Լույս է տեսել Արմեն Պետրոսյանի «Հայը եւ աշխարհը» գիրքը: Այն էսսեների ժողովածու է, որոնց մեծ մասը սկզբնապես հրատարակվել է «Առավոտի» կայքում:
Ձեր ուշադրությանն ենք ներկայացնում հարցազրույցը հեղինակի հետ:
– Ինչպե՞ս պատահեց, որ ակտիվ գիտական գործունեության հետ զուգահեռ սկսեցիք «երգիծել»:
– Ես միշտ սիրել եմ հումոր: 1980-ական թվականներից տպագրել եմ երգիծական նյութեր թերթերում եւ հանդեսներում: 90 թվականին, երբ ժողովուրդը ագահաբար կարդում էր նոր սկզբնավորվող ազատ խոսքը, ես այնքան հոնորար եմ ստացել երգիծական ստեղծագործությունների համար, որ չէի կարող անգամ երազել: Հետո պատերազմ սկսվեց, երկրի վիճակը փոխվեց եւ այդ ճանապարհը փակվեց: Իհարկե, այս գիրքը փողի համար չեմ գրել՝ ներկայումս գրքի հրատարակությունը հայ հեղինակին եկամուտ չի կարող բերել:
– Աշխարհը փրկելու մի քանի սցենարներ կան, ասենք՝ սիրո միջոցով: Սակայն Դուք, կարծես, նախընտրում եք հումորի միջոցով փրկվելու տարբերակը:
Կարդացեք նաև
– Ճիշտն ասած, աշխարհը փրկելու հավակնություն չունեմ բոլորովին: Հումորն, իհարկե, օգնում է մարդուն ապրել, առանց հումորի կյանքն ավելի տխուր է: Մեր վիճակն էլ, գիտենք, մի բան չէ: Այն դեպքերում, երբ գործնական ոչինչ, կամ համարյա ոչինչ չես կարող անել, հեգնանքը եւ հումորն, իհարկե, օգնում են մարդուն:
– Մեր հայրենակիցների շրջանում հոռետեսական տրամադրությունների գերիշխումը կարո՞ղ է բացասաբար անդրադառնալ երկրի հետագա ճակատագրի վրա:
– Իմ գրքի գլուխներից մեկում մի թեթեւ քննարկվում է այդ հարցը: Պարզ է, որ Հայաստանի բնակչությունը այնքան էլ երջանիկ չի, ինչը հաստատվում է նաեւ տարբեր հարցումների արդյունքում: Այս մասին հաղորդումներ են եղել հեռուստատեսությամբ՝ ամեն ինչ բացատրվում է տնտեսական կամ քաղաքական իրավիճակով, լեգիտիմության, ժողովրդավարութան կամ ազատությունների պակասով: Իհարկե, այդ բոլորը գործոններ են եւ կարեւոր գործոններ: Սակայն Բուտան կոչվող թագավորությունում, Հնդկաստանի եւ Չինաստանի արանքում, բնակչության կեսը իրեն համարում է շատ երջանիկ, մյուս կեսը՝ ուղղակի երջանիկ, եւ միայն մի չնչին մաս իրեն համարում է ոչ այնքան երջանիկ: Այնտեղ ժողովրդավարություն, լեգիտիմություն, ազատություններ եւ այլ նման բաներ չկան, բայց երջանկություն կա: Ամեն երկիր, ամեն ժողովուրդ իր ավանդական կենսաոճն ունի: Մեր ժողովրդի կենսագրությունը՝ պատմությունը դաժան է եղել: Եվ, օրինակ, վրացիներն ավելի երջանիկ ժողովուրդ են՝ անկախ քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական իրողություններից, իշխանամետ եւ ընդդիմադիր քաղաքական գործիչների ու վերլուծաբանների ճառերից եւ հարցումների արդյունքներից:
– Այսօր կարծես այնքան էլ ընդունված չէ խոսել մեր թերություններից, իսկ քննադատության թիրախը մշտապես քաղաքական ուղղվածություն ունի: Արդյոք Ձեր գիրքը փորձ չէ՞ կոտրել այս կարծրատիպը:
– Մեր հասարակությունն այնքան է քաղաքականացած, որ ամեն բան ներկայացվում է առնվազն քաղաքական ենթատեքստով: Մեզանում ընդունված է մեր մասին բարձր խոսքեր ասելը՝ մեր աներեւակայելի հին պատմությունը, մերոնց մեծ տաղանդը, բարձր բարոյականությունը եւ այլն, բայց իրականում դա միակողմանի մոտեցում է: Երբ ուզում ես ներկայացնել այն, ինչ իրականում կա, ապա պետք է նշես նաեւ երեւույթի ստվերոտ կողմը: Լեռ Կամսարը ասում է. «Երկիծաբանն որ սկսե ներբողել, ապա ո՞վ պիտի երգիծե»: Եվ այս գիրքը ներբողական չէ: Ընդհանրապես, հումորը ներբողական ժանր չէ: Նայեք մեր եւ համաշխարհային դասական գրականությունը՝ երգիծական ստեղծագործություններում դրական հերոսներ համարյա չկան: Ես փորձել եմ ծաղրել այն վատը, ինչ տեսել եմ:
– Այնպիսի տպավորություն է, որ Ձեր գրքում երգիծաբանը հաճախ հանդես է գալիս գիտնականի տեսանկյունից:
– Ես զբաղվում եմ գիտությամբ՝ բանահյուսությամբ՝ առասպելաբանությամբ, էպոսով, ապա եւ՝ լեզվաբանությամբ, մեր երկրի հնագույն պատմությամբ, եւ իմ մոտեցումն էլ այս գրքում հաճախ գիտական է՝ ազգագրական: Մասնագիտությունը, ինչ խոսք, իր ազդեցությունն է թողնում մարդու կերպարի վրա:
– Այսօր մեզանում մեծապես ընդունված է, Ձեր բառերով ասած, ազգի «պանծացումը», մինչդեռ Դուք գրում եք թերությունների մասին: Ինչպե՞ս դա կընկալվի հասարակության կողմից:
– Մեր երկրում շրջանառվող իրական եւ կեղծ լուրերի, հաղորդումների, տեղեկությունների, գրական ստեղծագործությունների, գիտական եւ մերձգիտական աշխատությունների, վերլուծությունների եւ կենցաղային խոսակցությունների ամբողջությունը՝ տեղեկատվական ողջ հոսքը հասարակության մեջ երկու հայացք է սերմանում: Ոմանք զբաղված են պատմության «պանծացմամբ», եւ նույնիսկ այնպիսի տեսակետներ կան, որ հայերն ավելի հին են, քան մարդկությունը: Այդ հեղինակները կարծում են, որ այդպես հնացնելով հայ ժողովրդին՝ մեծ օգուտ են տալիս նրան, կարծես ժողովուրդը կոնյակի պես մի բան է, որ ինչքան հնացնես, այնքան արժեքը կբարձրանա: Մյուս կողմից, կա նաեւ հակառակ երեւույթը, երբ մեզ ներկայացնում են որպես ամենավատ հատկանիշների կրող ժողովուրդ, որը չի կարողանում լեգիտիմ իշխանություններ ձեւավորել, որի մեջ շատ են գողերը, կաշառվողները, իշխանության հետեւից ոչ բարոյական պատճառներով գնացողները (այդ մասին ավելի շատ՝ բանավոր): Լավն էլ ասվում է անցյալի մասին, իսկ ներկայի մասին՝ ոչ մի լավ բան: Այսպիսով, մեր թերությունների մասին խոսվում է ամենուր, միայն գրավոր քիչ կհանդիպես: Ուրեմն, կա տարբերություն մեր «բանավոր» եւ «գրավոր» աշխարհների միջեւ: Մի տեսակ գրաքննություն՝ երբ խոսում ես, պիտի հայհոյես, երբ գրում ես՝ գովես: Իսկ իմ մասնագիտությունն է, ինչպես ասացի, բանահյուսությունը՝ բանավոր խոսքի ուսումնասիրությունը:
Ինչեւէ, հին պատմություն ունեցող ժողովուրդները հակված են դեպի անցյալը: Մենք ամեն ինչ արժեւորում ենք անցյալով, եւ դա հասկանալի է, բայց անցյալի հորինովի, անիմաստ ու կեղծ պանծացումը հաջողության չի կարող հանգեցնել: Հանրության մի ստվար հատված ծաղրուծանակի է ենթարկում այնպիսի պնդումները, որ, իբր, հայերն են կառուցել Եգիպտոսի բուրգերը եւ այլն: Ավելի հաճախ, իհարկե, բանավոր: Ես հույս ունեմ, որ իմ գրքի՝ «Հայը եւ անցյալը» գլուխը եւ այս տարի հրատարակվելիք «Հայ ժողովրդի ծագման խնդիրը» մենագրությունը, որոշ չափով կկասեցնեն մեր մերձգիտական հեղինակների երեւակայության նոր բռնկումները:
– Նման մոլորությամբ միայն մենք, հայե՞րս ենք տառապում:
– Իհարկե՝ ոչ: Տեսեք, թե ում են բնորոշ նման ազգապանծացման տեսությունները՝ Միջին Ասիա, Ադրբեջան, Հայաստան, Վրաստան, Ուկրաինա, ավելի քիչ չափով՝ Ռուսաստան: Այսինքն, հետսովետական հասարակություններին, մեր տիպի պետություններին: Հոլանդիայում կամ Շվեդիայում նման բան չկա եւ չի կարող լինել: Դա հատուկ է ոչ լիովին կայացած պետություններ ունեցող ժողովուրդներին, որոնք գտնվում են ոչ լավագույն իրավիճակում: Արհեստականորեն պանծացնելով իրենց ու իրենց պատմությունը, նրանք կարծում են, որ այդպես ավելի լավ կապրեն, որ դա կօգնի իրենց հաղթահարել դժվարությունները:
– Դուք խոսում եք նաեւ հայ ժողովրդի փոխվելու անհրաժեշտության մասին:
– Այդ մասին ասում եմ ոչ թե ես, այլ մեր մեծերը: Իմ գրքի առաջաբանում բերված են նրանց խոսքերը մեր փոխվելու անհրաժեշտության մասին: Փոխվելը Րաֆֆու, Թումանյանի, հայ մեծերի կոչն է: Մենք եղել ենք ճնշված, ոտքի տակ ընկած ժողովուրդ, իսկ Թումանյանի խոսքով, անգամ բույսը, ոտքի տակ ընկնելով, դառնանում է: Մենք պետք է փոխվենք, ազատվենք այդ դառնությունից:
– Մենք ունե՞նք մի բան, որով տարբերվում ենք մյուսներից:
– Իհարկե: Մենք, օրինակ, պատմական ճակատագրի բերումով շատ երկփեղկված ենք, եւ խոսքը վերաբերում է ոչ միայն քաղաքական երկփեղկվածությանը (որը թմբկահարվում է ԶԼՄ-ներում): Հասարակության մի մասը սիրում է Արամ Խաչատրյան, մյուսը՝ Արամ Ասատրյան, մենք ունենք երկու կաթողիկոսություն, երկու գրական լեզու, երկու ուղղագրություն, փոքր հայրենիք եւ մեծ սփյուռք եւ այլն: Արդեն հարյուրամյակներ առաջ արեւմտահայերը եւ արեւելահայերը որոշակի տարբեր բնութագրեր ունեին: Դա քիչ ազգերի է հատուկ: Նման երկփեղկվածությունը մշակութային մեծ տարբերություններ է ձեւավորում, որոնք առկա են նաեւ աշխարհընկալման մեջ:
– Կցանկանայի անդրադառնայիք նաեւ գրքի բուն բովանդակությանը:
– «Ծանիր զքեզ» (ճանաչիր քեզ)՝ հին իմաստություն է: Գիրքը գրված է այդ բանալիով: Մարդ պետք է ինքն իրեն ճանաչի, որպեսզի կարողանա զարգանալ, առաջ գնալ: Գիրքը նշանակալի չափով երգիծական է, երբեմն՝ միստիկական եւ ֆանտաստիկ, սակայն կան նաեւ զուտ գիտական հատվածներ: Այսպես, «Հայը եւ անցյալը» եւ «Հայը եւ հայը» գլուխներում շատ բաներ լուրջ են, ոչ երգիծական: Ընդհանուր առմամբ, ցանկացել եմ, որ գիրքը լինի ուրախ, բայց երբեմն՝ լուրջ: Ես դժվարանում եմ միարժեք ասել, թե ինչ ժանրի է պատկանում գիրքը: Ամեն դեպքում աշխատել եմ գրել այնպես, որ ընթերցողի համար հետաքրքիր լինի: Մարդուն ծանոթացնել իր հետ, երբեմն՝ ծիծաղելով, երբեմն՝ անհավատալի ֆանտաստիկ պատկերների միջոցով, չէ՞ որ երբ ծիծաղում ես, ավելի հեշտ կվերաբերվես սեփական թերություններիդ հետ առերեսվելուն:
– Անցյալում մտավորականությունը, ազգի սերուցքը մեծ ազդեցություն են ունեցել հասարակության վրա, նրանք բարձրաձայնել են իրենց կարծիքը մեզ համար կարեւորագույն հարցերի շուրջ եւ այն լսելի է եղել: Այժմ այս ավանդույթը, կարծես, իսպառ վերացել է:
– Ժամանակին մեծերն ասել են իրենց խոսքը, որով մարդկանց ներկայացրել են իրականությունը եւ նաեւ իրենց տեսլականն են առաջարկել: Ազգը շատ առումներով ձեւավորվում է իր մտածողների, գաղափարախոսների, գրողների կողմից, եւ հայ ժողովրդի համար այս տեսակետից մեծ է, ասենք, Րաֆֆու դերը: Մեծերի խոսքը պահանջված էր, նրանց լսում էին: Եվ դա ոչ միայն այն պատճառով, որ Րաֆֆին կամ Թումանյանը մեծ մարդիկ էին, այլ իրականությունն էր այդպիսին: Հիմա Հայաստանում անկասկած կան շատ խելոք մարդիկ, ովքեր կարող են շատ հարցերի շուրջ խելոք ու կարեւոր բաներ ասել: Բայց այսօրվա հսկայական տեղեկատվական հոսքի մեջ նրանց խոսքը չի լսվում: Այդ մարդկանց տեղը հասարակությունը չգիտի: Խորհրդային տարիներին կային մարդիկ՝ ասենք, Ավետիք Իսահականը, Վիկտոր Համբարձումանը, որոնց լսում էին եւ՛ ժողովուրդը, եւ՛ պետության ղեկավարությունը: Հիմա մեզանում դա չկա: Մենք չգիտենք նման մարդկանց: Փոխարենը պահանջված են շոու-բիզնեսի տարբեր տրամաչափի «հանրահայտ երգիչներն ու սիրված աստղերը»՝ այդ պահանջարկը հասարակության մեջ ներդրվում է զանգվածային լրատվամիջոցների կողմից, որոնք ռեյտինգներ են փնտրում:
– Կարծում եմ, կան բաներ, որ այս գրքում տեղ չեն գտել: Կարո՞ղ է, արդյոք, ընթերցողը շարունակություն ակնկալել:
– Կարծում եմ՝ այս ոճի մեջ դեռ շատ բան կարելի է ասել: Աշխարհը չափազանց արագ է փոխվում, կարելի է արձագանքել: Կան գլուխներ, որոնք ուղղակի գրված չեն: Լավ կլինի, եթե կարողանամ շարունակել, բայց առայժմ շատ ինտենսիվ զբաղված եմ գիտական ծրագրերով:
– Իսկ որտե՞ղ կարելի է ձեռք բերել գիրքը:
– Որքանով ինձ հայտնի է, այն վաճառվում է «Հայգիրք», օպերայի շենքի մերձակա, «Բուկինիստ», «Բյուրոկրատ» եւ «Մետրո» գրախանութներում:
Զրույցը՝
ՌԻՏԱ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆԻ
«Առավոտ» օրաթերթ
26.02.2016
