Հայ եւ ադրբեջանցի «ապուշների» ու պատերազմի մասին

Հարցազրույց գրող Հրաչ Սարիբեկյանի հետ

– Դեռ չհրատարակված ձեր երկրորդ վեպը (առաջինը «Երկվորյակների արեւ»-ն է)՝ «Ապուշների ուղեւորությունը», մասնագետների խոսքով՝ հաջորդ փորձարարությունն է այդ ժանրում: «Կիսո՞ւմ» եք այդ կարծիքը:

– Միշտ փորձել եմ գրել այնպիսի վեպեր, որոնք ոչ մի տեղ չեմ կարդացել: Ես անհագ ընթերցող եմ եւ հասկացել եմ նաեւ, թե ինչու: Կարդում ես՝ գտնելու համար այն վեպը, որ կյանքդ անգամ կտայիր ինքդ գրած լինելու համար: Առայժմ այնքան քիչ եմ գտել այդպիսի վեպեր՝ Մալքոլմ Լաուրիի «Հրաբխի ստորոտին», Ժան Ժիոնոյի «Հուսարը տանիքին», Պրիմո Լեւիի «Պարբերական համակարգը»…էլի մի քանի գործ…վեպեր, որոնք կարդալու համար արժեր ծնված լինել: Իսկ քո գրած վեպն ի՞նչ է լինելու, եթե ոչ գոյությանդ միակ արդարացումը: Գրելու ընթացքն էլ ընթերցման ընթացք է, ինքդ քեզ կարդալով՝ գրում ես, եւ երբ «Ապուշների ուղեւորությունը» գրեցի-վերջացրի, ինքս ինձ ասացի՝ ա՛յ, այսպիսի վեպ դու դեռ չէիր կարդացել: Ոչ միայն պատերազմի նոր մոտեցումն էր գտնված՝ վեպի առանցքում Բաքվի մի «հիմարանոցում» (հոգեբուժարանը վեպում հիմարանոց է կոչվում) մնացած հայ «ապուշների» ճակատագիրն է, այլեւ հենց այդ ոճով, այդպիսի պատկերներով, ապուշների հայացքով գրված ստեղծագործություն չէի կարդացել: Ոչ մի հերոսականություն, ոչ մի ազգային մոտեցում՝ պատերազմը պատկերված է ապուշների աչքերով, որոնք հաճախ չեն էլ հասկանում, թե ինչի միջով են անցնում: Պատերազմը նրանց ուղեղում չի էլ տեղավորվում, երեւի դրա համար էլ ապուշ են: Ըստ որում, հեղինակն իր հերոսներից հասուն կամ իմաստուն երեւալու հավակնություն չունի:

Ինձ համար նոր էր նաեւ ոճը, ռիթմը…Կարճ նախադասություններ, որոնք պատումին գնացքի ռիթմ են հաղորդում, երկխոսություններ, հաճախ անհեթեթ, ներքին մենախոսությունների սակավություն…Կարճ տեսարաններ, որ «Գուշակություններ հայելիներով» վիպակիս մեջ եմ օգտագործել…Բայց դարձյալ ամենակարեւորն ինձ համար մնում է աշխարհը տեսնելու նոր կերպը, եթե դա չկա, ինձ համար չկա ինքնատիպ գրականություն…

– Մտավախություն չկա՞, որ փորձը կարող է «փորձանքով» ավարտվել, ընթերցողը պարզապես չընդունի այն, մանավանդ, որ ասում են այս վեպը հայ-ադրբեջանական պատերազմի վերաբերյալ նոր հայացք է:

– Ես երբեք ընթերցողների հետ կապված մտավախություններ չեմ ունեցել: Այս վեպը կգտնի իր հակառակորդներին կամ հակառակորդները կգտնեն այս վեպը: Բնականաբար կգտնվեն մարդիկ, որ վեպն անթույլատրելի մոտեցում կհամարեն մեզ համար ազգային նշանակություն ունեցող պատերազմի համատեքստում: Լավ եմ հասկանում, որ արցախյան պատերազմի կապակցությամբ ցույց տալ պատերազմի ապամարդկային, անհոգի, սարսափելի կամ աբսուրդ էությունը՝ անընդունելի է: Հատկապես, երբ հեղինակն է տարօրինակ հայտարարություններ անում, ասենք, զինվորի դիակի կապակցությամբ, թե «անպետք զինվորին հարկավոր է հերձել», հասկանո՞ւմ եք, պատերազմի համար մեկ է՝ հայ ես դու, թե ադրբեջանցի, ինչպես վեպում է ասվում՝ պատերազմի եւ հաստոցի միջեւ ոչ մի տարբերություն չկա: Ո՛չ մի ազգային կողմնապահություն:

Ազգությամբ հայ ապուշներից բացի, վեպի հերոսների մեծ մասը ադրբեջանցիներ են: Բայց հարկավոր է նրանց արարքների մեջ որոշ չափով ճանաչենք նաեւ ինքներս մեզ: Հատվածներ կան, որտեղ ադրբեջանցի հերոսներից մեկի բերանով ասվում է, թե մենք երկուսս էլ նույն «խորհրդային ապրանքն ենք», վեպում շատ են խորհրդային ռեալիաները, նույնիսկ հերոսների անունները ծաղրական են, խորհրդային առաջնորդների անունների հապավումներ կամ շրջած տարբերակներ՝ Վիլեն, Լենդրուշ, Մաենլեստ, Նինել եւ այլն: Եվ այդ ապուշները Բաքվից Երեւան են գալիս: Վեպը պատկերում է նրանց ուղեւորությունը գնացքով, որն աստիճանաբար դառնում է պատերազմի փոխաբերություն: Չասեմ, թե ինչ է լինում վերջում, բայց վերջն «ասում » է՝ ձեզ լինեն ձեր ապուշները, հարկավոր է ազատվել խորհրդային մնացուկներից:

– Ասում են, որ հեռացել եք հայերենից՝ ավելի տպավորիչ լինելու համար օգտագործելով բառապաշարի անվայելուչ շերտեր:

– Վեպն ընդհանուր առմամբ գրական հայերենով է գրված, բայց կան խոսակցական արտահայտություններ, գռեհկաբանություններ, օտարաբանություններ՝ ադրբեջաներեն եւ ռուսերեն բառեր: Դրանք հատուկ, այսինքն՝ գրական տեքստը անաղարտ պահելու միտումով, շեղատառով առանձնացված են տեքստից: Մի տեղ հայհոյանք կա, բայց չէի կարող չգրել, երբ հերոսն այդպես է հայհոյում, եւ հետո՝ ինչքան էլ փորձեցի, չկարողացա խմբագրել, որովհետեւ դրանից կրած վիրավորանքը հերոսներիցս մեկին՝ Հեյդարին, որ կիսով չափ հայ է, կիսով չափ ադրբեջանցի, դրդել էր արդեն գործել մի արարք, որի համար կյանքն էր վճարել: Այդ վիրավորանքը շատ խորը պիտի լիներ, ուրեմն եւ հայհոյանքն էլ՝ գռեհիկ: Եվ այսպես, որպես հեղինակ, երբեմն զգում ես սեփական տեքստիդ հանդեպ անզորությունդ եւ չես կարող թույլ չտալ, որ ադրբեջանցիների մտքով ինչ դաժանություն անցնի, չանեն քո հերոսների հետ, որովհետեւ դու հեղինակ չես, դու պատերազմն ես: Ինչեւէ, յուրաքանչյուր բառ պատճառաբանված է եւ եթե հնարավորություն է եղել մաքուր հայերենով գրել, ինչ խոսք, նախընտրել եմ մաքուր հայերենը:

Իսկ ադրբեջաներեն, ռուսերեն եւ ռուսերենի ադրբեջանական առոգանությամբ տրված բառերը կոլորիտ են ստեղծում, այդ պահին զգում ես հենց այդ եւ ոչ մի ուրիշ բառ օգտագործելու անհրաժեշտությունը, եւ ընդհանրապես՝ յուրաքանչյուր բառ, նույնիսկ հնչյուն, տեքստի տրամաբանությունից է բխում: Ադրբեջանցի մայորի կատաղած շան անունն, օրինակ, հայերենում հայհոյական բառ է, մայորի շան համար շատ սազական, բայց իրականում ադրբեջանցիներն այդպիսի շան անուն ունեն: Երբ գրեցի շան անունը, երկար ժամանակ չէի կարողանում ծիծաղս զսպել: Վեպի մեջ կան գռեհիկ հումորով գրված տեսարաններ, չգիտեմ՝ ճիշտ է արդյոք պատերազմի դաժանությունների հանդեպ ծիծաղ հարուցել, երբ մարդ սարսափ պիտի ապրի, բայց պատերազմին վերաբերող հումորը, ինձ թվում է, կարող է միայն ու միայն գռեհիկ լինել: Մյուս կողմից, թեկուզ գռեհիկ ու անպատեհ, բայց հումորը վեպը մռայլությունից փրկում է: Մի խոսքով՝ գրական մաքրամոլությունն այս վեպում անտեղի ու արհեստական կլիներ: Հաշեկն է դիպուկ ասել, թե պատերազմի մասին սալոնային չեխերենով չես գրի:

Զրույցը՝ ՍԱՄՎԵԼ ԴԱՆԻԵԼՅԱՆԻ

«Առավոտ» օրաթերթ
02.02.2016