Հայաստանի ժողովրդավարության մակարդակի ինդեքսը

Արուսյակ Ալեքսանյան

ԵՊՀ Եվրոպական ուսումնասիրությունների կենտրոնի

 դասախոս, քաղաքական գիտությունների թեկնածու

Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական

ինստիտուտի (ՄԱՀՀԻ) գործընկեր փորձագետ

  ՆԱԽԱԲԱՆ

Սույն հետազոտության նպատակն է վերլուծել Հայաստանի ժողովրդավարության մակարդակը, այն պայմանավորող քաղաքական գործոններն ու դրանց զարգացման միտումները:

Հաշվի առնելով ընտրական գործընթացների կարևորությունն ու ազդեցությունն անցումային երկրների ժողովրդավարության մակարդակի վրա՝ հատուկ ուշադրություն է դարձվել նախագահական և խորհրդարանական ընտրությունների համակողմանի վերլուծությանը:

Ռեգրեսիոն վերլուծության միջոցով վեր են հանված այն գործոնները, որոնք առավել նշանակալի ազդեցություն ունեն Հայաստանի ժողովրդավարության վրա:

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՆՆԵՐԻ ԻՆԴԵՔՍԸ (ՔԳԻ)

Գծապատկեր 1

Հայաստանի ժողովրդավարության վրա ազդող քաղաքական, սոցիալական, տնտեսական, կրթական և առողջապահական գործոնների ինդեքսները (1995-2012թթ.)

Ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան Քա­ղա­քա­կան գոր­ծոն­նե­րի ին­դեք­սի (Ք_ԳԻ) կո­րից երևում է, որ քաղաքական զար­գա­ցում­ներն ըն­թա­նում են նույն մա­կար­դա­կով` փոքր-ինչ վերելքնե­րով և վայ­րէջք­նե­րով, ո­րոնք հիմ­նա­կա­նում պայ­մա­նա­վոր­ված են ընտրություն­նե­րով: Հետազոտություն­նե­րը վկա­յում են, որ Հա­յաս­տա­նում ժողովրդավա­րութ­յան մա­կար­դա­կի և քա­ղաքա­կան կա­յու­նութ­յան ա­ռա­վել մեծ անկում­ներ նկատ­վում են մաս­նա­վո­րա­պես նախագա­հա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րի ժամա­նակ, ո­րը բնո­րոշ է նա­խա­գա­հա­կան քաղաքական հա­մա­կարգ ու­նե­ցող և անցումա­յին շրջա­նում գտնվող պե­տութ­յուն­նե­րին:

Հա­յաս­տա­նում նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րութ­յուն­ներ են անց­կաց­վել 1991թ., 1996թ., 1998թ., 2003թ., 2008թ. և 2013թ. (տե՛ս աղ­յու­սակ 2):

Ա­ռա­ջին նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րը տե­ղի ու­նե­ցան 1991թ., ո­րի ժամանակ ձայների 83%-ով հաղ­թա­նակ տա­րավ Հա­յոց հա­մազ­գա­յին շարժ­ման թեկ­նա­ծու Լևոն ՏերՊետրոս­յա­նը։

Հա­ջորդ նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րը խնդրա­հա­րույց էին: Պաշ­տո­նա­կան տվյալների հա­մա­ձայն՝ Տեր-Պետ­րոս­յա­նը վե­րընտր­վել էր նա­խա­գա­հի պաշ­տո­նում ձայների 51,7%-ով, իսկ ընդ­դի­մութ­յան ա­ռաջ­նորդ Վազ­գեն Մա­նուկ­յա­նը (Ազ­գա­յին ժողովր­դա­վա­րա­կան միութ­յուն), ստա­նա­լով ձայների 41%-ը, հայ­տա­րա­րում էր տեղ գտած լայ­նա­ծա­վալ կեղ­ծիք­նե­րի մա­սին:

1996թ. սեպ­տեմ­բե­րի 25-ին 150-200 հա­զար ցու­ցա­րար­ներ գրո­հե­ցին ԱԺ-ի շեն­քը և բռնություն գոր­ծադ­րե­ցին ԱԺ խոս­նա­կի ու փոխ­խոս­նա­կի նկատ­մամբ: Ոստիկանությու­նը ցրեց ցու­ցա­րար­նե­րին, ին­չի հետևան­քով մոտ 60 մարդ ստացան մարմ­նա­կան տար­բեր վնաս­վածք­ներ: 1996թ. արձանագրված Ք_ԳԻ-ի ան­կու­մը մեծ մա­սամբ պայ­մա­նա­վոր­ված է քա­ղա­քա­կան այս ճգնա­ժա­մով (տե՛ս գծա­պատ­կեր 1, աղ­յու­սակ 1):

Ար­դեն իսկ 1998թ. մար­տին նա­խա­գա­հա­կան ար­տա­հերթ ընտ­րութ­յուն­ներ նշանակվեցին, ո­րը պայ­մա­նա­վոր­ված էր Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հա­կա­մար­տութ­յան կար­գա­վոր­ման վերա­բեր­յալ Լ. Տեր-Պետ­րոս­յա­նի ա­ռա­ջար­կած տար­բե­րա­կի շուրջ առա­ջա­ցած ներ­քին տա­րա­ձայ­նութ­յուն­նե­րով: Այ­նուա­մե­նայ­նիվ, Ք_ԳԻ-ի տեսանելի ան­կում նկատ­վում է 1999թ., ո­րի պատ­ճա­ռը հոկ­տեմ­բե­րի 27-ի դեպ­քերն էին, երբ Ազ­գա­յին ժո­ղո­վի շեն­քում տե­ղի ունեցավ ա­հա­բեկ­չութ­յուն:

2003թ. և 2004թ. նույն­պես նկատ­վում է Ք_ԳԻ-ի ան­կում (տե՛ս գծա­պատ­կեր 1, աղ­յու­սակ 1): 2003թ. սկսած ան­կու­մը պայ­մա­նա­վոր­ված է նշված ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում ակտիվ քաղա­քա­կան ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րով. այդ տա­րի տե­ղի են ու­նե­ցել և՛ նախագա­հա­կան, և՛ խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րութ­յուն­ներ, ինչ­պես նաև՝ հան­րաք­վե: Խորհր­դա­րա­նա­կան ընտրութ­յուն­նե­րը նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րի համեմատութ­յամբ ա­ռավել հանգիստ ըն­թացք ու­նեին: Ընդ­դի­մութ­յու­նը, չհամաձայնելով արդ­յունք­նե­րի հետ, պնդում էր, որ ընտ­րութ­յուն­նե­րը կեղծ­վել են, իսկ ԵԱՀԿ դիտորդները հայ­տա­րա­րե­ցին, որ դրանք ըն­թա­ցել են թե­րութ­յուն­նե­րով։ Այդ ընտ­րութ­յուն­նե­րի երկ­րորդ փու­լում 67,5% արդ­յուն­քով վերընտր­վեց Ռոբերտ Քոչարյա­նը՝ հնա­րա­վո­րութ­յուն ստա­նա­լով պաշ­տո­նա­վա­րե­լու ևս 5 տա­րի։

Հա­մա­պե­տա­կան հա­գե­ցած ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի պատ­ճա­ռով նշված ժամանակահատվա­ծում նկատ­վում է քա­ղա­քա­ցիա­կան անհ­նա­զան­դութ­յուն­նե­րի քանա­կի որոշա­կի աճ, ո­րը շա­րու­նակ­վեց նաև 2004թ. գար­նա­նը, երբ ընդ­դի­մութ­յու­նը մար­տի 28-ից սկսեց ցույ­ցե­րի մի շարք՝ պա­հան­ջե­լով Ռ. Քո­չար­յա­նի հրա­ժա­րա­կա­նը։

2008թ. նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րութ­յուն­ներն ան­կախ Հա­յաս­տա­նի պատ­մութ­յան մեջ ամենախնդ­րա­հա­րույցն էին: Ըստ փետր­վա­րի 19-ին կա­յա­ցած նա­խա­գա­հա­կան ընտրություն­նե­րի ա­ռա­ջին փու­լի արդ­յունք­նե­րի (52,8%)՝ հաղ­թա­նակ տա­րավ ՀՀ վարչապետ և Պաշտ­պա­նութ­յան նախ­կին նա­խա­րար Սերժ Սարգս­յա­նը։ Լևոն Տեր-Պետրոս­յա­նն ստա­ցել էր 21,5% ձայն (տե՛ս աղ­յու­սակ 2):

Փետր­վա­րի 20-ին Երևա­նի Ա­զա­տութ­յան հրա­պա­րա­կում սկսվե­ցին զանգ­վա­ծա­յին հանրա­հա­վաք­ներ, ո­րոնք հե­տա­գա­յում վե­րած­վե­ցին զանգ­վա­ծա­յին անկարգություննե­րի: Ոստի­կա­նա­կան ու­ժե­րի և ցու­ցա­րար­նե­րի միջև տե­ղի ու­նե­ցած բա­խում­նե­րի հետևան­քով ե­ղան մարդ­կա­յին զո­հեր: Մար­տի մե­կի դեպ­քե­րից հե­տո ավե­լի քան հար­յուր ընդդիմադիրներ կա­լա­նա­վոր­վել և դա­տա­րա­նի ա­ռաջ են կանգ­նել: Այդ իսկ պատ­ճա­ռով Ք_ԳԻ-ի` թերևս ամենա­խո­շոր ան­կու­մը պայ­մա­նա­վոր­ված է նշված դեպ­քե­րով (տե՛ս գծա­պատ­կեր 1, աղ­յու­սակ 1):

2013թ. ընտ­րութ­յուն­նե­րին Սերժ Սարգս­յա­նը վե­րընտր­վեց ՀՀ նա­խա­գա­հի պաշտոնում: Հետընտ­րա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րը ևս ու­ղեկց­վե­ցին բազ­մա­թիվ ցույ­ցե­րով:

Հաջորդ նախագահական ընտրությունները կկայանան 2018թ.: Սակայն Սահմանադրության նոր մոդելի համաձայն` Հանրապետության նախագահն ընտրվում է ոչ թե ՀՀ քաղաքացիների կողմից հինգ տարի ժամկետով, այլ Ազգային ժողովի կողմից` յոթ տարի ժամկետով:

Ինչ վե­րա­բե­րում է խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րին, ա­պա դրանց հետընտրական քաղա­քա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րի բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցութ­յու­նը ժողովրդա­վա­րութ­յան վրա առավել մեղմ է եղել, քան նա­խա­գա­հա­կան ընտրություննե­րի­նը: Խորհր­դա­րա­նա­կան ընտրութ­յուն­նե­րի ազ­դե­ցութ­յու­նը ԺՄԻ-ի վրա հաշ­վարկ­վել է նաև ըստ խորհր­դա­րա­նում ընդդի­մութ­յուն-իշ­խա­նութ­յուն փոխհա­րա­բե­րութ­յան՝ պատ­գա­մա­վո­րա­կան զբա­ղեց­րած տեղերի հարաբերակցությամբ:

Այս­պես, Հա­յաս­տա­նում բարձ­րա­գույն օ­րենս­դիր մար­մի­նը միա­պա­լատ Ազ­գա­յին ժողովն է, որն ընտր­վում է հա­մա­ժո­ղովր­դա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րի մի­ջո­ցով, հինգ տարի ժամկետով: Հայաս­տանն ան­կա­խութ­յու­նից ի վեր ու­նե­ցել է Ազ­գա­յին ժո­ղո­վի հինգ գումարում և համապատասխանաբար հինգ ընտ­րութ­յուն՝ 1995թ., 1999թ., 2003թ., 2007թ. և 2012թ. (տե՛ս աղյու­սակ 3):

Վեր­լու­ծե­լով ընտ­րութ­յուն­նե­րին քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցութ­յուն­նե­րի մաս­նակ­ցութ­յան տվյալնե­րը՝ կա­րե­լի է նկա­տել, որ խորհր­դա­րա­նա­կան բո­լոր ընտ­րութ­յուն­նե­րին միայն Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ) և Հայաստանի հանրապետական կուսակցությունն (ՀՀԿ)-ը (1995թ. և 1999թ. դա­շին­քով) են մաս­նակ­ցել և հաղ­թա­հա­րել օրեն­քով սահ­ման­ված 5%-ա­նոց ար­գել­քը, իսկ Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը (ՀԿԿ) և Ազգային ժողովրդավարական միությունը (ԱԺՄ) պատգամավո­րա­կան տե­ղեր զբա­ղեց­րել են միայն առա­ջին (1995թ.) և երկ­րորդ (1999թ.) գու­մար­ման Ազ­գա­յին ժողովում: «Օ­րի­նաց եր­կիր» կուսակ­ցութ­յու­նը կա­յուն ներկայութ­յուն է ու­նե­ցել՝ սկսած ԱԺ երկ­րորդ, իսկ «Բարգավաճ Հայաստան» կուսակցությունը (ԲՀԿ) և «Ժառանգություն» կուսակցությունը (ԺԿ)՝ չոր­րորդ (2007 թ.) գու­մար­ման ընտրություններից:

Թվարկվածներից, թերևս, ա­մե­նա­հան­գիս­տը 2007թ. խորհր­դա­րա­նա­կան ընտրություն­ներն էին, ո­րոնք ԵԱՀԿ դի­տորդ­նե­րի կող­մից նա­խորդ ընտ­րութ­յուն­նե­րի հա­մե­մատ գնա­հատ­վել են որ­պես «մեծապես ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան» և զ­գա­լի բա­րելավում։

Միևնույն ժա­մա­նակ ԺՄԻ-ի վրա ա­մե­նա­բա­ցա­սական ազ­դե­ցութ­յունն ու­նե­ցան 2012թ. խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րություն­նե­րի ժամանակ ար­ձա­նագր­ված արդ­յունք­նե­րը, երբ մո­դե­լում հաշ­վարկ­վող «խորհր­դա­րա­նա­կան մեծամասնություն» փո­փո­խա­կա­նը հասավ նվազա­գույն նի­շի (0), քա­նի որ ՀՀ նախագա­հի կու­սակ­ցութ­յու­նը բա­ցար­ձակ մեծամասնութ­յուն ձեռք բե­րեց խորհրդարա­նում՝ ստանձ­նե­լով «միանձն­յա» որոշումնե­ր ըն­դու­նո­ղի լիա­զո­րութ­յուն և՛ օ­րենս­դիր, և՛ գոր­ծա­դիր մար­մին­նե­րում:

Կու­սակ­ցա­կան հա­մա­կար­գի ձևա­վոր­ման սկզբնա­վոր­ման մա­սին է փաս­տում նաև Հայաստանում կուսակցությունների չափից ավելի մեծ քանակը: Հանրապետությունում գրանցված 79 կուսակցությունը 3 միլիոն բնակչության պարագայում վկայում է կուսակցական համակարգի անարդյունավետության մասին:

Դրանց մեծ մասը «մարդ-կուսակցություններ» են, որոնց հիմնական նպատակն իշխանության հասնելն ու նեղ խմբային շահերը լուծելն է: Ընտրողներն այս դեպքում միջոց են, իսկ «գաղափարախոսությունը»` գործիք՝ թեկնածուի դրական կերպարի և քաղաքական ինքնագովազդի համար:

Հատկապես ընդդիմադիր դաշտում տիրող անհամաձայնության մթնոլորտը և անմիասնականությունը հանգեցնում են նոր կուսակցությունների ստեղծմանը, որոնք, որպես կանոն, միտված են լրացնելու կառուցողական ընդդիմադիր կուսակցությունների բացակայությունը կամ դրանց անարդյունավետ գործունեության հետևանքով առաջացած վակուումը:

Չնայած կուսակցական համակարգի ձևավորման այս խնդիրներին` դրական միտումները ևս ակնհայտ են: Հայաստանի քաղաքական դաշտում այլևս նոր կուսակցություններ չստեղծելու միտում, այնուամենայնիվ, նկատվում է: Ավելին, չորրորդ և հինգերորդ գումարման Ազգային ժողովում կուսակցական կազմը գրեթե չի փոխվել, ինչը խոսում է այդ կուսակցությունների կայացման և քիչ թե շատ սոցիալական կայուն բազայի ձևավորման մասին: Իսկ 5-6 խոշոր քաղաքական կուսակցությունների առկայությունը բավարար է ներկայացուցչականություն ապահովելու, պետական շահի և պետության ժողովրդավարական հիմքերն ամրապնդելու համար:

Այսօր ժողովրդավարության ոլորտի քննարկման կարևոր հիմնահարցերից են 2015թ. սահմանադրական բարեփոխումները, որով նախատեսվում է Հայաստանում կառավարման կիսանախագահական համակարգից անցում կատարել խորհրդարանականի:

Այս համատեքստում համաշխարհային փորձը վկայում է, որ պառլամենտարիզմն առավել նպաստավոր պայմաններ է ստեղծում ժողովրդավարական արժեքների կայացման և, մասնավորապես, կուսակցական համակարգի զարգացման համար, որում քաղաքական հիմնական դերակատարները հենց կուսակցություններն են: Անշուշտ, կառավարման նոր մոդելի արդյունավետությունն ուղիղ համեմատականով կախված է լինելու դերակատարների քաղաքական մշակույթի մակարդակից, համագործակցության և փոխզիջման պատրաստակամությունից, որոնք կառավարման ժողովրդավարական յուրաքանչյուր համակարգի գործառնման որոշիչներից են:

Աղյուսակ 3

ՀՀ Ազգային ժողովում կուսակցությունների պատգամավորական տեղերի հարաբերակցությունը

Անդ­րա­դառ­նա­լով մո­դե­լում ընդգրկ­ված քա­ղա­քա­կան այլ փո­փո­խա­կան­նե­րին՝ հարկ է նշել, որ 1998-2014թթ. ըն­կած ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում Հա­յաս­տա­նի` Կո­ռուպ­ցիա­յի ընկալման ին­դեք­սը 0-10 սանդ­ղա­կի մի­ջա­կայ­քում (2012թ. մե­թո­դա­բա­նութ­յամբ՝ 0-100) բարե­լավ­վել է ըն­դա­մե­նը 1,2 միա­վո­րով՝ 174 պե­տութ­յուն­նե­րի շար­քում գրա­վե­լով 94-րդ տե­ղը:

Կո­ռուպ­ցիա­յի հա­մաշ­խար­հա­յին բա­րո­մետ­րի 2013թ. արդ­յունք­նե­րով` հարց­վող­նե­րի 82%-ը կո­ռուպ­ցիան հա­մա­րում է «լուրջ» կամ «շատ լուրջ» հիմ­նախն­դիր Հայաստանում, նրանց 58-69%-ն ա­մե­նա­կո­ռում­պաց­ված ինս­տի­տուտ­ներն են համարել կրթութ­յու­նը, ոստիկանութ­յու­նը, ա­ռող­ջա­պա­հութ­յու­նը, արդարադատությունն ու պե­տա­կան պաշտոնյա­նե­րին: Կա­շառ­քի ա­մե­նա­շատ դեպքե­րը հի­շա­տակ­վել են ոս­տի­կա­նութ­յան և առող­ջա­պա­հութ­յան ո­լորտ­նե­րում (21-24%):

Այս­պես, Հա­յաս­տա­նում կո­ռուպ­ցիոն ռիս­կե­րի պատ­ճառ են իշ­խա­նութ­յան և պետական հա­մա­կար­գի սեր­տա­ճու­մը գոր­ծա­րա­րութ­յան հետ, շա­հե­րի բախ­ման ոչ արդ­յու­նա­վետ կառա­վա­րու­մը, օ­րենսդ­րա­կան սո­ղանցք­նե­րը, ինչ­պես նաև կոռուպցիա­յի նկատ­մամբ հան­դուր­ժո­ղա­կա­նութ­յու­նը:

Ըստ «Ա­զա­տութ­յան տան» (Freedom House)՝ Հա­յաս­տա­նում մա­մուլն ա­նա­զատ է: Ընդ որում, դի­տար­կե­լով Հա­յաս­տա­նի գնա­հա­տա­կան­նե­րի ժա­մա­նա­կագ­րա­կան շար­քը՝ ակնհայտ է դառ­նում, որ մինչև 2001թ. նե­րառ­յալ մա­մու­լը ո­րակ­վել է «մաս­նա­կի ազատ», 2002-2014թթ.՝ «ա­նա­զատ»: «Ա­զա­տութ­յան տան» փոր­ձա­գետ­նե­րն այդ փոփոխութ­յու­նը հիմ­նա­վո­րում են իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի կող­մից քա­ղա­քա­կան քննադատութ­յու­նը լռեց­նե­լու փոր­ձե­րով և ա­ռա­ջա­տար ան­կախ հե­ռուս­տա­կա­յա­նի՝ «Ա1+»-ի գոր­ծու­նեութ­յան դադարեցմամբ՝ այդ ամենն ար­ձա­նագ­րե­լով որպես քաղաքա­կան ճնշում մա­մու­լի վրա:

Քա­ղա­քա­կան ի­րա­վունք­նե­րի և քա­ղա­քա­ցիա­կան ա­զա­տութ­յուն­նե­րի ո­լորտ­նե­րը, ըստ կազ­մա­կեր­պութ­յան գնա­հատ­ման, «մաս­նա­կի ա­զատ» են: Հարկ է նշել, որ քաղաքացիական ա­զա­տութ­յուն­նե­րի միա­վո­րը (4) այս տա­րի­նե­րին մնա­ցել է անփոփոխ։ Ինչ վե­րա­բե­րում է քա­ղա­քա­կան ի­րա­վունք­նե­րին, ա­պա դրանց ցուցանիշները ու­նե­ցել են տար­բեր տա­տա­նում­ներ: Գնա­հա­տա­կա­նը վատ­թա­րա­ցել է հիմ­նա­կա­նում քաղաքական ճգնա­ժա­մե­րի տա­րի­նե­րին. նվա­զա­գույն նի­շն ար­ձա­նագր­վել է մասնավո­րա­պես սկսած 2008թ.՝ պայ­մա­նա­վոր­ված նա­խա­գա­հա­կան ընտրություններին ընդ­դի­մա­դիր­նե­րի ձերբակա­լութ­յուն­նե­րով և քա­ղա­քա­կան այլ ճնշում­նե­րով: 2012թ. սկսած նկատ­վել է դրական տե­ղա­շարժ^[3]:

Հա­մաշ­խար­հա­յին տնտե­սա­կան ֆո­րու­մի Հա­մաշ­խար­հա­յին գեն­դե­րա­յին բա­ցա­կի (Global Gender Gap) ին­դեք­սի (ՀԳԲԻ) ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­նե­րը վկա­յում են, որ Հայաստա­նում քաղա­քա­կա­նութ­յունն այն ո­լորտն է, որ­տեղ գեն­դե­րա­յին անհավասարութ­յունն ա­ռա­վել ար­տա­հայտ­ված է, քանի որ նշված ոլորտում 2015թ. տվյալների համաձայն՝ 145 պետություն­նե­րի շար­քում Հա­յաս­տա­նն զբա­ղեց­նում է 125-րդ տե­ղը:

ՀԳԲԻ-ի «տնտե­սա­կան մաս­նակ­ցութ­յան և հ­նա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րի» ենթաինդեք­սով Հայաս­տա­նը 79-րդ տե­ղում է, «ա­ռող­ջութ­յան և գո­յատևման» են­թաին­դեք­սով 144-րդ տեղում է, իսկ «կրթութ­յան մա­կար­դակ» են­թաին­դեք­սով՝ 35-րդ տե­ղում: Վեր­ջի­նիս պարագա­յում ան­հա­վա­սա­րութ­յու­նը հօ­գուտ կա­նանց է, մաս­նա­վո­րա­պես` բարձրագույն կրթութ­յան ո­լոր­տում: 2015թ. ՀԳԲԻ-ի միա­վոր­նե­րի վերջ­նա­կան հաշվար­կով Հա­յաս­տա­նը 105-րդ տե­ղում է:

Ամ­փո­փե­լով կա­րե­լի է նշել, որ 1995-2015թթ. ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում Հա­յաս­տա­նի Ք_ԳԻ-ն չի են­թարկ­վել շո­շա­փե­լի փո­փո­խութ­յուն­նե­րի: Ա­վե­լին, 2012թ. անկ­ման հետևանքով (ՀՀԿ-ն բա­ցար­ձակ մե­ծա­մաս­նութ­յուն ձեռք բե­րեց խորհր­դա­րա­նում) Ք_ԳԻ-ի ար­ձա­նագ­րած ցու­ցա­նի­շն (0,400) ա­վե­լի ցածր է, քան 1995թ. (0,413):

Դի­տարկ­վող ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում Ք_ԳԻ-ի ա­մե­նա­ցածր ցու­ցա­նի­շը ե­ղել է 2008թ. (0,386)՝ պայ­մա­նա­վոր­ված նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րի հե­տընտ­րա­կան գործըն­թաց­նե­րով: Տե­ղին է նշել, որ Ք_ԳԻ-ի գրե­թե բո­լոր նկա­տե­լի ան­կում­նե­րը կապ­ված են ըն­տրա­կան գործըն­թաց­նե­րի հետ, մաս­նա­վո­րա­պես` նա­խա­գա­հա­կան:

Դի­տարկ­վող ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում Ք_ԳԻ-ի ա­մե­նա­բարձր ցու­ցա­նի­շը ե­ղել է 2002թ. (0,457)՝ պայ­մա­նա­վոր­ված քա­ղա­քա­կան կա­յու­նութ­յան, օ­րեն­քի գե­րա­կա­յութ­յան, մամու­լի ա­զա­տութ­յան և կո­ռուպ­ցիա­յի ըն­կալ­ման ցու­ցա­նիշ­նե­րի բա­րե­լավ­մամբ: Սոցիա­լա­կան անհանգս­տութ­յուն­նե­րի և քա­ղա­քա­կան ճնշում­նե­րի ա­ռու­մով նույն­պես 2002թ. ամենահան­գիստ տա­րի­նե­րից էր:

ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱԿԱՐԴԱԿԻ ԻՆԴԵՔՍԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՄԻՏՈՒՄՆԵՐԸ

Գծապատկեր 2

Հայաստանի Ժողովրդավարության մակարդակի ինդեքսը (1995-2012թթ.)

Դիտարկելով գծա­պատ­կեր 2-ում ներ­կա­յաց­ված տվյալները` կարող ենք նշել, որ ժողովր­դա­վա­րութ­յան մա­կար­դա­կի ին­դեքսը, ընդ­հա­նուր առ­մամբ, ու­նի դրա­կան ա­ճի մի­տում, և ո­րո­շա­կի տա­տա­նում­նե­րով այն տա­րեց­տա­րի բա­րե­լա­վել է իր ցուցանիշները: Նկա­տե­լի է, որ դի­տարկ­վող ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծի ա­ռա­ջին հատվածում տա­տա­նում­ներն ա­վե­լի հա­ճա­խա­կի են, քան երկ­րորդում:

Մասնավորապես, սկսած 2002թ. ին­դեքս­նե­րի ա­ճի մի­տումն ա­վե­լի հարթ է ըն­թա­նում, ին­չը նշա­նա­կում է, որ վեր­ջին տաս­նամ­յա­կում Հա­յաս­տա­նում ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յու­նը դար­ձել է ա­ռա­վել կոն­սո­լի­դաց­ված: Չնա­յած Ք_ԳԻ-ի նվա­զա­գույն ցու­ցա­նի­շը ե­ղել է 2008թ., այ­նուա­մե­նայ­նիվ, ի հա­շիվ սոցիալական (Ս_ԳԻ), տնտեսական (Տ_ԳԻ) և կրթական (Կ_ԳԻ) գործոնների ինդեքսի ա­ճի, ԺՄԻ-ի նվա­զում չի դիտ­վել:

Երկ­րորդ հատ­վա­ծի միակ կտրուկ ան­կու­մը տե­ղի է ու­նե­ցել 2009թ. ֆինանսատնտեսա­կան ճգնա­ժա­մի պատ­ճա­ռով, ո­րը, ան­շուշտ, բա­ցա­սա­կան ազդեցութ­յուն է ու­նե­ցել ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րի, մաս­նա­վո­րա­պես` տնտե­սա­կան և սո­ցիա­լա­կան ո­լորտ­նե­րի վրա: Մինչ տնտե­սա­կան ճգնա­ժա­մը 1999թ. և 2001թ. տե­ղի է ու­նե­ցել ԺՄԻ-ի ևս եր­կու ան­կում, ո­րոն­ցից ա­ռա­ջի­նը պայ­մա­նա­վոր­ված էր հոկ­տեմ­բե­րի 27-ին Ազ­գա­յին ժո­ղո­վում տե­ղի ու­նե­ցած ա­հա­բեկ­չութ­յամբ և տնտեսա­կան ցու­ցա­նիշ­նե­րի նվազ­մամբ, իսկ երկ­րոր­դը՝ Տ_ԳԻ-ի և Ս­_ԳԻ-ի միաժամանակյա կտրուկ անկ­մամբ: 1995թ. ար­ձա­նագր­վել է ԺՄԻ-ի նվա­զա­գույն միավո­րը (0,362), իսկ 2012թ.՝ ա­ռա­վե­լա­գույ­նը (0,558):

Տե­ղին է նշել, որ չնա­յած 2012թ. խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րութ­յուն­նե­րի հետևանքով ար­ձա­նագ­րած արդ­յունք­նե­րը բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցութ­յուն ու­նե­ցան և հան­գեց­րին Ք_ԳԻ-ի անկ­մա­նը, քա­նի որ ՀՀ նա­խա­գա­հի կու­սակ­ցութ­յու­նը բա­ցար­ձակ մե­ծա­մաս­նութ­յուն ձեռք բե­րեց խորհր­դա­րա­նում, այ­նուա­մե­նայ­նիվ, ԺՄԻ-ի նվա­զում տե­ղի չու­նե­ցավ՝ ի հա­շիվ տնտեսական, սո­ցիա­լա­կան, կրթա­կան և ա­ռող­ջա­պա­հա­կան գոր­ծոն­նե­րի ին­դեքս­նե­րի հա­մակց­ված ա­ճի:

ԺՄԻ տա­տա­նում­նե­րի ցածր մա­կար­դա­կը (ստ. շեղ. =0,06, մի­ջին = 0,5) վկա­յում է, որ Հայաս­տա­նում ան­ցու­մը դե­պի ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յուն տե­ղի է ու­նե­նում սա­հուն և առանց ցնցում­նե­րի:

ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱԿԱՐԴԱԿԻ ԻՆԴԵՔՍԻ ՌԵԳՐԵՍԻՈՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԸ

Հե­տա­զո­տութ­յան շրջա­նակ­նե­րում ռեգ­րե­սիոն վեր­լու­ծութ­յան մի­ջո­ցով դուրս են բերվել մոդելում ընդգրկ­ված այն փո­փո­խա­կան­նե­րը, ո­րոնք ա­ռա­վել նշա­նա­կա­լի ազդե­ցութ­յուն ու­նեն Հա­յաս­տա­նի ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան մա­կար­դա­կի վրա:

Ստաց­ված տվյալ­նե­րի հա­մա­ձայն` մո­դե­լում ընդգրկ­ված քա­ղա­քա­կան ցուցանիշներից նշա­նա­կա­լի կապ է հաս­տատ­վել ԺՄԻi-ի և քա­ղա­քա­կան իրավունքնե­րի ու քաղաքացիական ա­զա­տութ­յուն­նե­րի ին­դեք­սի, քա­ղա­քա­կան կայունութ­յուն/բռնութ­յան բա­ցա­կա­յութ­յուն և օ­րեն­քի գե­րա­կա­յութ­յուն փոփոխականնե­րի միջև.

Y’ = 0,014x₁ – 0,079 (Adj. R²=0,596),

որ­տեղ` Y’-ը ԺՄԻ_i-ն է (ԺՄԻ, ո­րից դուրս է բեր­վել օ­րեն­քի գե­րա­կա­յութ­յուն փոփոխականը), x₁-ը՝ օ­րեն­քի գե­րա­կա­յութ­յու­նը:

Y’ = 0,004x₂ + 0,33 (Adj. R²=0,538),

որ­տեղ` Y’-ը ԺՄԻ_i-ն է (ԺՄԻ, ո­րից դուրս է բեր­վել քա­ղա­քա­կան կա­յու­նութ­յուն/ բռնութ­յան բա­ցա­կա­յութ­յուն փո­փո­խա­կա­նը), x₂-ը՝ քա­ղա­քա­կան կա­յու­նութ­յուն/ բռնութ­յան բացակայութ­յու­նը:

Y’ = 0,093x₃ + 0,06 (Adj. R²=0,351),

որ­տեղ` Y’-ը ԺՄԻ_i-ն է (ԺՄԻ, ո­րից դուրս է բեր­վել քա­ղա­քա­կան ի­րա­վունք­նե­րի և քաղաքա­ցիա­կան ա­զա­տութ­յուն­նե­րի ին­դեք­սը), x₃-ը՝ քա­ղա­քա­կան ի­րա­վունք­նե­րի և քաղա­քա­ցիա­կան ա­զա­տութ­յուն­նե­րի ին­դեք­սը:

Մո­դե­լում ընդգրկ­ված տնտե­սա­կան գոր­ծոն­նե­րից նշա­նա­կա­լի կապ է հաս­տատ­վել ԺՄԻ_i-ի և 1 շնչի հաշ­վով ՀԱԱ-ի ու առևտ­րաշր­ջա­նա­ռութ­յան միջև.

Y’ = 0,005x₄ + 0,392 (Adj. R²=0,731),

որ­տեղ` Y’-ը ԺՄԻ<sub>i</sub>-ն է (ԺՄԻ, ո­րից դուրս է բեր­վել ՀԱԱ-ն 1 շնչի հաշ­վով), x<sub>4</sub>-ը` ՀԱԱ-ն 1 շնչի հաշ­վով ($100):

Y’ = -0,006x₅ + 0,873 (Adj. R² = 0,428),

որ­տեղ` Y’-ը ԺՄԻ_i-ն է (ԺՄԻ, ո­րից դուրս է բեր­վել ար­տա­քին առևտրաշրջանառությու­նը), x₅-ը՝ ար­տա­քին առևտ­րաշր­ջա­նա­ռութ­յու­նը (% ՀՆԱ-ի նկատ­մամբ):

Սո­ցիա­լա­կան գոր­ծոն­նե­րի ին­դեք­սում նշա­նա­կա­լի կապ է դիտ­վել ԺՄԻ_i–ի և Ջի­նի գործակցի միջև.

Y’ = -0,49x₆ + 0,695 (Adj. R² = 0,776),

որ­տեղ` Y’-ը ԺՄԻ_i-ն է (ԺՄԻ, ո­րից դուրս է բեր­վել Ջի­նի գործակիցը), x₆-ը՝ Ջի­նի գործակիցը:

Այս­պես, քա­ղա­քա­կան գոր­ծոն­նե­րից Հա­յաս­տա­նի ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան վրա նշանակա­լի ազ­դե­ցութ­յուն ու­նեն քա­ղա­քա­կան կա­յու­նութ­յուն և օ­րեն­քի գերակայություն փոփոխական­նե­րը, ո­րոնց դրա­կան փո­փո­խութ­յու­նը մեկ միա­վո­րով կբե­րի ԺՄԻ_i-ի ա­ճին` հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար 0,004 և 0,014 միա­վոր­նե­րով: Նշված փո­փո­խա­կան­նե­րը պայմանա­վո­րում են կախ­յալ փո­փո­խա­կա­նի տա­տա­նում­նե­րի 54-60%-ը: Քա­ղա­քա­կան իրա­վունք­նե­րի և քա­ղա­քա­ցիա­կան ա­զա­տութ­յուն­նե­րի ին­դեք­սի փո­փո­խութ­յու­նը մեկ միավո­րով կպայ­մա­նա­վո­րի ԺՄԻ_i-ի փո­փո­խութ­յու­նը 0,09 միավո­րով:

Ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան վրա ազ­դում են նաև ՀԱԱ-ն և առևտ­րաշր­ջա­նա­ռութ­յու­նը: 1 շնչի հաշ­վով ՀԱԱ-ի ա­ճը 100 դո­լա­րով, իսկ ար­տա­քին առևտ­րաշր­ջա­նա­ռութ­յան նվազու­մը 1%-ով ՀՆԱ-ի նկատ­մամբ կհանգեցնեն ԺՄԻ_i-ի ա­ճին` հա­մա­պա­տասխանա­բար 0,005 և 0,006 միա­վոր­նե­րով: Ա­ռանձ­նա­կի ու­շադ­րութ­յան է ար­ժա­նի առևտրաշրջանառութ­յան բացասական ազ­դե­ցութ­յու­նը ԺՄԻ_i-ի վրա: Հնա­րա­վոր պատ­ճառ­նե­րից է Հա­յաս­տա­նի արտա­քին առևտ­րաշր­ջա­նա­ռութ­յան մեջ առ­կա անհավա­սա­րակշ­ռութ­յու­նը: Առևտրաշրջա­նա­ռութ­յան բա­ցա­սա­կան մնա­ցոր­դը մեր տնտե­սութ­յան խնդիր­նե­րից է, ո­րը, ան­շուշտ, վնա­սում է ներ­քին շու­կա­յին:

Սո­ցիա­լա­կան ցու­ցա­նիշ­նե­րից Ջի­նի գոր­ծակ­ցի նվա­զու­մը 0,1 միա­վո­րով կհանգեցնի ԺՄԻ_i-ի ա­ճին 0,05 միա­վո­րով՝ պայ­մա­նա­վո­րե­լով կախ­յալ փո­փո­խա­կա­նի տատանումնե­րի 78%-ը:

Հա­յաս­տա­նում ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան կոն­սո­լի­դաց­ման գոր­ծըն­թա­ցում դրա­կան տեղաշար­ժի ա­պա­հով­ման նպա­տա­կով անհ­րա­ժեշտ է ու­շադ­րութ­յան կենտ­րո­նում պա­հել նախ և առաջ վե­րո­հիշ­յալ գոր­ծոն­նե­րը:

Հետազոտությունը հասանելի է նաև Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտի կայքում:

«Անվտանգության քաղաքականությունների քննարկումների բարելավումը Հայաստանում» ծրագիր (NED)