Հարցազրույց բանաստեղծուհի Սոնա Վանի հետ:
-Լավ գրականության բանաձեւը…
– Այն գրականությունն է լավը, որը մարդուն օգնում է ապրել, հաղթահարել իր գոյաբանական վախերը, փարատել մենության ու մահվան սարսափը, մտերմաբար խփել ուսիդ եւ ասել, որ վաղն ավելի լավ օր կլինի: Մեր օրերում, երբ վաճառվում է միայն սենսացիան ու ցնցող տողը, գրողը եւս երբեմն տրվում է սպառողականությամբ տառապող ընթերցողի պահանջին` ստեղծելով գրականություն, որը ոչ թե փրկում է գոյության սարսափներից, այլ ընդհակառակը` դրանք դարձնում է ավելի իրական: Անկարեկից գրողն ավելի վտանգավոր է, եթե նա նաեւ տաղանդավոր է: Լավ գրականությունը ոչ միայն հաճույք է պատճառում, այլ նաեւ տանում է գոյաբանական ռեալիզացիայի, ոչ թե ցնցում է պարզապես, այլ տանում ներքին տրանսֆորմացիայի, որը գոյությունը դարձնում է առավել տանելի, առաջարկում լինելիության առավել կենարար, առավել ինտենսիվ տարբերակ:
Բանաստեղծության առումով լավը այն գրողն է, ով լեզուն կրում է որպես հավելյալ զգայարան, երկրորդ մաշկ, ունի բացարձակ ինտուիցիա եւ բացարձակ ներվ: Այլապես բանաստեղծությունը զգայական մետրաժ է, որը հեղինակը այնուհետ կտրատում է իր շնչառության ռիթմով, իր ու ժամանակի երկխոսության տրամաբանությամբ, սեփական եսի ու տեմպերամենտի թելադրանքով, որը կոչվում է ոճ:
Կարդացեք նաև
-Գրական շնորհները կնոջ համար արժանի՞ք են, թե՞ գլխացավանք:
– Հիմարին ծաղրում են, շնորհալիին չարախոսում, միայն ապաշնորհն է մնում անխոցելի: Գլխացավանքը մտածող մարդուն մշտապես ուղեկցող վիճակ է, ու թող որ դրա պատճառը շնորհը լինի, հատկապես՝ քանի որ այս դեպքում մա՜րդը չի ընտրում իր գլխացավանքի պատճառը: Ինձ համար գրելը ծարավի պես կենսական պահանջ հագեցնելու ակտ է, ես դեպի գրիչն եմ ձգվում` բաժակը վերցնելու նույն կորով: Այն իմ կյանքից ոչինչ չի խլում, ընդհակառակը` հնարավորություն է տալիս առավել ինտենսիվ զգալ գոյությունս, հատկապես ժամանակի վարգը` քառատրոփ, ինչպես վայրի նժույգ: Իմ գրելը գլխացավանք է շուրջս գտնվող սիրելիներիս համար, որոնք իմ ֆիզիկական ներկայության պահանջն ունեն: Ամուսնական հարաբերության առումով` այն կարող է խանգարող դառնալ: Ինձ մնում է ամուսնուս համոզել, որ գրելը sexy արարք է, որ գրող կինը մաշկը օգտագործում է որպես հավելյալ զգայարան, հետեւաբար եւ կրկնակի անգամ ավելին է որպես կին եւ … նման ստեր, այլապես եթե իմանա, թե դա ինչ վայրենի բան է, ինձնից հազար մետր հեռու կփախչի:
-Պարտադի՞ր է, որ գրքի մարդը լինի ակտիվ քաղաքացի, թե՞ ակտիվությունը պետք է լինի զուտ ստեղծագործական:
– «Գրքի մարդը» եւ «պարտադիրը» հակասում են միմյանց: Իսկական գրքի մարդը պարտադրանքով ոչինչ չի անում: Հոգեխառնվածքի առումով գրչի մարդը երբեւէ պասիվ լինել չի կարող, քանի որ գրելը, ինքնին, ներքին անհանգստության եւ վերաբերմունքի արտահայտություն է: Գրողը անվերջորեն ներքին խուճապի մեջ գտնվող անհատ է, որի միտքն անվերջ զբաղված է ինտելեկտուալ ու էստեթիկ ընտրություններով, ընդունելու կամ մերժելու հրատապ վճիռներով, իր սարքած բառային ու գաղափարական քաոսից մի կերպ դուրս պրծնելու հրատապությամբ: Եթե անգամ ֆիզիկապես պասիվ է, նա՛ է իր շուրջ շարժում ու ըմբոստություն տարածողը: Եթե ակտիվությունը պայմանավորված է աշխարհին փոխազդելու չափով, ապա ոգեշնչված մեկ գրողը բանակի ուժ կարող է ունենալ: Իզուր չէ, որ օսմանյան Թուրքիան առաջինը մեր լուսավոր գրողներից փորձեց ազատվել: Հայրենիքի պաշտպանությամբ մտահոգ իշխանավորները սովորաբար գրողին օգտագործում են որպես խորհրդատու, իսկ հակառակ դեպքում փորձում են ազատվել նրանցից: Նայի՜ր քո երկրում ապրող մեծ գրողի կարգավիճակին եւ այն լակմուսի պես կարտացոլի քո երկրի հոգեւոր միջավայրի առողջությունը:
-Էլիտար կամ պալատական եւ հանրային գրողներ: Ի՞նչ կասեք այս բաժանման մասին: Ինչպիսի՞ն է մեր ժամանակների գրական տենդենցը:
– Այդպիսի բաժանումնե՞ր կան: Ես չգիտեի: Ինձ միշտ թվացել է, որ գրողների երկու տեսակ կա` լավ եւ վատ: Հանրայինը երեւի սերիալի համար գրողներն են: Պալատական ծաղրածու լսել էի, գրող` ոչ: «Էլիտարն» էլ երեւի այն գրողն է, որ գրում է միայն մտավոր էլիտայի համար, խորը փիլիսոփայություն կամ խրթին լեզուէ ենթադրում: Այս մեկը քիչ թե շատ հասկանում եմ, եւ չեմ կարող ասել, որ կտրականապես մերժում եմ: Ավելին` երբեմն ինձ դուր է գալիս, երբ գրողը ստիպում է երկրորդ անգամ կարդալ իր գործը, կամ երրորդ: Եթե այն ի վերջո ինձ հանում է նոր իրականություն` ապա ընդունելի է: Ճշմարտության ճանապարհը միշտ չէ, որ հեշտ է տրվում: Եթե այդ խրթինությունը սոսկ խրթին լինելու ցանկությունից է գալիս, եթե այն նախապես անլուծելի խաչբառ է եւ գրողը վամպիրի պես միայն ընթերցողի ժամանակն ու էներգիան է խլելու, ապա ես այն մերժում եմ: Մնացած բոլոր առումներով ինձ հետաքրքիրը ոչ թե կոնկրետ իզմ-ն է, այլ այն ներքին մտադրությունը, որով մղվում է գրողի միտքը, գրգռվում նրա արարչական ներվը: Որքանով է նա «բիթի» (սա վաղամեռիկ եղբորս սիրած բառն էր, ա՜խ որքան եմ կարոտում), որքանով է նա զգում ժամանակի շնչառությունը, խուճապը, տենդենցը եւ ինչպե՞ս է արձագանքում դրանց: Որքանո՞վ է նրա ձայնը կարեկից եւ ուղղորդող, մտահոգ ու իմաստուն:
Ի՞նչ անկյան տակ է այն դիպչում ընթերցողի սրտին եւ ի՞նչ է անում այնտեղ: Ի՞նչ մտահոգությամբ է նա հայտնվել քո կենսատարածքում: Որքանո՞վ է կիսում գոյության քո վախը, մենության քո տարածքը, խնդության քո չափը: Թե՛ գրողի եւ թե՛ ընթերցողի համար այսօրվա իրականությունը գլխապտույտի եւ դիսօրիենտացիայի, կասկածի ու շփոթի տանող ինֆորմացիայի հեղեղն է, որը մի գրող փորձում է հստակել, մեկ ուրիշը նախընտրում է պարել դրա հետ հողմնաղացի նման, մյուսը այդ հեղեղը օգտագործում է ցույց տալու համար լեզվի ամլությունն ու անկայունությունը: Այստեղ է, որ խոսքին ձեռք է մեկնում կարեկից համրությունը, մեծ տաղանդի տեր ռեժիսորի դեպքում ապացուցելով չասված խոսքի առավել հուսալիությունը, միաժամանակ փորձարկելով ոչ միայն լեզվի, այլ նաեւ համրության սահմանները, հաղորդակցության մարդկային պահանջի ու դրա իրացման պոտենցիալը` լեզվից դեռ շա՜տ առաջ գոյություն ունեցող մեկ այլ ոլորտում:
Ասածիս վկայությունը Հարություն Խաչատրյանի կինոլեզուն է, որպես բառի ալտերնատիվ, որտեղ լռությունը տիրապետում է բանաստեղծական տողի ճշգրտության, ունի կոնկրետ շեշտադրություն, ինտենսիվություն եւ գոյաբանական բացահայտման պիկ: Չափված-ձեւվածության դանդաղկոտ ռիթմի մեջ, որը ծամող կենդանուն է հատուկ միայն – բառը հասցնում է վիժվել մարդկային շրթունքներից եւ աճպարարի թաշկինակի պես հայտնվել նրա հերոսի աչքերի մեջ. լինի դա կենդանի կամ մարդ: Սա ոչ միայն լռության, այլ բառի հետ արված պոետիկ գործողություն է, ու երեւի հենց դա է պատճառը, որ խենթացնում է ինձ: Հանուն գոյության ամեն ինչի հետ համակերպվելու մեր օրերում ապրող մարդու ողնաշարի ճկունությունը բացառում է դիմադրության պատճառով դրա կոտրվելու չխկոցը` հնչող բառը, որն այստեղ այլեւս անելիք չունի: Այլեւս գոյություն չունեցող իմաստության եւ արժանապատվության պոլոնիուսյան իրականությունն է սա, որտեղ մեծ անհատը առանձնանում է` ջրում չլուծվող յուղի կաթիլի պես: Լռության ձեւ, որը դիտողին կարեւոր բան է ասում լեզվի մասին:
-Շատ թարգմանված բանաստեղծ եք: Խնդրում են անդրադառնաք նաեւ «Լիբրետո անապատի համար» գրքի ճակատագրին:
-Գիրքն առաջին անգամ ընթերցողին պետականորեն ներկայացվել է Նյու Յորքում համաշխարհային Book Expo-2015-ի շրջանակներում` հայերեն եւ անգլերեն տարբերակներով: Շատ լեզուներով թարգմանված լինելը ինձ միայն ուրախացնում է այն առումով, որ այն շատ ավելի հոգիների դիպչելու ենթադրություն է տալիս: Այս տարի այդ թարգմանությունների լեզվական քարտեզը ինձ տարավ Ուկրաինա եւ Լիբանան, եւ դեռ չեմ հասցրել ի մի բերել ուկրաինացի եւ արաբ ընթերցողների ու գրողների հետ ունեցած հանդիպումների տպավորությունները: Ուրախ եմ ասել, որ ուկրաիներեն գիրքը հայտնվել է Top 10 գրքերի շարքում: Այն ներկայացվեց ամենամյա ուկրաինական «Կնիժնիյ արսենալ» փառատոնում, այնուհետեւ Ուկրաինայի տանը (ապրիլի 24-ին), Տարաս Շեւչենկոյի անվան ազգային գրադարանում եւ համալսարանում, որտեղ զրույց ունեցա ուկրաինացի ուսանողների հետ: Ինձ հիացրեց նրանց քաղաքացիական կեցվածքը, պոեզիայի նկատմամբ տածած նրանց ոգեւորությունն ու գրականության իմացությունը: Գիրքը թարգմանել էր ուկրաիներեն իմ առաջին գրքի թարգմանիչը` Անուշավան Մեսրոպյանը, որի թարգմանական աշխատանքի որակի մասին վկայեցին գրքի խմբագիրը, ընթերցողներ, քննադատներ ու գրողներ: Ձեւավորողները, որոնց, ցավոք, չհանդիպեցի, հրաշալի գործ էին կատարել, գիրքս դարձնելով մինչեւ օրս ունեցածներիս մեջ` ամենակատարյալը: Այն տպագրվել է «Ստարիյ Լեւ» հրատարակչատանը:
Արաբերեն գիրքս տպագրվել է Բեյրութի Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսարանի հրատարակչատան կողմից եւ Արամ Ա կաթողիկոսի հովանավորությամբ: Շնորհանդեսը տեղի ունեցավ կաթողիկոսարանում, «Կիլիկիա» թանգարանում, Դեր Զորից այնքան մոտ, որ ինձ թվաց՝ նահատակները մասնակցում են, լսում արաբերեն հնչյուններով իրենց հասցեագրված տողերը: Թարգմանիչը բանաստեղծ, լրագրող Տիգրան Գաբոյանն էր, որի գործը եւս բարձր գնահատեցին մասնագետները: Թե՛ ուկրաիներեն եւ թե՛ արաբերեն գրքերս արդեն արձագանքել են ուկրաինացի եւ արաբ քննադատները, այնպես որ, մասնագիտական առումով հպարտությունս բավարարված է: Ինձ վիրավորում է այն միտքը, որ դարեր ձգվող հոգեւոր ու մշակութային էվոլյուցիան ոչինչ չի փոխել մարդու մեջ գտնվող գազանի վնասազերծման կամ վայրենի բնազդները բանականությամբ չեզոքացնելու առումով: Որ տեխնոլոգիայի, գիտության, փիլիսոփայության ու կրոնի հաղթարշավը միայն հավելել է հողի եւ ավազի մեջ ներծծվող արյան քանակը, որդեկորույս մայրերի շարքը, որբանոցների, արհեստական վերջույթների (պրոտեզ), զենք արտադրող գործարանների, հաշմասայլակների, տանկերի ու անօդաչու սարքերի թիվը, որոնք խոստանում են սպանել առավել մեծ թվով մարդկանց, առավել ճշգրիտ վայրերում եւ հատկապես` առանց մեռնողի աչքերի մեջ նայելու եւ հետեւաբար` առանց խղճի խայթ ունենալու:
Գրքի անգլերեն թարգմանությունը դեռեւս նախքան տպագրությունը արժանացել է մարդու իրավունքի պաշտպան Յաիր Աուրոնի, ԱՄՆ կոնգրեսական Ադամ Շիֆի, թուրք գրող, մտավորական Ռագըպ Զարաքօլու ուշադրությանը: Ռագըպ Զարաքօլին գիրքը իր իսկ թուրքական «Բելգե» հրատարակչությունում է տպագրել, որի համար ես շատ հպարտ եմ:
-Գրքի հանդեպ մարդու իրավունքի պաշտպանների ուշադրությունը նաեւ քաղաքացիական կեցվածք է նախանշում: Որպե՞ս հեղինակ՝ Ձեր նկատառումները:
– Քանի որ գրքի հիմնական թեման ատելությունն է հանդեպ պատերազմը, ցեղասպանությունը եւ երջանկության իրավունքի ոտնահարումը, շատ լեզուներով թարգմանված լինելը ինձ ուրախացնում է ավելի մեծ թվով հոգիների այդ նույն ատելությամբ եւ մտահոգությամբ վարակելու հնարավորության առումով: Ինձ հաճախ մեղադրում են ատելություն բառը օգտագործելուս համար` ասելով, որ այն չի սազում ինձ:
Ծագումով կին եմ, եւ իհարկե, մի պահ վիրավորվում է ճաշակս: Բայց գեղեցկությունը արդյո՞ք բավարար պատճառ է, որ ես թաքցնեմ ճշմարիտ զգացողությունս պատերազմի հանդեպ, որ շարունակեմ համակերպվել փայլուն դագաղների ու մեդալների համաշխարհային այս շուկային, մարդու ձեռքով պատրաստված այս երկրային դժոխքին, որի հեղինակները հիմնականում հոգեխախտված եւ տարբեր սեւեռումներ ունեցող անհագուրդ ու վայրենի հոգիներ են: Ատում եմ պատերազմը` քանզի սիրում եմ երջանկությունը եւ խաղաղությունը: Բացի այդ, ատելություն բառը իր մեջ գործողության տանող կիրք է պարունակում, մինչդեռ սերը պասիվ եւ ինքնաբավ զգացողություն է: Ժամանակակից պատերազմների հիմքում ոչ թե վեհ գաղափարներն ու առավել իդեալական հասարակության երազն է ընկած, այլ այսպիսիների, պատերազմից շահ ու իշխանություն ընկալողների մեծամոլությունն ու ագահությունը: Ու սրանց, այս կիսաստված ձեւացողների ոտքերի առջեւ է, որ աշխարհի մայրերը զոհաբերում են իրենց որդիներին, նրանց կյանքով ու մկանով ապահովելով պատերազմի մսաղացի հավերժական ընթացքը: Մինչդեռ` ինչպես Ֆենելոնն է ասում. «Նրանք ոչ թե կիսաստվածներ չեն, այլ իսկի մա՛րդ էլ չեն»:
-Պատերազմի թեման Ձեր վերջին գրքում հիմնական լեյթմոտիվն է: Արդյո՞ք բացարձակ բողոք է, թե կան նաեւ բանաստեղծական կամ քաղաքացիական լուծումների բանաձեւումներ:
– Վերջին տարիների իմ սեւեռումները ինձ անակնկալ կանգնեցրեցին այն գիտակցության առջեւ, որ պատերազմները բոլորովին էլ անխուսափելի չեն եւ որ մայրերը ու միայն մայրերն են ի զորու այն ընդհատել` որպես պատերազմի արյունացան մեքենայի շարժիչը սնողներ, դրան որդիներ մատակարարողներ: Այն մայրերը, որոնց արհեստավարժորեն զոմբիացրել են ռազմամոլ մանյակները, համոզել, որ երջանկությունը պահ է կամ հետմահու վիճակ եւ ոչ մարդկային իրավունք: Արյունոտ մռութներով այդ վայրենիների՛ն է հասցեագրված գիրքս (որոնց որդիները կին ու գինի են վայելում աշխարհի ապահով անկյուններում), որպես զավակակորույս մոր հեզ թումանյանական հարցադրում. «Աստված պահի քո որդին, ո՞նց էր համը իմ ձագի»: Ատելությանս հիմքում սոսկ իմացությունս ու գրողական երեւակայությունս չէ, այլ խորապես վերապրված վանեցի հորաքրոջս կանացի ողբերգությունը, ինչպես նաեւ հաշմված ծայրամդամներով ու հոգեբանական խեղվածություններով տուն դարձած վետերանների ու զավակակորույս բազում այլազգի կանանց հետ հոգեբանական զրույցներս:
Մահերի այս մասսայականությունը բացառում է կարեկցանքի հնարավորությունը` դրանով մարդուն դարձնելով բութ ու անհաղորդ ոչ միայն տառապանքին, այլ նաեւ հոգու հիմնական պահանջին` երջանկությանը: Պատերազմի տխերծությունը գեղեցիկ ասոցիացիաներով կոմպենսացնող բառակապակցությունները («վարդերի պատերազմ», «սուրբ պատերազմ», «եղբայրական ռումբեր» եւ այլն) մտածված ձեւով մարդու միտքը տանում են համակերպման` նրա բնազդները զրկելով չարն ու տխերծը մերժելու ավտոմատիզմից- դրանով իսկ տանելով ապերջանիկ կյանքը որպես նորմ ընդունելու վտանգավոր կեցվածքի, որին եւ ապավինում է պատերազմի մսաղացը: Միայն պոետիկ գեղագիտությանս պատճառով չէ, որ աչքս մերժում է ջահել արյան ու մկանի այս վատնվածությունը, փոշու կրակի ամպի մեջ լողացող առնական ծայրանդամների այս շարժումը, որբ ու սոված մանկան կոպի վրա տարուբերվող աղքատության այդ ճանճը, զավակակորույս մոր բառաչանման անմարդկային այդ ճիչը:
Ես այս ամենը տեսել եմ սեփական աչքով, սեփական աչքով եմ հետեւել 5-րդ հարկի պատուհանից իրեն վար նետած զավակակորույս պակիստանցի Աղմայի օդում ծածանվելուն` ինչպես թռուցիկ, ինչպես բողոք, ինչպես ընթացք` ընդդեմ պատերազմի: Ես զրուցել եմ կանանց հետ, ովքեր մեղավորի զգացումով աղոթում են` ակամա հրճվանքի պահ ունենալուց հետո, ովքեր վերածվել են կենդանի թմբերի` իրենց զավակների գերեզմանների վրա:
Տեսել եմ նրանց` անհայտ կորած զավակների այն մայրերին, ում երազը փոքրացել ու դարձել է զավակի դին գտնելը, շոշափելն ու արժանապատիվ ձեւով այն հողում տեղավորելը: Կյանքը շատ մեծ բան է, որպեսզի դրանից պահանջածդ սոսկ այդ լինի: Որպես ամերիկյան քաղաքացի, որն ամեն օր էկրանից ականատեսն է աշխարհի տարբեր ծայրերում զուգահեռ ընթացող արյունահեղությունների, ես ամոթով եմ նայում այս մայրերի աչքերին, որոնցից դեմոկրատիայի անվան տակ խլված է ոչ միայն երջանկության, կյանքի, այլ նաեւ իրենց զավակի ձեռքով թաղվելու մարդկային իրավունքը: Իմ զրույցների ընթացքում ես պարզել եմ, որ զինվորին մարտադաշտ գնալուց կարող է կասեցնել միայն իր մոր լացը: Այսօր աշխարհում հակապատերազմական բազմաթիվ շարժումներ կան, բայց այն, որը ես եմ տեսնում, կոչվելու է «Լալկան մայրերը` ընդդեմ պատերազմի»: Յոթ միլիարդանոց մոլորակի վրա միաժամանակ լաց եղող երեք միլիարդ կանանց ձայնը ոչ միայն պատերազմը կարող է դադարեցնել, այլ նաեւ մահը` ընդհանրապես (երբեմն հավատում եմ, որ մահկանացու դառնալը եւս մարդու հանդուրժողականության պատճառով է տրվել մեզ): Համացանցային հրաշքի շնորհիվ սա հնարավոր ակցիա է:
Ես այս պահին չեմ խոսում որպես հայ զինվորի մայր, որն Արցախում իր տարածքային ու ազգային ինքնության սահմաններն է պահպանում: Ես խոնարհվում եմ նրանց շիրիմներին ու նրանց մայրերի համբերության առջեւ` ափսոսալով ու ամաչելով նաեւ, որ մինչեւ օրս լուծված չէ առանց պատերազմի, մահերի ու արյան- աշխարհում տարածքների լուծման հարցը:
Նա, ով պահպանում է կնոջ իրավունքը` պահպանում է ապագան (սա կարծեմ Էյնշտեյնն է ասել): Թող ասածս ընկալվի որպես անիրատես պոետիկ երազ, որպես խաղաղության միամիտ հանճար կամ հնչի վտանգավոր ձեւով ծիծաղելի…միեւնույն է՝ ավելին ասել չեմ կարող: Չեմ կարող…
Զրուցեց ԳՈՀԱՐ ՀԱԿՈԲՅԱՆԸ
«Առավոտ»
07.07.2016
