Խորհրդային տարիներին մշակույթի գործիչների եւ արվեստագետների սոցիալական վիճակն անհամեմատ բարվոք էր, քան այսօր՝ մեր օրերում: Հատկապես ու առանձնապես գրողների սոցիալական վիճակն էր բարվոք: Գրողների գրքերը տպագրվում էին մեծ տպաքանակներով, եւ հեղինակները երեւելի հոնորարներ էին ստանում: Ասածս, իհարկե, վերաբերում է այն գրողներին, որոնք ԽՍՀՄ գրողների միության անդամ էին եւ տպագրվելու իրավունք ու հնարավորություն ունեին:
Այսօր, ընդհակառակը, սոցիալապես ամենաանապահով ու ամենաանորոշ վիճակում հենց գրողներն են: Ճարտարապետներից շատերը լիքը պատվերներ ունեն. էլիտար շենքեր, առանձնատներ եւ այլն: Քանդակագործներից հաջողակներն էլ պատվերներ ու պահանջարկ ունեն: Նկարիչներից ճարպիկներն ու հաջողակներն էլ են հաջողացնում նկարներ վաճառել՝ հիմնականում արտերկրում: Երաժշտության բնագավառում էլ շոու բիզնեսի հաջողակ ներկայացուցիչների սոցիալական վիճակն է առանձնապես բարվոք:
Ինչ վերաբերում է գրողներին, նրանցից նույնիսկ ամենահաջողակների վիճակն է աննախանձելի: Նրանցից ամենահաջողակները պետպատվերով հրատարակում են գրքեր, որոնց համար չնչին հոնորար են ստանում՝ հիսուն հազար կամ, լավագույն դեպքում, հարյուր հազար դրամ՝ մի քանի տարվա ստեղծագործական տքնանքի դիմաց: Մյուս տարբերակը հովանավորի տարբերակն է: Գրողը պիտի փողատեր հովանավոր գտնի, որպեսզի վերջինս բարեհաճի հոգալ գրքի հրատարակության ծախսերը: Այս դեպքում եւս հոնորարի մասին խոսք լինել չի կարող:
Եթե գրողներից շատերը երանությամբ են հիշում խորհրդային տարիները, դա, կարծում ենք, միանգամայն բնական է, որովհետեւ խորհրդային իշխանության տարիներին գրողն իր ստեղծագործության դիմաց երեւելի հոնորար էր ստանում, իսկ հիմա՝ մեր օրերում, ինքը պիտի վճարի, որպեսզի իր գրածը տպագրվի, եւ քանի որ իսկապես կեցությունն է որոշում գիտակցությունը, գրողներից շատերը կարոտախտով են հիշում խորհրդային տարիները, եւ էդ տարիները հատկապես երանությամբ են հիշում ավագ սերնդի գրողները, որոնց ստեղծագործությունները խորհրդային տարիներին երեւելի տպաքանակներով են հրատարակվել, եւ որոնք իրենց ստեղծագործությունների դիմաց երեւելի հոնորարներ են ստացել, եւ որեւէ մեկն իրավունք չունի ծաղրել նրանց կարոտախտը, որովհետեւ իրականում դա ոչ թե կարոտախտ է, այլ երկու միանգամայն տարբեր վիճակների միանգամայն սթափ համեմատություն, եւ միանգամայն բնական է, որ գրողն ամենայն սիրով է հիշում այն ժամանակները, երբ իր ստեղծագործությունները ոչ միայն կարդում, այլեւ գնահատում էին, ընդ որում՝ միանգամայն բարձր ու շոշափելիորեն էին գնահատում: Ընդդիմախոսներս կասեն, որ այն ժամանակ գրողն իր ստեղծագործություններով սովետական գաղափարախոսությանն էր տուրք տալիս, դրա համար էլ գնահատվում էր: Այդպես, իհարկե, չիմացողներն ու անտեղյակները կասեն, մինչդեռ իմացողներն ու տեղյակները գիտեն ու տեղյակ են, որ վաթսունականներից սկսած՝ հայ գրողներից ամենագնահատվածները (Սեւակ, Շիրազ, Հր. Մաթեւոսյան, Վ. Պետրոսյան, Մ. Գալշոյան, Ա. Այվազյան եւ շատ ուրիշներ) ոչ միայն բացարձակապես տուրք չեն տվել սոցռեալիզմին ու կոմունիստական գաղափարախոսությանը, այլեւ, ընդհակառակը, իրենց ստեղծագործություններով լուրջ անհանգստություն են պատճառել «վերեւներին», եւ հետաքրքիրն այն է, որ Հայաստանում, վաթսունականների կեսերից սկսած՝ հիմնականում այդ անհանգստություն պատճառողներն էին արժանանում պետական եւ այլ մրցանակների: Ընդ որում՝ ոչ միայն Խորհրդային Հայաստանում, այլեւ խորհրդային այլ հանրապետություններում էր ասածս երեւույթը տեղի ունենում: Վաթսունականներից սկսած՝ Խորհրդային Միության ողջ տարածքում հարգված, սիրված ու արժեւորված էին այն գրողները (Այթմատով, Ռասպուտին, Բելով, Մեժելայտիս, Դումբաձե, Իսկանդեր եւ շատ ուրիշներ), ովքեր բացարձակապես տուրք չէին տվել սոցռեալիզմին ու սովետական գաղափարախոսությանը:
Անկախությունից հետո Հայաստանում շատերն էին մեր գրողներին մեղադրում, որ դարակներում ու գզրոցներում չունեն անտիպ ստեղծագործություններ, որոնք մերժված լինեին խորհրդային գլավլիտի ու գրաքննության կողմից: Իրականում դա, իհարկե, այդպես էր, բայց այդ իրողությունը կարող է ունենալ նաեւ միանգամայն այլ բացատրություն, այն է՝ հայ գրողների բոլոր այն գործերը, որոնք պիտի գրաքննության ու գլավլիտի կողմից մերժվեին ու մնային գրողների դարակներում (Մահարու «Ծաղկած փշալարերը», Շիրազի «Հայոց դանթեականը», Մաթեւոսյանի ու Գալշոյանի ստեղծագործությունները եւ այլն), Խորհրդային Միության օրոք արդեն լույս էին տեսել եւ արդեն ոչ թե գրողների դարակներում, այլ ընթերցողների պահարաններում էին, եւ էս ասածս նշանակում է, որ Խորհրդային Միության վերջին առնվազն քսան տարիներին գրաքննությունն առանձնապես խեղդած չէր պահում գրողներին, եւ էս ասածս ոչ միայն Խորհրդային Հայաստանի, այլեւ խորհրդային ողջ գրաքննությանն է վերաբերում, որովհետեւ հետխորհրդային շրջանում խորհրդային որեւէ գրողի դարակից անտիպ որեւէ երեւելի գործ չհայտնաբերվեց՝ չհաշված «Արբատի զավակներն» ու եւս մի քանի գործեր, որոնք գեղարվեստական առումով առանձնապես մեծ արժեք չէին:
Կարդացեք նաև
Փաստորեն, Խորհրդային Միություն կոչվող պետության վերջին քառորդ դարում հայ գրողների վիճակը սոցիալական առումով միանգամայն բարվոք էր եւ վերջին երկու տասնամյակներում նույնիսկ խոսքի ազատության իմաստով էր հայ գրողների վիճակը տանելի:
Այսօր հայ գրողի սոցիալական վիճակը միանգամայն անմխիթար է՝ հիմնականում օբյեկտիվ պատճառներով: Չկան նախկին հոնորարներն ու նախկին տպաքանակները: Պատճառներից հիմնականը հայ ընթերցողի անվճարունակությունն է: Ով գիրք գնելու հնարավորություն ունի, գիրք չի գնում: Ով գիրք գնելու ցանկություն ունի, հնարավորություն չունի: Հիմնականում այդպես է: Պատճառներից մյուսն էլ այն է, որ հայոց լեզուն միջազգային լեզու չէ, եւ հայ գրողն իր գրքերն արտերկրում վաճառելու հնարավորություն չունի:
Այսուհանդերձ, մեր ժողովուրդն առաջին հերթին գրողին է մտավորական համարում եւ ամենից ավելի գրողից է պահանջում. պահանջում է, որ գրողն առաջնորդի ազգին:
Արդյոք իր սոցիալական տարրական խնդիրները չլուծած գրողը կարո՞ղ է եւ իրավունք ունի՞ առաջնորդել ազգին: Դժվարանում եմ պատասխանել:
ՈՍԿԱՆ ԵՐԵՎԱՆՑԻ
«Առավոտ» օրաթերթ
14.11..2015
Եթե գրողի ստեղծագործությունը, թեկուզ ձեռագիր վիճակում, կարելի է կարդալ, ապա կոմպոզիտորի ստեղծագործությունը` պետք է հնչի: Կան ժանրեր /հատկապես`մոնումենտալ/, որոնց կատարման համար մոտ 250 մարդ պետք է 2 ամիս աշխատի, որպեսզի տվյալ ստեղծագործությունը գոնե մեկ անգամ հնչի: Իսկ այդ հնարավորությունը կոմպոզիտորը չունի, այդ պատճառով էլ, բազմաթիվ արժեքավոր գործեր տասնյակ տարիներով մնում են թղթի վրա` չեն հասնում ունկնդրին … Հարգանքով` Աշոտ Բաբայան