Հարցազրույց Խ. Աբովյանի անվան մանկավարժական համալսարանում 1995 թվականից գործող «Սփյուռք» գիտաուսումնական կենտրոնի հիմնադիր տնօրեն Սուրեն Դանիելյանի հետ:
– Պարոն Դանիելյան, ճի՞շտ է, որ «Սփյուռք» կենտրոն ստեղծելու որոշման մեջ մեծ դերակատարում է ունեցել երջանկահիշատակ Գարեգին Ա. Ամենայն հայոց կաթողիկոսը՝ Ձեր ուսուցիչներից մեկը:
-Արեւմտահայ գրամշակութային աշխարհի նկատմամբ իմ վերաբերմունքը ձեւավորվել է անցյալ դարի 90-ական թվականների սկզբին: Եվ առաջիններից մեկը, ով ինձ ուղղորդեց այդ աշխարհին տեր կանգնելու, ճիշտ նկատեցիք, եղավ այն ժամանակ դեռեւս Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս Գարեգին Բ.-ն: Իմ խորհրդածությունները նրա հետ, աշխատանքային գործունեության մեջ նրա ճանաչողական աշխարհի հետ շփումը էապես փոխեցին վերաբերմունքս, եւ ես եկա այն համոզման, որ Սփյուռքը կարիքն ունի նորոգ նվիրյալների, իսկ նվիրվել՝ նշանակում է աշխարհ բացել ինքդ քեզ եւ քո ժողովրդի համար: Պիտի նշեմ նաեւ Գեղամ Սեւանի եւ ուրիշների անունները, որոնց համար Սփյուռքի գրական արժեքների մուտքը Հայաստան դարձել էր կյանքի նպատակ, գործունեության գլխավոր մայրուղի:
– Դուք միշտ զբաղվել եք գիտական աշխատանքով, իսկ երբեք չե՞ք փորձել գնալ ստեղծագործական ճանապարհով:
– Գրականության մեջ կա հասկացություն, որ ստեղծագործականը եւ գիտականը տրամագծորեն հակադիր ճանապարհներ են. այդպես չէ, իհարկե: Եթե մարդ գեղագիտական-վերլուծական աշխատանք է կատարում, անտեսանելի թեւեր կան, որ նրան բերում-կապում են ստեղծագործական խորհրդին: Այս առումով, ասեմ, հաճախ ես բախվել եմ այդ ներքին ջրախութերին եւ ամեն անգամ ինձ զգացել եմ նաեւ գրողական ստեղծագործական խորքերում: Այնպես որ, կարծում եմ, գիտնականը եւ ստեղծագործողը տարանջատված չեն, այլ թափանցված են մեկը մյուսի մեջ, նկարագրի խնդիր է. եթե գիտնականը չհասկանա գրողի ստեղծագործական խթանները, ապա գիտական «չոր լեզու» ասվածը իր միջուկով կփախչի նրանից: Գիտնականը պետք է կարողանա բացահայտումների գնալ, հանգրվանները իրար կապելու շնորհ ունենալ: Ահա այս սկզբունքներն են եղել հիմնարար ելակետեր իմ գիտական աշխատանքների համար:
– «Սփյուռք» կենտրոնի առաքելության, կատարված աշխատանքների եւ ձեռքբերումների մասին՝ այս 20 տարվա ընթացքում:
– 1995 թվականին «Սփյուռք» կենտրոնը կյանքի կոչեցինք «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի աջակցությամբ, որի գործադիր տնօրենն այն ժամանակ Վահան Տեր-Ղեւոնդյանն էր: Իմ տարաբնույթ այցելությունները սփյուռքյան համայնքներ բերեցին այն խոր ընկալման, որ մեր գրականագիտության մեջ, մեր կրթական ասպարեզում կուտակված «տեսակ մը» պարապ կա արեւմտահայ մշակույթի եւ գրականության յուրացման ճանապարհին, եւ այդ պարապը պետք է լցնել անհրաժեշտ բազային ճանաչողությամբ, այն, ինչ դպրոցներում չկա: Հակասությունները մեկից ավելին են: Օրինակ, ինձ համար մինչեւ հիմա հասկանալի չէ, ինչու ենք մենք արեւմտահայ հեղինակներին անցնում վատ, ոչ այնպես, ինչպես կպահանջեր կրթական շահը, ինչու մենք նույն դպրոցներում չենք անցնում արեւմտահայ լեզու: Այսօր շատ են խնդիրները: «Սփյուռք» գիտաուսումնական կենտրոնը 2000-2013 թթ. արեւմտահայ լեզվի եւ գրականության դասընթացներ կազմակերպեց, ընդ որում՝ երկու ճակատով՝ մեկը Սփյուռքի ուսուցիչների համար, երկրորդը՝ մեր՝ հայրենի ոսուցիչների համար:
Դրանից զատ՝ Սորբոնի համալսարանի պրոֆեսոր Հիլդա Գալֆայանի հետ մենք նաեւ «երրորդ ճակատը» բացեցինք. Հայաստանի ուսուցիչները գալիս էին մեզ մոտ, վերապատրաստվում երկու ամիս, որից հետո մենք նրանց մղում էինք դեպի դպրոցներ, որտեղ նրանք փորձարարական դասընթացներ էին անցկացնում մեկ տարի: Այս ծրագիրը մենք իրականացնում էինք հանրակրթական 8-րդ, 10-րդ եւ 11-րդ դասարաններում եւ ամեն անգամ հիանում էինք՝ տեսնելով, թե ինչպիսի ջանասիրությամբ են երեխաները յուրացնում արեւմտահայերենը: Արեւմտահայերենի յուրացումը պահի թելադրանք չէ. մեր ժողովուրդը իր շփումը աշխարհի շատ երկրների հետ պահպանելու համար յուրացնում է անգլերենը, Միջին Արեւելքի լեզուները, բայց արեւմտահայերենը՝ մեր մայրենին, ոսկեղենիկը, խորթ եղբոր պես դուրս է շպրտված Հայաստանի կրթական ծրագրերից, որն աններելի է: Մեզ մոտ չունենք արեւմտահայ թեքումով անգամ մեկ դպրոց: Կրթության եւ գիտության նախարարությունն այս առումով փորձում է շտկել ինչ-որ բան, եւ նրա պատվերով մենք այժմ պատրաստել ենք արեւմտահայ լեզվի եւ սփյուռքահայ գրականության դասագրքեր հանրակրթական դպրոցների համար: Սպասում ենք դրական տեղաշարժերի:
-Այդքան խոսվում է, որ արեւմտահայերենը եւ սփյուռքահայ գրականությունը կանգնած են մահվան մահճի մոտ… Փրկություն կա՞ արդյոք:
– Մենք անընդհատ «աղմկում ենք», թե անհրաժեշտ են լուրջ քայլեր, բայց արեւմտահային արեւմտահայ պահելու խնդիրը կա: Արձանագրենք՝ չկա պետական քաղաքականություն, չկան մշակված ծրագրեր: Մենք իրավունք չունենք կրկնելու այն սխալը, որ խորհրդային կարծրատիպերից անցավ. ռուս ժողովուրդը ավագ եղբայր եղավ խորհրդային բոլոր ժողովուրդների նկատմամբ, հիմա մենք՝ արեւելահայերս, փորձում ենք ավագ եղբոր դեր խաղալ արեւմտահայ մշակույթի եւ պատմության նկատմամբ: Սա ամենից անհանդուրժելին է: Այսօր մենք աշխարհում միակ ժողովուրդն ենք, որ գրության երկու ձեւ ունի: Եվ ես միշտ զարմացել եմ, թե ինչպես է արեւմտահայը անգլերենի, արաբերենի, ֆրանսերենի եւ բազում այլ տիրական լեզուների պայմաններում պահպանել իր Մեսրոպյան գրությունը, իսկ մենք մեր երկրում կորցրինք այն՝ դար տեւած անտարբերությամբ։ Կորցրինք, որովհետեւ անտարբեր ենք, որովհետեւ դրա քաղաքական կարեւորությունը արհամարհում ենք:
-Տեղյակ ենք, որ «Արեւմտահայ ընդարձակ կենսագրական բառարան» եք պատրաստում, ինչպես նաեւ Հակոբ Օշականի ստեղծագործությունները՝ «Ամբողջական Օշական» խորագրով:
– Մենք զգալի աշխատանք արդեն տարել ենք եւ շարունակում ենք տանել հրատարակչական ասպարեզում, բայց, իհարկե, մեր ամենից հանդուգն նախաձեռնությունը եղավ 2012-ից սկիզբ առած այս ծրագիրը: Վիթխարի ծավալի նյութեր են, աշխատում ենք թիմով. մեզ օգնում են նաեւ մեր Սփյուռքի ընկերները: Արվեստագետների մի հրաշալի պատկերասրահ գալիս անցնում է մեր բառարանի բովով՝ 1850-ական թվականներից մինչեւ մեր օրերը: Սկզբում նախատեսել էինք երկու մեծադիր հատորով բավարարվել, բայց հիմա մտածում ենք արդեն չորսի մասին: Բառարանի ստեղծման նպատակը մեկն է՝ ցույց տալ աշխարհին, որ թեեւ եղավ 1915 թվական, բայց մեր ժողովրդի կենսունակությունը չմարեց: Ինչ վերաբերում է Հակոբ Օշականին, ապա նա հրաշալի գրականագետ է, ով ստեղծեց տասը հատոր արեւմտահայ գրականության պատմության համապատկեր, իբրեւ գրող՝ ավելի քան առաջնային, անզուգական, արձակի մեջ հոգեաշխարհի նոր հուն բացած վարպետ: Այս ընկալումը տանում է դեպի Դոստոեւսկու ստեղծագործական սահմանագիծ: Այս առումով հայ գրականության մեջ Հ. Օշականը զորեղ է եւ միայնակ: Այս ամենը հաշվի առնելով՝ ես ինձ պարտավորված եմ զգում ուսանողներին ներկայացնելու նրա ստեղծագործական հզոր աշխարհը, իսկ ընթերցողի սեղանին դնելու նրա ամբողջական ժառանգությունը:
Զրույցը՝
ՀԱԿՈԲ ՉՈՔԵՔՉՅԱՆԻ
«Առավոտ» օրաթերթ
24.02.2016
Շնորհակալություն կարեւոր Սուրեն Դանիելեանի հետ կարեւոր հարցազրույցի համար: Պակաս կարեւոր չէ այն փաստը, որ հարցազրույցը վարել է հայագետ Հակոբ Չոլաքյանը:
Արեւմտահայ ընդարձակ կենսագրական բառարանի ստեղծման անհրաժեշտության և նրա գլխավոր նախաձեռնող Սուրեն Դանիելյանի մասին, կարծում եմ, առավել շատ պետք է լուսաբանվի:
Այդպես եք կարծում,հարգելի Լիլիթ:?Այդքան կարեւոր…?