Այս հոդվածում Մուրաթ Փաքերն անդրադառնում է տրավմա հասկացությանը՝ մասնավորապես «սոցիալական տրավմային», որը համապատասխանում է նույնքան 1915-ի Հայոց ցեղասպանության զոհերին, ինչքան քրդերին ու ալեւիներին: Նա շեշտում է նաեւ ընդհանուր սոցիալ-քաղաքական կոնտեքստի կարեւորությունը, որը, նրա խոսքով, տրավմաների առաջացման մեջ որոշիչ դեռ ունի: Հոգեթերապեւտն այնուհետեւ տալիս է բռնություն գործադրողների բնութագիրը, որն իր բազմազանությամբ հանդերձ, ունի որոշ ընդհանուր հատկանիշներ, ինչպիսիք են էմպատիայի բացակայությունը և հակասոցիալական նկարագիրը: Այնուհետեւ նա անդրադառնում է այն շարժառիթներին, որոնք այդ ժամանակվա օսմանյան կառավարող էլիտային մղեցին ցեղասպանություն իրականացնելու և վերլուծում է դրա ժխտման պատճառները, որոնք, նրա կարծիքով, ընկած են Թուրքիայի հանրապետության ստեղծման հիմքում: Եվ վերջապես, վերադառնալով թուրքական տարբեր վարչակարգերի կողմից իրականացվող ժխտողական քաղաքականության հետեւանքներին, Մուրաթ Փաքերը նշում է, որ որոշ համալսարականների նորարական աշխատանքները ժխտման պատում ճեղք են առաջացրել: Սա շատ դանդաղ մի գործընթաց է, որը պետք է արվի թուրք-քրդական հարցի կարգավորման զուգընթաց, հեղինակի խոսքով՝ մի նոր Թուրքիայի գոյացման համար պարտադիր նախապայման:
Սոցիալական կարեւոր իրադարձությունները տրավմա առաջացնո՞ւմ են արդյոք: Հնարավո՞ր է խոսել սոցիալական տրավմաների մասին:
Տրավման մի երեւույթ է, որը կարելի է բնութագրել թե՛ անհատական մակարդակով և թե՛ տարբեր սոցիալական խմբերի մակարդակով: Նրա ներգործությունը նկատելի է ինչպես անհատական և ընտանեկան մակարդակներում, այնպես էլ հավաքական մակարդակում: Օրինակ, երբ մի գյուղում խոշոր աղետ է տեղի ունենում, ամբողջ գյուղը տուժում է կոլեկտիվ մակարդակով: Այսինքն՝ տրավմատիկ իրավիճակը, աշխարհագրական իրադարձության պատճառով, այնտեղ ապրող մարդկանց մակարդակով սոցիալական տրավմայի է վերածվում:
Եվ, իհարկե, անկախ աշխարհագրական դիրքից և իրադարձություններից կան նաեւ տարբեր սոցիալական խմբերին և էթնիկական խմբերին առնչվող տրավմատիկ իրադարձություններ: Ընդհանուր առմամբ, այդ տրավմաները կարելի է դասել քաղաքական բռնությունների շարքին: Այդ դեպքում այն կարող է տարբեր աստիճաններով ազդել տվյալ սոցիալական խմբի վրա: Թուրքիայի պարագայում, օրինակ, կարելի է խոսել քրդերի, ալեւիների կամ հայերի ապրած սոցիալական տրավմաների մասին: Եթե բոլոր այդ սոցիալական խմբերը որոշակի իրադարձությունների պատճառով՝ իրենց սոցիալական ինքնության համար են թիրախ դարձել, ապա պարզ է, որ տրավման անհատական լինելուց բացի՝ ձեռք է բերում նաեւ սոցիալական հատկանիշ:
Կարդացեք նաև
Բռնության ենթարկված մարդկանց ապրած տրավմաների մասին ուսումնասիրություններ կան, իսկ գոյություն ունի՞ արդյոք բռնություն գործադրած անձի տրավմա:
Երբ տրավմայից ենք խոսում, դրա մեջ մտնում են նաեւ բնական աղետներն ու վթարները: Բայց եթե սահմանափակվենք մարդու սարքած, մարդու ձեռքով իրականացված տրավմաներով, ապա մեկի կամ մի քանիսի կողմից ուրիշներին զանգվածաբար կամ անհատաբար միտումնավոր վնասելուց, վիրավորելուց և սպանելուց մինչեւ ցեղասպանություն երկարող մի լայն շրջանակ կա:
Ինչ վերաբերում է հանցագործների՝ այսինքն բռնություն գործադրողների ապրումներին, ապա նման ընդհանրացումներ անելը մի քիչ դժվար է: Տրավմայից խոսելիս, ես այստեղ ուզում եմ սահմանափակվել քաղաքական բռնություններով, գողության, կողոպուտի նման բաների չեմ ուզում անդրադառնալ, քանի որ դրանք այլ դինամիկաների հետ են կապված: Քաղաքական բռնություն ասելով, մենք արդեն նկատի ունենք խոշտանգումներից, պետության կամ այլ կազմակերպությունների անունից գործված քաղաքական սպանություններից, առեւանգումներից, սպառնալիքներից, խեղումներից, բռնի գաղթից, զանգվածային սպանություններից մինչեւ ցեղասպանություն հասնող մի լայն շրջանակ: Այստեղ որպես հանցագործ հանդես եկող անձինք, իհարկե, բազմազան են: Տարբեր հետազոտություններ նրանց մի մասին հակասոցիալական է համարում՝ այսինքն հին եզրաբանությամբ պսիկոպատ (հոգեկան խանգարումներով տառապող) կոչվող մարդկանց հատկանիշները կրող մարդիկ: Նրանք մարդիկ են, ովքեր չեն կարող «օտարի» հետ սիրալիր հարաբերությունների մեջ մտնել, երբեւիցե ափսոսանք զգալ: Նրանք, ամենայն հավանականությամբ, մանկության տարիներին ծանր տրավմաներ ապրած, էմպատիայի ու ափսոսանք զգալու ունակությունները չզարգացած մարդիկ են: Իսկ փոքրամասնություն կազմող այս հակասոցիալական հատկություններին տեր հանցագործները առանց խղճի, առանց ափսոսանք զգալու շարունակում են իրենց ուղին: Նման իրավիճակների համար վերջիններս արդեն շատ հարմար են՝ իշխանությունները նրանց շատ հեշտությամբ կարողանում են օգտագործել:
Շատ դեպքերում, մեղավորներն այդ արարքներն արդարացնում են իրենց զբաղեցրած պաշտոնով, ունեցած սոցիալական դերով: Դրանց մաս են կազմում բանտապահը, զինվորը, ոստիկանը կամ ակտիվիստը, այսինքն՝ դերակատարում ունեցող մարդիկ: Մեկը կամ մյուսը նրանց ասում է՝ գնա սա արա, դա արա, սրան սպանիր, նրան վնասիր, այստեղ կրակի տուր, այնտեղ քանդիր: Հենց այստեղ է, որ գոյություն ունեն բազմաթիվ գործոններ, որոնք կապված են իրավիճակի լրջության և, ամենակարեւորը, վտանգի աստիճանի ընկալման հետ:
Եթե հրաման կատարող անձերը իրենց նույնացնում են տվյալ խմբի հետ, եթե նրանք համարում են, որ այդ խմբի դեմ սպառնալիքները լուրջ են, այդ դեպքում նրանք ավելի հեշտությամբ են մասնակցում այդ բռնություններին՝ ավելի հեշտությամբ են սպանում ու վնասում մարդկանց, ջարդում, քանդում, կրակի են տալիս ամեն ինչ: Նրանք կարողանում են արդարացնել այդ բռնարարքները՝ «Եթե իմ խմբի դեմ ուղղված սպառնալիք կա, ուրեմն ես էլ եմ սպառնալիքի տակ՝ պարզ է, որ պետք է իմ խմբի համար պայքարեմ»: Սա ամենատարածված վիճակն է: Ոմանք կարող են այն իրականացնել ավելի մեծ ոգեւորությամբ, ոմանք՝ դժկամությամբ, իսկ փոքր մասն էլ հրաժարվում է: Հրաժարվողների թիվը փոքր է, քանի որ հրաժարվելու գինը մեծ է. հատկապես պատերազմի ժամանակ հրաժարվելը հայրենիքի դավաճանության մեջ մեղադրվելու նման չափազանց մեծ ռիսկեր է պարունակում: Այդուհանդերձ, թեկուզ քիչ թվով, բայց ոմանք կարողանում են հրաժարվել որոշ հրամաններ կատարելուց կամ էլ փախչում են: Օրինակ, եթե պատերազմի ժամանակ դասալքության գլխավոր պատճառներից մեկը վախն է, ապա մեկ այլ պատճառն էլ կեղտոտ գործերից խուսափելն է: Քանի որ պատերազմի ընթացքում շատ հաճախ պահանջվում է կեղտոտ գործեր անել, այդ պատճառով էլ ոմանք դրանից խուսափելու համար փախուստի են դիմում: Եթե մարդը վտանգը աչքի առաջ ունենալով չի կարողանում փախչել, ապա հնարավորինս փորձում է այն արդարացնել:
Ահա, այսպես է լինում իրադարձությունների ընթացքում, իսկ ի՞նչ է կատարվում դրանից հետո: Եթե հարցին նայենք այն տեսակետից, թե ինչ զգացումներ են ապրում մեղավորները կամ բռնություն գործադրած անձինք բնականոնացման ժամանակահատվածում, ավելի լավ կհասկանանք այնտեղ տիրող սոցիալ-քաղաքական մթնոլորտը: Օրինակ, Վիետնամի պատերազմի վետերանները… Նրանք ամերիկյան պետության համար աշխարհի մյուս ծայրը գնացին՝ կռվեցին, մահացան, վիրավորվեցին, բազում դժվարություններ, տրավմաներ ապրեցին պատերազմի ընթացքում: Ինչպե՞ս էին նրանք փորձում այն իմաստավորել. «Մեր երկրի, մեր ժողովրդի համար արեցինք, կոմունիզմի վտանգի դեմն առնելու համար արեցինք, սա արեցինք, նա արեցինք» ասելով: Վերադարձին, երկրում Վիետնամի պատերազմի դեմ ընդհանրապես շատ քննադատական, այդ պատերազմը անիմաստ համարող և դատապարտող քաղաքական մի մթնոլորտ էր տիրում: Հետեւաբար, այդ զինվորների մեծ մասը իրեն շահագործված զգաց՝ անիմաստ տեղը մեծ կորուստներ էին կրել: Նրանք պատերազմի բազմաթիվ վտանգներ էին հաղթահարել, բռնություն էին գործադրել ու մարդկանց սպանել, բայց վերադաձին իրենց գործած հանցանքներն իմաստավորելու, ռացիոնալացնելու շրջանակը փլուզվել էր: Այլեւս դժվար էր ամերիկյան ազգայնականության կամ միլիտարիզմի անունից հայտարարություններ անել: Եւ ահա, երբ նրանք սկսեցին վատ զգալ, իրենց արած գործը կասկածի տակ առնել՝ նրանց մոտ առաջացան մի շարք հոգեբանական խնդիրներ: Թեեւ այստեղ ամեն ինչ սեւ ու սպիտակի չենք կարող վերածել, բայց կարելի է ենթադրել, որ եթե նմանատիպ սոցիալ-քաղաքական մթնոլորտ չլիներ, եթե ամերիկյան հասարակությունը շարունակեր ասել «Դուք առյուծներ եք, հերոսներ», ապա այդ վետերանների զգալի մասը շարունակելու էր դրական ձեւով իմաստավորել, ռացիոնալացնել պատահածը: Հետեւաբար այն հանգամանքը, թե ինչպես են իրենց զգում հանցագործները դեպքից հետո, մեծապես կապված է սոցիալ-քաղաքական համատեքստից, քաղաքական շրջանակների և ընդհանուր հասարակության կողմից այդ դեպքերի առնչությամբ արված մեկնաբանությունից:
Նյութի մանրամասները կարդացեք repairfuture.net-ի կայքում
