Աշոտ Ալեքսանյան
Քաղաքական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ
ԵՊՀ Եվրոպական ուսումնասիրությունների կենտրոն
Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական
Կարդացեք նաև
ինստիտուտի (ՄԱՀՀԻ) գործընկեր փորձագետ
ՌԴ ԺՄԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՆՆԵՐԻ ԻՆԴԵՔՍԸ
Ռուսաստանի Դաշնության (ՌԴ) ժողովրդավարության Քաղաքական գործոնների ինդեքսի (ՔԳԻ) ուսումնասիրությունը կատարվել է հատուկ մշակված մեթոդաբանության (CRRC-Armenia. Arusyak Aleksanyan, 2013) հիմքի վրա՝ հնարավորություն տալով գնահատել այն պայմանավորող քաղաքական գործոններն ու դրանց զարգացման միտումները: Հաշվի առնելով ընտրական գործընթացների կարևորությունն ու ազդեցությունն անցումային երկրների ժողովրդավարության մակարդակի վրա՝ հատուկ ուշադրություն է դարձվել նախագահական և խորհրդարանական ընտրությունների համակողմանի վերլուծությանը:
Ռուսաստանի Դաշնության ժողովրդավարության Քաղաքական գործոնների ինդեքսի (ՔԳԻ) կորի դիտարկումը ցույց է տալիս, որ քաղաքական համակարգի և վարչակարգի ժողովրդավարական փոխակերպումների վրա էական ազդեցություն են ունեցել անկախ պետականության կայացումը, էթնոքաղաքական գործոնները, ընտրական գործընթացները, կուսակցությունների և քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտների գործունեության ակտիվացումը, ինչպես նաև` մարդու իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության ընթացակարգերի կայացումը:
ՌԴ քաղաքական համակարգի և վարչակարգի ժողովրդավարական փոխակերպումը սկիզբ դրվեց 90-ական թվականներին, երբ 1990թ. հունիսի 12-ին Ռուսաստանի Խորհրդային Դաշնային Սոցիալիստական Հանրապետության (ՌԽԴՍՀ) ժողովրդական պատգամավորների համագումարում ընդունվեց Անկախության հռչակագիրը:
ԽՍՀՄ ամբողջատիրական համակարգի ավարտը 1991թ. օգոստոսի 19-21-ի պետական հեղաշրջման փորձն էր, որն ստացավ «ГКЧП» կամ «Августовский Путч» անվանումները (СоюзИнфо 2002, Аргументы и Факты 2013): Դրա ձախողումը հանգեցրեց ԽՍՀՄ ամբողջատիրական վարչակարգի փլուզմանը՝ իրավական և լեգիտիմ նախադրյալներ ստեղծելով ԽՍՀՄ հանրապետությունների անկախացման համար: Պետական հեղաշրջման նախաձեռնողները փորձեցին չեղյալ հայտարարել մասնավորապես ազատական-ժողովրդավարական ձեռքբերումները, որը հնարավոր դարձավ կանխել՝ շնորհիվ ՌԽԴՍՀ-ի ժողովրդավարական ուժերի ակտիվ միջամտության:
Նորանկախ Ռուսաստանի ժողովրդավարական փոխակերպումների համատեքստում ամենահակասականը 1992-1993թթ. քաղաքական ճգնաժամն էր (Тарасова 2013, 327-347, Белкин 1994, 80-102), որի պատճառը ՌԴ նախագահի և խորհրդարանի միջև առաջացած «շահերի» բախումն էր: Պետական իշխանության գործադիր և օրենսդիր մարմինների միջև բախումնածին իրավիճակն իրավական ընթացակարգերով կարգավորելու փորձերը հանգեցրին սահմանադրական ճգնաժամի և քաղաքական անկայունության:
1993թ. ապրիլի 25-ին համառուսաստանյան հանրաքվեն (РИА Новости 2011), 1993թ. սեպտեմբերի 21-ին ՌԴ նախագահի հրամանագրի համաձայն խորհրդարանի լուծարումը և դրան հաջորդած սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսների հետագա իրադարձությունները ցույց տվեցին պետական իշխանության մարմինների միջև «զսպումների ու հակակշիռների» սահմանադրաիրավական կարգավիճակի ամրապնդման անհրաժեշտությունը: Սահմանադրական բարեփոխումների իրականացումը, տեղական ինքնակառավարման մարմինների վերակազմավորման գործընթացը, նոր Սահմանադրության ընդունումը (1993թ.), ինչպես նաև` առաջին գումարման Պետական դումայի և Դաշնային խորհրդի ընտրությունների անցկացումն ստեղծեցին հարաբերականորեն կայուն քաղաքական իրավիճակ:
ՌԴ-ում տեղի են ունեցել վեց նախագահական ընտրություններ՝ 1991թ., 1996թ., 2000թ. (արտահերթ), 2004թ., 2008թ. և 2012թ. (տե՛ս աղյուսակ 1): Վեց նախագահական ընտրություններից միայն մեկն է անցկացվել երկու փուլով, իսկ մնացած ընտրություններն ավարտվել են մեկ փուլով:
Պետք է նշել նաև, որ դիտարկվող ժամանակահատվածում ժողովրդավարության մակարդակի ՔԳԻ-ի կորի ամենացածր մակարդակը եղել է 2008թ., որը հիմնականում պայմանավորված էր նույն տարվա հուլիս-օգոստոս ամիսներին Հարավային Օսիայում տեղի ունեցած ռազմական գործողություններով և ռուս-վրացական զինված հակամարտությամբ (Цыганок 2008, 94-149, Беридзе 2009, 53-60):
Պատերազմական գործողությունները հանգեցրին ՌԴ ակտիվ ներգրավվածությանը հակամարտության կարգավորման գործընթացին և միջազգային հանրության բացասական գնահատականներին (EU EP Resolution 2008, Office of the President of the Republic of Estonia 2008), որն ավարտվեց ԱՊՀ կազմից Վրաստանի դուրս գալով, ՌԴ կողմից Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի հանրապետությունների անկախությունը ճանաչելով:
Աղյուսակ 1
ՌԴ նախագահի ընտրություններին թեկնածուների ստացած ձայները տոկոսով
| ՌԴ նախագահի ընտրություններ | |||||||||
| Թեկնածուներ | 1991 | 1996 | 2000 | 2004 | 2008 | 2012 | |||
| I փ. | I փ. | II փ. | I փ. | I փ. | I փ. | I փ. | |||
| Բորիս Ելցին | 57,30 | 35,28 | 53,82 | – | – | – | – | ||
| Նիկոլայ Ռիժկով | 16,85 | – | – | – | – | – | – | ||
| Վլադիմիր Ժիրինովսկի | 7,81 | 5,70 | – | 2,70 | – | 9,35 | 6,22 | ||
| Ամանգելդի Տուլիև | 6,81 | – | – | 2,96 | – | – | |||
| Գենադի Զյուգանով | – | 32,03 | 40,31 | 29,21 | – | 17,72 | 17,18 | ||
| Ալեքսանդր Լեբեդ | – | 14,52 | – | – | – | – | |||
| Գրիգորի Յավլինսկի | – | 7,34 | – | 5,80 | – | – | – | ||
| Վլադիմիր Պուտին | – | – | – | 52,94 | 71,31 | – | 63,60 | ||
| Նիկոլայ Խարիտոնով | – | – | – | – | 13,69 | – | – | ||
| Սերգեյ Գլազև | – | – | – | – | 4,10 | – | – | ||
| Իրինա Խակամադա | – | – | – | – | 3,84 | – | – | ||
| Օլեգ Մալիշկին | – | – | – | – | 2,02 | – | – | ||
| Սերգեյ Միրոնով | – | – | – | – | 0,75 | – | 3,85 | ||
| Դիմիտրի Մեդվեդև | – | – | – | – | – | 70,28 | – | ||
| Անդրեյ Բոգդանով | – | – | – | – | – | 1,30 | – | ||
| Միխայիլ Պրոխորով | – | – | – | – | – | – | 7,98 | ||
| Այլ թեկնածուներ | 7,16 | 2,16 | – | 3,58 | – | – | – | ||
ՌԴ Դաշնային ժողովը կազմված է երկու պալատներից՝ Դաշնային խորհուրդ և Պետական դումա (ՌԴ Սահմանադրություն, հոդված 95, կետ 1): Ըստ ՌԴ Սահմանադրության 95-րդ հոդվածի 2-րդ կետի՝ Դաշնային խորհուրդը կազմավորվում է ՌԴ սուբյեկտների երկուական ներկայացուցիչներից հետևյալ համամասնությամբ՝ մեկական ներկայացուցիչներ ներկայացուցչական և գործադիր պետական իշխանության մարմիններից:
Ռուսաստանում տեղի են ունեցել վեց գումարման խորհրդարանական ընտրություններ (տե՛ս աղյուսակ 2)՝ առաջին գումարման (1993-1995թթ.), երկրորդ գումարման (1996-1999թթ.), երրորդ գումարման (2000-2003թթ.), չորրորդ գումարման (2004-2007թթ.), հինգերորդ գումարման (2008-2011թթ.) և վեցերորդ գումարման (2011-2016թթ.): Եթե մինչև 2011թ. Պետական դումայի պատգամավորներն ընտրվում էին 4 տարի ժամկետով, ապա 2011թ.՝ 5 տարի ժամկետով:
Աղյուսակ 2
ՌԴ Պետական դումայում կուսակցությունների պատգամավորական տեղերի հարաբերակցությունը
| ՌԴ Պետական դումայի ընտրություններ | |||||||||||||
| Քաղաքական կուսակցություններ, դաշինքներ | 1993 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | |||||||
| Մ | Հ | Մ | Հ | Մ | Հ | Մ | Հ | Հ | Հ | ||||
| Ռուսաստանի ընտրություն | 25 | 37 | – | – | – | – | – | – | – | – | |||
| Ռուսաստանի լիբերալ-դեմոկրատական կուսակցություն/ Ժիրինովսկու դաշինք | 5 | 59 | 1 | 50 | 0 | 17 |
0 |
36 |
40 |
56 |
|||
| Ռուսաստանի Դաշնության կոմունիստական կուսակցություն | 10 | 32 | 58 | 99 | 46 | 67 |
12 |
40 |
57 |
92 |
|||
| Ռուսաստանի ագրարային կուսակցություն | 2 | 22 | 20 | 0 | – | – | 2 | 0 | – | – | |||
| «Յաբլոկո» | 7 | 20 | 14 | 31 | 4 | 16 | 4 | 0 | – | – | |||
| Ռուսաստանյան միասնության և համաձայնության կուսակցություն | 3 | 19 | – | – | – | – | – | – | – | – | |||
| Ռուսաստանի կանայք | 2 | 22 | 3 | 0 | 0 | 0 | – | – | – | – | |||
| Ռուսաստանի դեմոկրատական կուսակցություն | 1 | 14 | – | – | – | – | – | – | – | – | |||
| Քաղաքացիական միություն | 18 | 0 | – | – | – | – | – | – | – | – | |||
| Ժողովրդավարական բարեփոխումների շարժում | 7 | 0 | – | – | – | – | – | – | – | – | |||
| «Մեր տունը Ռուսաստանն է» | – | – | 10 | 45 | 7 | 0 | |||||||
| «Իշխանությունը ժողովրդին» | – | – | – | – | – | – | – | – | – | – | |||
| Ռուսաստանի դեմոկրատական ընտրություն – Միավորված դեմոկրատներ | – | – | 9 | 0 | – | – | – | – | – | – | |||
| «Իշխանությունը ժողովրդին» | – | – | 9 | 0 | – | – | – | – | – | – | |||
| «Առաջ Ռուսաստան» | – | – | 3 | 0 | – | – | – | – | – | – | |||
| «Միասնություն (Մեդվեդ)» | – | – | – | – | 9 | 64 | – | – | – | – | |||
| «Հայրենիքն ամբողջ Ռուսաստանն է» | – | – | – | – | 31 | 37 | – | – | – | – | |||
| Աջ ուժերի միություն | – | – | – | – | 5 | 24 | 3 | 0 | |||||
| «Միասնական Ռուսաստան» | – | – | – | – | 104 | 120 | 315 | 238 | |||||
| «Ռոդինա» ազգային-հայրենասիրական դաշինք | – | – | – | – | – | – |
7 |
29 |
– | – | |||
| Ռուսաստանի ժողովրդական կուսակցություն | – | – | – | – | – | – |
17 |
0 |
– | – | |||
| «Արդար Ռուսաստան» կուսակցություն | – | – | – | – | – | – | – | – | 38 | 64 | |||
| Այլ կուսակցություններ | 4 | 4 | 21 | 0 | 9 | 0 | 9 | 0 | 0 | 0 | |||
| Անկուսակցականներ | 135 | – | 77 | – | 105 | – | 67 | – | – | – | |||
| Ընդամենը | 219 | 225 | 225 | 225 | 216 | 225 | 225 | 225 | 450 | 450 | |||
Սույն աղյուսակից երևում է, որ Պետական դումայի վեց ընտրություններին մշտապես մասնակցել է ընդամենը 3 կուսակցություն՝ ՌԴԿԿ, ՌԼԴԿ և «Յաբլոկո»-ն, որոնցից միայն երկուսն են (ՌԴԿԿ և ՌԼԴԿ) ներկայացված եղել բոլոր վեց գումարման խորհրդարաններում:
Հետաքրքիր է այն հանգամանքը, որ, եթե ԽՍՀՄ նախկին հանրապետություններում տեղի ունեցավ կոմունիստական կուսակցությունների պառակտում, լուծարում կամ վերակազմավորում, ապա Պետական դումայի բոլոր ընտրություններում ՌԴԿԿ-ն ակտիվ մասնակցություն է ունեցել (Evans Jr. 2012, 103-124, Remington 2009, 39-58), իսկ 1995թ. և 1999թ. ընտրությունների ժամանակ նույնիսկ հաղթել է:
1993թ., 1995թ. և 1999թ. Պետական դումայի ընտրություններն անցկացվեցին «խառն» ընտրակարգով: 2007թ. և 2011թ. ՌԴ Պետական դումայի ընտրություններն անցկացվեցին միայն համամասնական ընտրակարգով՝ համաձայն 2005թ. «ՌԴ Դաշնային ժողովի Պետական դումայի պատգամավորների ընտրության մասին» դաշնային օրենքի:
Գծապատկեր 1
Խորհրդարանում մեծամասնական և համամասնական ընտրակարգերով պատգամավորական տեղերի հարաբերակցությունը
ՌԴ-ում, ի տարբերություն հետխորհրդային տարածքի մյուս երկրների, զգալիորեն ակտիվ է արհմիութենական շարժումը, որի շրջանակներում բազմաթիվ հանրահավաքներ ու երթեր են անցկացվել: Դրա պատճառով էլ արհմիությունները կարողացան ակտիվ դեր խաղալ ՌԴ սոցիալական համակարգի բարեփոխումների և սոցիալական քաղաքականության մշակման գործընթացում (Гельман 2008, 135-152, Gel’man 2012, Саква 2002, 8, Mendras 2012, Kurdiukov and Malfliet 2007, 202-220):
ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ
Ամփոփելով նշենք, որ ՔԳԻ-ի կորը 1995թ. համեմատ 2012թ. անկում է ապրել: Եթե ՔԳԻ-ն 1995թ. ունեցել է 0,344 միավոր, ապա 2012թ.՝ 0,306 միավոր: ՔԳԻ-ի կորը 1995-2012թթ. արձանագրել է չորս նկատելի անկում (2000թ., 2004թ., 2008թ. և 2011թ.): Նշված անկումներից երեքը (2000թ., 2004թ., 2008թ.) պայմանավորված են նախագահական, իսկ մեկը (2011թ.)՝ խորհրդարանական ընտրություններով:
ՔԳԻ-ի առաջին անկման հիմնական պատճառը 1999թ. սեպտեմբերի 30-ին Չեչնիայում վերսկսված և 2000թ. շարունակվող ռազմական գործողություններն էին և 2000թ. հունվարի 5-ին տեղի ունեցած նախագահական արտահերթ ընտրությունները, որոնք անցան ներքաղաքական լարված իրավիճակում: Հիմնական պայքարն ընթացավ գործող վարչապետ Վլադիմիր Պուտինի և ՌԴԿԿ-ի նախագահ Գենադի Զուգյանովի միջև: Առաջին անգամ ընտրություններին մասնակցեց նաև ՌԴ նախագահի կին թեկնածու Էլլա Պամֆիլովան (Lenta.ru 2010):
Նախագահական ընտրություններն արմատապես նոր իրավիճակ ստեղծեցին քաղաքական ընտրանու, կուսակցությունների և քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների համար, ինչը քաղաքացիավարական (civiliarchic) սոցիալականացման առանցքային փուլ էր ժողովրդավարացող քաղաքական վարչաձևի համար:
Նախորդ տարիների համեմատ 2000թ. նվազեցին ՔԳԻ-ի քաղաքական կայունության (10,1), օրենքի գերակայության (13,4), կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսի (2,1), քաղաքացիական ազատությունների և քաղաքական իրավունքների (5) ցուցանիշները: 2004թ. ՔԳԻ-ի անկման պատճառը նախագահական ընտրություններն էին և նախագահական կառավարման համակարգի ամրապնդումը: Գործող նախագահն ստացավ ընտրողների ձայների 71,31%-ը: Այս ընտրություններին նույնպես մասնակցեց ՌԴ նախագահի կին թեկնածու Իրինա Խակամադան:
2004թ. նախորդ տարիների համեմատ աննախադեպ նվազեց ՔԳԻ-ի քաղաքական կայունության մակարդակը (7,69), որն ամենացածր ցուցանիշն էր դիտարկվող ժամանակահատվածում: Դա պայմանավորված էր Չեչնիայում շարունակվող հակաահաբեկչական գործողություններով և Հյուսիսային Կովկասում էթնոքաղաքական լարված իրավիճակով, ինչպես նաև Մոսկվայում և ՌԴ այլ քաղաքներում իրականացված ահաբեկչական գործողություններով:
Տարաբնույթ խոչընդոտներ առաջացան քաղաքացիական ազատությունների և քաղաքական իրավունքների պաշտպանության ոլորտում (5,5), որոնք ուղեկցվեցին քաղաքացիական զանգվածային անհնազանդություններով: 2008թ. ՔԳԻ-ի դիտարկվող ժամանակահատվածում գրանցված արժեքն ամենացածրն է (0,260). դրա վրա ազդեցին նախագահական ընտրական գործընթացները, որոնք լրացուցիչ լարվածություն հաղորդեցին քաղաքական ընտրանու և ընդդիմադիր քաղաքական ուժերի փոխհարաբերություններին: Քաղաքական համակարգի կայունության վրա բացասական ազդեցություն ունեցան Չեչնիայում և Հյուսիսային Կովկասի այլ բնակավայրերում իրականացված ահաբեկչական գործողությունները:
ՔԳԻ-ի կորը 1995-2012թթ. արձանագրել է նաև երեք նկատելի աճ (1996թ., 2001-2002թթ. և 2009-2010թ.): 1996թ. աճը նախորդ տարվա համեմատ գրեթե աննշան է, սակայն ՔԳԻ-ի դիտարկվող ժամանակահատվածում գրանցված արժեքն ամենաբարձրն է (0,345), որը պայմանավորված էր օրենքի գերակայության (23,44), քաղաքացիական ազատությունների և քաղաքական իրավունքների (3,5) պաշտպանության ընթացակարգերի կայացմամբ: Դրան նպաստեցին 1996թ. փետրվարի 28-ին ՌԴ-ի անդամակցումը Եվրոպայի խորհրդին, ինչպես նաև՝ 1996թ. օգոստոսի 31-ին չեչենական առաջին պատերազմի դադարեցումն ու խաղաղության համաձայնագրի ստորագրումը:
Քաղաքական համակարգի ժողովրդավարացման համար էական նշանակություն ունեցան նախագահական ընտրությունները, որոնք մինչ օրս միակ երկփուլային նախագահական ընտրություններն են: 2001-2002թթ. ՔԳԻ-ի կորի վրա դրական ազդեցություն ունեցավ նախորդ տարիների համեմատ օրենքի գերակայության (23,92) ցուցանիշի աճը: 2002թ. քաղաքական կայունության (24.04) ցուցանիշն ամենաբարձրն էր դիտարկվող ժամանակաշրջանում: Նախորդ տարիների համեմատ բարելավվեց նաև կոռուպցիայի ընկալման ինդեքսը (2,7): 2009-2010թթ. ՔԳԻ-ի կորի աճի վրա դրական ազդեցություն են ունեցել նախորդ տարիների համեմատ օրենքի գերակայության (համապատասխանաբար՝ 25,12 և 26,07) և մամուլի ազատության (81) բարձր ցուցանիշները (տե՛ս գծապատկեր 1, աղյուսակ 1):
Հետազոտությունը հասանելի է նաև Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտի կայքում:
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ
- CRRC-Armenia. Arusyak Aleksanyan, “Index օf Democracy Level (IDL): Discovering Factors that Influence Democracy In Armenia”, 2013, pp. 15-25, https://www.crrc.am/hosting/file/_static_content/fellows/fellowship12/Final%20Paper_Arusyak%20Aleksanyan.pdf
- BBCcom. 2004. “1990-2004: Хронология захватов и взрывов в России.” Дата доступа: 02.09.2004. https://news.bbc.co.uk/hi/russian/russia/newsid_3621000/3621314.stm.
- Copenhagen Institute for Futures Studies. 2005. “Russian Prospects: Political and Economic Sceniarios.” Copenhagen.
- EU EP. 2008. “European Parliament resolution of 3 September 2008 on the situation in Georgia.” https://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-2008-0396+0+DOC+XML+V0//EN.
- Evans Jr., Alfred B. 2012. “Civil Society and Protest.” In Return to Putin’s Russia: Past Imperfect, Future Uncertain, edited by Stephen K. Wegren, 103-124. Rowman & Littlefield Publishers.
- Gel’man, Vladimir. 2012. “Subnational Authoritarianism in Russia: Trajectories of Political Evolution.” In Presidents, Oligarchs and Bureaucrats: Forms of Rule in the Post-Soviet Space, edited by Susan Stewart et al., 89-106. Ashgate Pub. Co.
- Kurdiukov, Gennadi and Malfliet, Katlijn. 2007. “Integration by absorption: new subjects for the Russian Federation.” In The CIS, the EU and Russia: Challenges of Integration, edited by Katlijn Malfliet, Lien Verpoest, and Evgeny Vinokurov, 202-220. Palgrave Macmillan.
- ru. 2010. “Памфилова, Элла: Бывший председатель Совета по содействию развитию институтов гражданского общества и правам человека.” Дата доступа: 15.08.2014. https://lenta.ru/lib/14193513.
- McFaul, Michael, Petrov, Nikolay, Ryabov, Andrei. 2004. Between Dictatorship and Democracy: Russian Post-Communist Political Reform. Carnegie Endowment for International Peace.
- Mendras, Marie. 2012. Russian Politics: The Paradox of a Weak State. Oxford University Press.
- Nuffield Poutry Study Group. 2006. “Nuffield Poutry Study: group visit to Russia.” Accessed 16.08.2014. https://www.docstoc.com/docs/123410222/The-Nuffield-Poultry-Study-Group-Visit-To-Russia.
- Office of the President of the Republic of Estonia. 2008. “Joint Declaration of Estonian, Latvian, Lithuanian and Polish Presidents on the situation in Georgia.” Last modified August 9. https://president.ee/en/media/press-releases/1721-joint-declaration-of-estonian-latvian-lithuanian-and-polish-presidents-on-the-situation-in-georgia/index.html.
- Remington, Thomas F. 2009. “Parliament and the Dominant Party Regime.” In After Putin’s Russia: Past Imperfect, Future Uncertain, edited by Stephen K. Wegren and Dale R. Herspring, 39-58. Rowman & Littlefield Publishers.
- Remington, Thomas F. 2011. Politics in Russia. Pearson.
- Robertson, Graeme B. 2010. The Politics of Protest in Hybrid Regimes: Managing Dissent in Post-Communist Russia. Cambridge University Press.
- Rose, Richard, Mishler, William and Munro, Neil. 2011. Popular Support for an Undemocratic Regime: The Changing Views of Russians. Cambridge University Press.
- Roxburgh, Angus. 2013. The Strongman: Vladimir Putin and the Struggle for Russia. B. Tauris.
- Sakwa, Richard. 2011. The Crisis of Russian Democracy: The Dual State, Factionalism and the Medvedev Succession. Cambridge University Press.
- Sakwa, Richard. 2012. “Political Leadership.” In Return to Putin’s Russia: Past Imperfect, Future Uncertain, edited by Stephen K. Wegren, 25-44. Rowman & Littlefield Publishers.
- Thomson, Kate. 2002. “Regional welfare system developments in Russia: community social services.” Social Policy & Administration, 36, 2: 105-122.
- Treisman, Daniel. 2012. The Return: Russia’s Journey from Gorbachev to Medvedev. Free Press.
- Van Herpen, Marcel 2013. Putinism: The Slow Rise of a Radical Right Regime in Russia. Palgrave Macmillan.
- Аргументы и Факты. 2013. “Августовский путч 1991 года. Хроника.” Дата доступа: 19.08.2013. https://www.aif.ru/dontknows/1226124.
- Белкин, Александр А. 1994. “Дело о референдуме 25 апреля 1993 года.” Известия вузов. Правоведение 5-6: 80-102.
- Беридзе, Теймураз. 2009. “К вопросу о логике развития августовского (2008 г.) конфликта в Грузии.” Кавказ и глобализация 3 (4): 53-60.
- Галкин, Александр А. 2002. “У развилки. К второй годовщине президентства В. Путина.” Общественные науки и современность 2: 28-41.
- Гельман, Владимир Я. 2008. “Политические партии в России: от конкуренции – к иерархии.” Журнал “ПОЛИС”. Дата доступа: 08.2014. https://www.politstudies.ru/fulltext/2008/5/12.pdf .
- Гриценко, Николай Н. 2005. Профсоюзы России: современный этап. 1990-2005 годы. Москва: Изд‑во АТиСО.
- РИА Новости. “Всероссийский референдум 25 апреля 1993 года. Справка.” Дата доступа: 25.04.2011. https://ria.ru/history_spravki/20110425/367914805.html.
- Саква, Ричард. 2002. “Российский режим: от Ельцина к Путину.” Россия и современный мир 4: 5-22.
- Саква, Ричард. 2006. Путин. Выбор России. Москва: Олма-пресс.
- СоюзИнфо. 2002. Государственный комитет по чрезвычайному положению в СССР: “Обращение к советскому народу.” Дата доступа: 02.08.2014. https://souz.info/library/other/gkchp/gkchpobr.htm.
- Тарасова, Екатерина А. 2013. “Фронт национального спасения как массовое общественно-политическое движение в России в 1992-1993гг.” Труды исторического факультета Санкт-Петербургского университета 14: 327-347.
- ФНПР. 2013. “Федерация Независимых Профсоюзов России – ФНПР.” Дата доступа: 21.12.2013. https://www.fnpr.ru/ n/252/4890.html.
- ЦСТП. 2014. Аналитический отчет “Трудовые протесты в России в первой половине 2014г.” Дата доступа: 19.08.2014. https://trudprava.ru/monitoring/1184.
- Цыганок, Анатолий Д. 2011. Война на Кавказе 2008: русский взгляд. Грузино-осетинская война 8–13 августа 2008 года. 2-е издание, дополненное. Москва: АИРО-XXI.
«Անվտանգության քաղաքականությունների քննարկումների բարելավումը Հայաստանում» ծրագիր (NED)
Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)
