ՀՌԿԿ-Հայաստան հետազոտության ամփոփում ՄԱՀՀ-ի ծրագրի շրջանակներում

Հետազոտական ռեսուրսների կովկասյան կենտրոն–Հայաստան

Հետազոտության արդյունքներն ամփոփել է Տիգրան Մաթոսյանը

 Սույն համառոտ զեկույցի համար հիմք են ծառայել ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության կողմից ֆինանսավորվող «Հանրային մասնակցություն տեղական ինքնակառավարմանը» («ՀաՄաՏեղ») ծրագրի շրջանակներում անցկացված ներկայացուցչական հարցման արդյունքները[1]: Հարցումն իրականացրել է Հետազոտական ռեսուրսների կովկասյան կենտրոնը 2015թ. հուլիսին՝ Հայաստանի ողջ տարածքում պատահականորեն ընտրված 1443 տնային տնտեսություններում[2]:

Հայաստանի Հանրապետությունում տեղական ինքնակառավարման իրականացման ձևերն ամրագրված են ներկայումս գործող ՀՀ Սահմանադրության 9-րդ գլխում («Տեղական ինքնակառավարումը»): ՀՀ տեղական ինքնակառավարման ոլորտը կարգավորում են նաև «Տեղական ինքնակառավարման մասին» ՀՀ 2002թ. օրենքը և Հայաստանի կողմից նույն թվականին վավերացված «Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիան»: Վերջին երկու փաստաթղթերը շեշտադրում են տեղական ժողովրդավարության զարգացման, մասնավորապես՝ մասնակցային տեղական ինքնակառավարման անհրաժեշտությունը:

Արդյո՞ք ՀՀ տեղական ինքնակառավարումը կարելի է համարել մասնակցային: Սույն զեկույցը փորձում է բացահայտել՝ որքանով են ՀՀ քաղաքացիները մասնակցում իրենց ՏԻՄ-երի գործունեությանը: Մասնավորապես, բա՞րձր է արդյոք հայաստանցիների դիմելիությունը ՏԻՄ-երին, արդյո՞ք հայաստանցիները մասնակցում են ՏԻՄ-երի աշխատանքներին և ՏԻՄ-երի ընտրություններին, արդյո՞ք քաղաքացիական ակտիվության ընդհանուր մակարդակը բարձր է Հայաստանում: Այս և մի շարք այլ հարցերի պատասխանները կարող եք գտնել ստորև ներկայացվող շարադրանքում:

Դիմու՞մ են արդյոք հայաստանցիներն իրենց ՏԻՄ-երին՝ որևէ խնդիր լուծելու նպատակով

Հարցմանը նախորդող վեց ամիսների ընթացքում հայաստանցիների միայն փոքր հատվածն է դիմել իր ՏԻՄ-երին որևէ խնդիր լուծելու նպատակով: Ընդ որում, այդ փոքր հատվածը, որպես կանոն, դիմել է անմիջապես համայնքի ղեկավարին՝ գերազանցապես անձնական խնդիրներով: Մասնավորապես, նշված ժամանակահատվածում համայնքի ղեկավարին դիմել է հարցվածների 16.5 տոկոսը: Ավագանու որևէ անդամի դիմել է 5.1 տոկոսը, տեղական իշխանության որևէ այլ պաշտոնյայի՝ 4.5 տոկոսը: Համեմատության համար, նույն ժամանակահատվածում թվով շատ ավելի քիչ հարցվածներ են դիմել Ազգային ժողովի իրենց պատգամավորին (1 տոկոս) (Գծապատկեր 1):

Գծապատկեր 1. Վերջին 6 ամիսների ընթացքում դիմե՞լ եք հետևյալ անձանց անձնական կամ համայնքային խնդրի վերաբերյալ

[1] Սույն զեկույցը ստեղծվել է Ամերիկայի ժողովրդի աջակցությամբ` ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության միջոցով: Այստեղ արտահայտված տեսակետները /կամ նյութի բովանդակությունը/ միմիայն հեղինակներինն են և պարտադիր չէ, որ արտահայտեն ԱՄՆ ՄԶԳ կամ ԱՄՆ կառավարության տեսակետները:

[2] Հարցման առավել մանրամասն մեթոդաբանության համար, տե՛ս՝ Հետազոտական ռեսուրսների կովկասյան կենտրոն-Հայաստան, Բարեփոխումների երկար ճանապարհին, ՀՀ տեղական ինքնակառավարման համակարգը քաղաքացիների աչքերով, Զեկույց, Երևան 2015:

Հարցվածների շատ փոքր հատվածն է երբևիցե բողոքել իր համայնքի որևէ պաշտոնյայի անպատշաճ պահվածքի վերաբերյալ: Այսպես, համայնքի հանրային կապերի հանձնաժողով նման հարցով դիմել է հարցվածների 1.7 տոկոսը, բողոքների հանձնաժողով՝  2.5 տոկոսը, էթիկայի հանձնաժողով՝ 0.9 տոկոսը: Հարկ է ավելացնել, որ հարցվածների շուրջ երկու երրորդը դժվարացել է պատասխանել՝ արդյոք իր ՏԻՄ-ում գոյություն ունեն հանրային կապերի, բողոքների և էթիկայի հանձնաժողովներ:

Մասնակցու՞մ են հայաստանցիներն իրենց ՏԻՄ-երի աշխատանքներին

Հարցմանը նախորդող վեց ամիսների ընթացքում հարցվածների չնչին հատվածն է որպես շահառու մասնակցել ՏԻՄ-երի աշխատանքներին: Նշված ժամանակահատվածում իր համայնքի ավագանու նիստերին ներկա է գտնվել հարցվածների միայն 2.4 տոկոսը, համայնքի քաղաքականությունների և ծրագրերի վերաբերյալ լսումներին՝ 2.3 տոկոսը և համայնքի բյուջեի վերաբերյալ քննարկումներին՝ 1.7 տոկոսը (Գծապատկեր 2):

Գծապատկեր 2. Վերջին 6 ամիսների ընթացքում մասնակցե՞լ եք հետևյալ միջոցառումներին

Հարցվածների պասիվ մասնակցությունը տեղական ինքնակառավարմանը կարող է պայմանավորված լինել այդ մասնակցության հնարավորության և արդյունավետության հանդեպ նրանց թերահավատությամբ: Այն հարցին, թե արդյոք իրենց համայնքներում առկա են տեղական ինքնակառավարմանը մասնակցելու բավարար հնարավորություններ, հարցվածների միայն 32.8 տոկոսն է դրական պատասխան տվել: Հարցվածների 35.9 տոկոսն ասել է, որ իր համայնքի անդամների մասնակցությունը տեղական ինքնակառավարմանը «որոշ չափով» կամ «շատ» արդյունավետ է: Հարցվածների 32.6 տոկոսի կարծիքով՝ այդ մասնակցությունը կամ «ընդհանրապես» արդյունավետ չէ, կամ «քիչ» արդյունավետ է:

Ի՞նչ վերաբերմունք ունեն հայաստանցիները «ներառական» տեղական ինքնակառավարման հանդեպ

Հարցված հայաստանցիների ճնշող մեծամասնությունը համոզված է, որ աջակցության կարիք ունեցող սոցիալական մի շարք խմբեր պետք է լիարժեքորեն մասնակցեն տեղական ինքնակառավարմանը: Այսպես, աղքատ և սոցիալապես խոցելի մարդիկ տեղական ինքնակառավարմանը պետք է լիարժեքորեն մասնակցեն հարցվածների 84.5 տոկոսի կարծիքով, հաշմանդամություն ունեցող մարդիկ՝ 83.5 և փախստականները՝ 79.9 տոկոսի կարծիքով: Սակայն, հարցվածների մոտավորապես մեկ երրորդի կարծիքով է, որ նշված խմբերը լիարժեքորեն են մասնակցում տեղական ինքնակառավարմանը:

Հարցված հայաստանցիների ճնշող մեծամասնության կարծիքով՝ կանայք և երիտասարդները ևս պետք է լիարժեքորեն մասնակցեն տեղական ինքնակառավարմանը: Կանանց համար այդպես է արտահայտվել հարցվածների 88.3 տոկոսը, երիտասարդների համար՝ 93.1 տոկոսը: Միաժամանակ, հարցվածների մոտավորապես կեսի կարծիքով է, որ երիտասարդները և կանայք լիարժեքորեն են մասնակցում տեղական ինքնակառավարմանը:

ՏԻՄ ընտրություններին մասնակցելու պարադոքսը

Հարցված հայաստանցիների երկու երրորդը մասնակցել է վերջին ՏԻՄ-երի ընտրություններին: Մասնավորապես, համայնքի ղեկավարի վերջին ընտրություններին քվեարկել է հարցվածների 75.1 տոկոսը, ավագանու անդամների վերջին ընտրություններին՝ 71.8 տոկոսը (Գծապատկեր 3): Համայնքի ղեկավարի ընտրություններում չքվեարկած բնակիչներն իրենց այդ քայլը բացատրել են ամենահաճախ հանդիպող հետևյալ երեք պատասխանով՝ «որոշեցի չքվեարկել» (33.6 տոկոս), «գրանցված չէի» (17.8 տոկոս) և «տեղյակ չէի» (9.4 տոկոս): Ավագանու ընտրություններին չքվեարկածները ևս ամենից հաճախ վկայակոչել են նույն երեք պատճառը՝ «որոշեցի չքվեարկել» (35.1 տոկոս), «գրանցված չէի» (15 տոկոս) և «տեղյակ չէի» (12 տոկոս):

Գծապատկեր 3. Վերջին ընտրություններին քվեարկե՞լ եք՝ ընտրելու …

Ինչ վերաբերում է ընտրությունների հանդեպ մարդկանց վերաբերմունքին, հարցված հայաստանցիների զգալի հատվածը չի հավատացել կամ չի վստահել ՏԻՄ վերջին ընտրությունների արդարությանը և թափանցիկությանը: Այն հարցին, թե՝ «Ընդհանուր առմամբ արդար և թափանցի՞կ էին համայնքի ղեկավարի վերջին ընտրությունները», հարցվածների գրեթե կեսն է՝ 47.3 տոկոսը, պատասխանել «այո» կամ «ավելի շուտ այո»: Ավագանու ընտրությունների հետ կապված նույն հարցին «այո» կամ «ավելի շուտ այո» պատասխանը տվել է հարցվածների 45.2 տոկոսը:

Այդուհանդերձ, չնայած վստահության պակասին՝ հարցվածների 75 տոկոսը կարծիք է հայտնել, որ, եթե համայնքի ղեկավարի ընտրությունները տեղի ունենային առաջիկա կիրակի, նրանք հաստատապես կամ ամենայն հավանականությամբ կմասնակցեին դրանց: Ավագանու ընտրությունների դեպքում գրեթե նույնքան (74.5 տոկոս) հարցված հայաստանցի ասել է, թե հաստատապես կամ ամենայն հավանականությամբ կմասնակցեր դրանց:

ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԱԿՏԻՎՈՒԹՅԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՊԱՏԿԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ

Անդամակցու՞մ են հայաստանցիները կազմակերպություններին

Հարցված հայաստանցիների չնչին տոկոսն է անդամակցում որևէ ֆորմալ կամ ոչ ֆորմալ կազմակերպության: Հարցման պահին որևէ հասարակական կամ համայնքային կազմակերպության/ասոցիացիայի ակտիվ կամ պասիվ անդամ է հանդիսացել հարցվածների ընդամենը 1.5 տոկոսը, քաղաքացիական ակտիվիստների որևէ խմբի անդամ՝ 0.6 տոկոսը: Քաղաքական կուսակցություններին անդամակցության աստիճանը փոքր-ինչ ավելի բարձր է. կուսակցությունների ակտիվ անդամ են հանդիսացել հարցվածների 2.1 տոկոսը, պասիվ անդամ՝ 6.7 տոկոսը (Գծապատկեր 4):

Գծապատկեր 4. Ի՞նչ կարգավիճակով եք անդամակցում

Մասնակցու՞մ են հայաստանցիները քաղաքացիական միջոցառումներին

Հարցմանը նախորդող վեց ամիսների ընթացքում պասիվ է եղել հարցված հայաստանցիների մասնակցությունը նաև քաղաքացիական միջոցառումներին: Օրինակ, հարցվածների միայն 1.8 տոկոսն է մասնակցել որևէ հասարակական կազմակերպության նախաձեռնած քննարկման կամ հանդիպման: Նշված ժամանակահատվածում հարցվածների 2.1 տոկոսն է մասնակցել բողոքի ցույցի կամ երթի (տե՛ս Գծապատկեր 2): Հետաքրքիր է, որ բողոքի ցույցի կամ երթի մասնակիցների (N=30) կեսից ավելիի կարծիքով՝ այդ միջոցառումները «որոշ չափով» կամ «շատ» արդյունավետ են եղել:

Ի՞նչ վերաբերմունք ունեն հայաստանցիները կամավորության հանդեպ

Հարցվածների ճնշող մեծամասնությունը դրական վերաբերմունք ունի կամավորության նկատմամբ: Օրինակ, կամավոր աշխատանք կատարելը քաղաքացու համար «կարևոր» կամ «շատ կարևոր» է համարել հարցվածների 78.7 տոկոսը: Միաժամանակ, հարցված հայաստանցիների 92.6 տոկոսը հայտարարել է, որ քաղաքացու համար «կարևոր» կամ «շատ կարևոր» է, որ նա աջակցի ավելի վատ վիճակում գտնվող մարդկանց (Գծապատկեր 5):

Գծապատկեր 5. Ձեր կարծիքով՝ որքանո՞վ է կարևոր, որ քաղաքացին՝

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Այսպիսով, հարցմանը նախորդող վեց ամիսների ընթացքում հարցված հայաստանցիների փոքր տոկոսն է դիմել իր ՏԻՄ-երին՝ որևէ խնդիր լուծելու նպատակով: Հարցված հայաստանցիները, որպես կանոն, չեն մասնակցել ՏԻՄ-երի աշխատանքներին: Հարցվածների մասնակցությունը ՏԻՄ-երի ընտրություններին բավականին բարձր է եղել: Հարցմանը նախորդող վերջին ընտրություններին (ինչպես համայնքի ղեկավարի, այնպես էլ ավագանու անդամների) մասնակցել է հարցվածների մոտավորապես երեք քառորդը: Այնուամենայնիվ, հարցվածների կեսից քիչն է կարծիք հայտնել, որ համայնքի ղեկավարի և ավագանու վերջին ընտրություններն արդար և թափանցիկ են անցել:

Հարցման պահին հայաստանցիների չնչին տոկոսն է անդամակցել որևէ ֆորմալ կամ ոչ ֆորմալ կազմակերպության: Հարցմանը նախորդող վեց ամիսների ընթացքում հարցվածների փոքր տոկոսն է մասնակցել որևէ բողոքի ցույցի կամ երթի: Նույն ժամանակահատվածում հարցվածների աննշան հատվածն է մասնակցել որևէ հասարակական կազմակերպության նախաձեռնած քննարկման կամ հանդիպման:

Հանրահայտ է, որ բնակչության մասնակցությունը տեղական ինքնակառավարման գործընթացներին չափազանց կարևոր է: Այդ մասնակցությունը լրացուցիչ գործոն է տեղական ինքնակառավարման մարմինների աշխատանքն ավելի արդյունավետ և թափանցիկ դարձնելու համար: Ներկայումս Հայաստանի տեղական ինքնակառավարման համակարգը հեռու է մասնակցային լինելուց: Հետևաբար, բոլոր շահագրգիռ կողմերը, այդ թվում՝ պետական հաստատությունները, տեղական ինքնակառավարման մարմինները և քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները, պետք է լրացուցիչ ջանքեր գործադրեն հայաստանցիների մասնակցությունը տեղական ինքնակառավարման գործընթացներին խթանելու ուղղությամբ:

«Անվտանգության քաղաքականությունների քննարկումների բարելավումը Հայաստանում» ծրագիր (NED)

Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)