Այսօր հայկական ավանդական զարդերը գնալով ավելի ու ավելի կիրառելի են դառնում : Երևանյան փողոցներով քայլելիս հաճախ ենք տեսնում հետաքրքիր հնատիպ հարդարանքով, սիմվոլիկ պատկերներով մատանիներ, ապարանջաններ, տարբեր տեսակի կախազարդեր կրող կանանց և աղջիկների: Տղաները նույնպես սկսել են ավանդական դեկորատիվ հարդարանքով զարդեր կրել. հիմնականում մատանիներ ու ապարանջաններ:
Իհարկե, սա շատ հաճելի և ողջունելի է, քանի որ ներկայիս գլոբալիզացիայի պայմաններում շատ կարևոր է պահպանել ավանդական մշակութային արժեքները : Իսկ այս ճանապարհով մեր երիտասարդները դառնում են ավանդական արժեքների կրողներ, ձևավորում են բարձր ճաշակ և կյանքի են կոչում հազարամյակների պատմություն ունեցող ազգային արժեքները: Եվ հենց այս գործընթացը լիարժեք դարձնելու համար կցանկանայի, որ մեր երիտասարդները տեղեկացված լինեին իրենց կրած զարդերի խորհրդի և հոգևոր նշանակության մասին:
Այսօր քչերը գիտեն, որ ամեն մի նախշ, պատկեր, զարդի տեսակ ավանդական մշակույթում գեղագիտական նշանակությունից բացի խորհրդապաշտական մի շարք կարևոր գործառույթներ է կատարել:
Զարդը իբրև ավանդական մշակույթի տարր արտահայտել է կրողի աշխարհայացքը, սոցիալ-ընտանեկան, սեռատարիքային կարգավիճակը, այս կամ այն իրադրությունը (առօրյա, տոն, ծես), ինչպես նաև մոգական նշանակություն է ունեցել:
Ինչպես նշեցինք, ավանդական կենցաղում զարդն ունեցել է սոցիալ-ընտանեկան ցուցիչի դեր: Օրինակ` չամուսնացած աղջիկը իրավունք չուներ արծաթե, ոսկե գոտի, աջ ձեռքին ոսկյա մատանի կրել:
Հայտնի է, որ խոր հնադարում զարդարվել են նաև տղամարդիկ, քանզի գեղագիտական դերից բացի, զարդերն ունեցել են պաշտպանական, հմայական խնդիրներ: Տղամարդու երբեմնի հարուստ զարդարանքից ` ուլունքաշար, գլխազարդեր, ճակատակալ, ապարանջաններ, բազպաններ, մատանիներ, գոտի, ավանդական կենցաղում կիրառվում էին միայն վերջին երկուսը: Ըստ որում, արծաթե գոտին դիտվում էր որպես տղամարդկության խորհրդանիշ, իսկ ոսկյան` ունևորության ցուցիչ:
Կանայք կրելով ոտքի և ձեռքի ապարանջաններ, օձակերպ մատանիներ, շերեփուկաձև, կիսալուսնաձև, եռանկյունաձև, նշաձև կախիկներով մանյակներ և ականջօղեր նպատակ են ունեցել զերծ մնալ վնասաբեր ազդեցությունից, մյուս կողմից դառնալ ավելի հմայիչ և գեղեցիկ:
Չարխափան, բեղմնավորության, արգասավորության նպատակով գործածվել են գորտի պատկերներով զարդեր` ճարմանդներ, ճակատազարդեր, գոտիներ, ականջօղեր: Գորտաձև զարդեր էին կրում հատկապես նորապսակները և հղիները, որովհետև դրանց նշաձև, շեղանկյուն նախշերը կնոջ պտղաբերության գաղափարն է խորհրդանշում: Բազմաթիվ մանր հատիկների կուտակումերը զուգորդվում են գորտի ձևերի հետ և մատնանշում բազմացման իմաստը:
Արթիկի շրջանի որոշ գյուղերում երիտասարդ աղջիկները, կանայք կրել են սև ուլունքներով ոտքի ապարանջաններ, ըստ որում, քայլելիս դրանք անպատճառ երևացել են, հավանաբար չար ուժերին հարվածելու դիտավորությամբ:
Հարք գավառում, Վասպուրականում կանայք կրել են եռանկյունաձև կամ կիսալուսնաձև կախիկներով վզնոցներ: Եռանկյունին և կիսալուսինը հանդես են եկել որպես կանացի սկզբի խորհրդանիշներ:
Գորտի պաշտամունքը տարածված է եղել Հայաստանում՝ պահպանվելով մինչև միջնադար և ավելի ուշ: Այն դիտվել է նաև որպես պտղաբերության խորհրդանիշ: Ըստ ազգագրագետ Վ. Բդոյանի, գորտի պաշտամունքը, կապված լինելով Նար աստվածուհու հետ, հետագայում վերագրվել է սիրո աստվածուհի Աստղիկին և պտղաբերության, մայրության դիցուհի Անահիտին:
Զարդերի հատուկ խումբ են կազմում հմայիլ պահպանակները (աչքուլունք, հուռութք, բոժոժներ, խաչեր և այլն), որոնք կիրառվել են վնասաբեր ուժերի , չար աչքի դեմ, ինչպես նաև զանազան հիվանդություններ բուժելու նպատակով` նախապես դրանք ենթարկելով հմայական աղոթքներով և ուղեկցող ծիսական արարողությունների:
Հմայիլ պահպանակների խմբին են դասվում նաև նորերը: Հմայակների նոր անվանումը նշանակում է նորալուսին: Դրանք լուսինը խորհրդանշող դրամներ և մետաղե կիսալուսնաձև կախիկներ էին: Նորերը կանայք կրում էին չարքերից պաշտպանվելու և զավակ ունենալու համար: Դրանք կարում էին երեխաների գլխարկներին, հյուսում էին մազերի հետ, որպեսզի երեխաները նորալուսնից չհիվանդանան:
Ավանդական կենցաղում պտղաբերության համար կիրառվում էին խիար կոչվող հմայիլ պահպանակները, որը նույնացվում էր տղամարդու արական սկզբի` ֆալոսի հետ: Կանայք այն կրում էին պտղաբերության համար:
Ժողովրդական հավատալիքներում լուսինը զավակ է տալիս, հիվանդություն է բուժում, պահպանում է չարքերից և բարեբեր ազդեցություն է գործում: Լուսինը ոչ միայն բուժում է, այլև հարստություն է տալիս` շատ դրամ շահելու համար առաջին անգամ լուսինը դուրս գալիս, նայում են դրամին, համբուրում, դնում են ճակատին կամ նայում են ոսկուն:
Լուսինը խորհրդանշող ամենատարածված առարկան դրամն էր, որ կրում է լուսնին բնորոշ չարխափան և բարեբեր հատկանիշները: Որպես պահպանակ առավելապես արծաթյա դրամներն էին օգտագործվում, ավելի հազվադեպ` ոսկե կամ պղնձե, որովհետև, ինչպես հայտնի է, արծաթը լուսնի մետաղն է, իսկ ոսկին` արևի :
Նախաքրիստոնեական մշակույթում հետաքրքիր խորհուրդ է ունեցել նաև խաչը:
Խաչը պտղաբերության խորհրդանիշ է եղել դեռևս հնագույն հեթանոսական մշակույթում: Դրանով է բացատրվում խաչի բացառիկ դերը ծիսական արարողություններում, կախարդություններում հնագույն արվեստում և կենցաղում: Պատահական չէ, որ խաչը հարաբերակցվում էր արական ուժի և նրա գործիքի` Ֆալոսի հետ: Խաչի հպումից մայր հողին` արական և իգական սկզբի միացումից պտղաբերություն է առաջանում:
Ինչպես նկատեցիք, զարդերի տեղաբաշխվածությունից երևում է, որ դրանք ամրացվել են այն տեղերում, որտեղ մարդն առավել խոցելի է:
Արտահայտելով կրողին ավելի գեղեցիկ դարձնելու միտումը, ավանդական զարդերն արտահայտել են կրողին պաշտպանելու գաղափարը և դրանց հմայական ուժով պտղաբերություն ապահովելու ձգտումը: Հատկանշական է , որ զարդերը մետաղից էին պատրաստվում, իսկ ժողովրդական պատկերացումներում այն երկնային ծագում ունի: Մետաղյա զարդերից արձակած ձայնը նույնացվել է երկնքի ձայնի, ամպրոպի հետ, ապահովելով չարխափան զորություն:
Այսօր ժամանակակից արծաթագործները և ոսկերիչները ավանդական զարդարանքից պատրաստում են վզնոցներ, գլխազարդեր, մատանիներ, ականջօղեր, ապարանջաններ, որոնք նյութի ձևի կամ զարդանախշման առումով հիշեցնում են ավանդական նմուշներին:
Սոնա ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ
Օգտագործված գրականություն
Աստղիկ Իսրայելյան, «XVIII-XX դ.դ. հայկական հմայական պահպանակներ», Երևան, 2012
Ն. Երնջակյան, «Լուսինը հայ ժողովրդական հավատալիքներում և սովորույթներում», Լրաբեր հասարակական գիտությունների, N2, Երևան, 1979
Լուսիկ Ագուլեցի, «Անցյալի մասունքներ» հավաքածու, Երևան, 2010
Սվետլանա Պողոսյան, «Դաշտային ազգագրական նյութեր», Երևան, 1982
