիական պատասխանատվություն է համարվում: Այդ սերունդը դրա համար թանկ վճարելու հավանականությունն աչքի տակ ունի: Այդ սերունդն օգտվում է նախկին աշխատություններից եւ, միեւնույն ժամանակ, փորձում դրանք հաղթահարելով՝ ավելին անել: Այսօր, չնայած բոլոր ճնշումներին, տաբու համարվող թեմաների շուրջ աշխատող ակադեմիականների ներկայությունը պատմության հետ առերեսման ջանքերի տեսանկյունից, անկասկած, շատ կարեւոր է: Այս աշխատությունների՝ ակադեմիական սահմաններից անդին անցնելը միայն հասարակության օգնությամբ կիրականանա:

Հարցազրույցը Լիլիթ Գասպարյանի