Երբ լռում են գիտնականները, աղմկում են հավակնոտները
Նախապես ասեմ, որ Վահրամ Աթանեսյանի «Ի՞նչ կլիներ, եթե Տերյանին չբոլշեւիկացնեին» վերնագրով գրախոսությունն իրականում կապ չունի գրախոսության ժանրի հետ (այն ենթադրում է գրքի արժանիքների եւ թերությունների վերհանում), այլ Պողոս Մակինցյանի պաշտպանության գրախոսությունն է: Ավելին` հոդվածի հենց սկզբում նա մեղադրում է հեղինակին անտիպ եւ անհայտ էջեր բնորոշման համար. «Նախ ասենք, որ գիրքը բաղկացած չէ միայն «անտիպ եւ անհայտ էջերից»: «Слово об Анаиде Александровне Териан-Егиазарян» եւ «Спустя пятьденсят лет » ակնարկներից, Հայաստանի կոմկուսակցությունից հեռանալու մասին Տերյանի դիմումից եւ բանաստեղծի նամակներից կրճատված որոշ հատվածներից բացի, մյուս նյութերն այս կամ այն կերպ նախկինում շրջանառվել են պարբերական մամուլում կամ առանձին գրքերում: Հեղինակը դրանք պարզապես ի մի է բերել՝ ուղեկցելով սեփական մեկնաբանություններով, ենթադրություններով եւ եզրահանգումներով, որոնք, ի դեպ, միշտ չէ, որ տեղավորվում են անաչառության եւ, մանավանդ, գիտական բարեխղճության պարտադիր համարվող շրջանակներում»: Այս մեղադրանքը հիմնավորապես հերքվել է Գեւորգ Էմին-Տերյանի կողմից. «Հոդվածն սկսվում է «սենսացիոն բացահայտումով». «Անտիպ եւ անհայտ էջեր» գրքում, բացի մի քանի նյութից եւ նամակների հատվածներից, մնացածը տարբեր ժամանակներում տպագրված է եղել: Պարոն Աթանեսյանին երեւի ծանոթ չէ գրական հայերենում խիստ տարածված ԱՆՀԱՅՏ բառը. եթե մի հոդված տպագրվել է անցած դարի 10-ականներին, ապա 20-ականներին, եթե այդ երկու հրատարակությունները դժվարհասանելի են, եթե տերյանագիտության հարյուրամյա պատմության ընթացքում ՈՉ ՄԻ տերյանագետ ԵՐԲԵՎԷ չի անդրադարձել այդ հոդվածին, ուրեմն այդ հոդվածը կարելի է ԱՆՀԱՅՏ անվանել»:
Անկեղծ ասեմ, ինձ դուր չի եկել նաեւ Գեւորգ Էմին-Տերյանի պատասխանի ոճը. այն վիրավորական է, որն էլ առիթ է տվել Վ. Աթանեսյանին ավելի կոշտ հանդես գալու «Տերյանագիտության» վերջին հանգրվանը» պատասխան հոդվածով` առաջնորդվելով այս անգամ արդեն զգացմունքայնությամբ` գրելով. «Իսկ ի՞նչ է արել Գեւորգ Էմին-Տերյանը: Խաղալիք քանդած երեխայի ոգեւորությամբ Տերյանի արխիվից ինչ ձեռքն է ընկել, առանց բացառության դրել է ընթերցողի սեղանին»: Ցավալի է, որ տերյանագիտության նոր փուլի սկիզբը համարվող այս լուրջ գիտական աշխատությունը կարող է նման գնահատականի արժանանալ. «Չէ՞ որ պարզվում է՝ մեկ տարի առաջ հրապարակ հանված նրա մենագրության առաջին եւ առայժմ միակ գրախոսն եմ: Գրքի գիտական արժեքի մասին դա ինչ-որ բան չի՞ ասում»:
Հարգելի պարոն Աթանեսյան, ոչ, դա ոչինչ չի ասում: Եթե արժեքավոր գիրքը տարիներով նույնիսկ չի գրախոսվում, միեւնույն է, դա վկայում է ոչ թե նրա գիտական ցածր արժեքի մասին, այլ գրախոսություն չգրողների անտարբերության կամ, որ ավելի վատ է, ոչ անտարբերների նախանձի մասին: Այս դեպքում եւս այդպես է: Այսքանը բանավեճի առթիվ, իսկ ավելի լավ կլիներ, որ սույն «բանավեճն» այդ հարթության մեջ եւ այդ որակով նույնիսկ չկայանար: Իսկ այժմ ավելի լուրջ. գրքի գիտական արժեքի եւ կարեւորության մասին:
Կարդացեք նաև
Գաղտնիք չէ, որ հայագիտությունն ընդհանրապես, իսկ տերյանագիտությունը մասնավորապես չէր կարող չենթարկվել խորհրդային գաղափարական պարտադրանքներին, ինչն արվել է «ըստ պատշաճի»` հատկապես ստալինյան ժամանակաշրջանում: Այժմ, երբ եկել է ժամանակը թոթափվելու այդ պարտադրանքներից, հրապարակ են գալիս գիտական նոր ճշգրտումներով մենագրություններ, որոնք վերարժեւորում են ազգայինը: Գովելի է, երբ այդ գործին լծվում են նաեւ հները, ովքեր գիտակցաբար նորովի վերարժեւորում են նաեւ իրենց կատարածը, իսկ առավել քան գովելի է, երբ ճանապարհ են հարթում նաեւ երիտասարդ ուժերի առաջ` նրանց ուղղորդելով ճշմարտության ճանապարհով: Օրինակները բազմաթիվ են թե՛ գրականագիտության, թե՛ պատմագիտության, թե՛ հայագիտության այլ բնագավառներում:
Արդ, հրապարակ է եկել տերյանագիտության նոր` ճշգրտման փուլն ավետող առաջին համարձակ մենագրությունը, որի գիտական արժեքը բացահայտվել է ՀՀ ԳԱԱ Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտում գործող գիտական աստիճաններ շնորհող գիտխորհրդի նիստում, որի որոշմամբ Գեւորգ Էմին-Տերյանին շնորհվել է բանասիրական գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճան: Ներկա եմ եղել այդ նիստին, անչափ տպավորվել պաշտպանությամբ:
«Վահան Տերյան. անտիպ եւ անհայտ էջեր» գիրքը կազմված է ուսումնասիրությունից, երկու հավելվածներից (Տերյանի բնագրերի եւ հարակից նյութերի), Տերյանի լուսանկարներից, օգտագործված գրականության եւ անձնանունների ցանկերից: Գիրքն ունի հստակ գիտական համակարգ:
Գրքի 5-318-րդ էջերում ամփոփված է հենց այն ուսումնասիրությունը, որի համար արժանիորեն գիտական աստիճան է շնորհվել Գեւորգ Էմին-Տերյանին:
Ներածության մեջ հեղինակը, արժեւորելով Ա. Տերտերյանի, Պ. Մակինցյանի, Ս. Սուքիասյանի, Վ. Պարտիզունու, Ն. Տերյանի, Էդ. Ջրբաշյանի, Ս. Սարինյանի, Հր. Թամրազյանի եւ այլ տերյանագետների վաստակը` օբյեկտիվորեն տերյանագիտությունը բաժանել է հինգ փուլի.
1. 1908-1920 թթ.
2. 1921-1937 թթ.
3. 1938-1959 թթ.
4. 1960-1987 թթ.
5. 1988-մինչեւ օրս:
Փաստենք, որ 2014 թվականից Գեւորգ Էմին-Տերյանի գրախոսվող գրքով սկսվում է տերյանագիտության 6-րդ` սրբագրման եւ անտիպ ժառանգության հրապարակման փուլը (հենց ներածության մեջ հեղինակը հրապարակել է 3 անտիպ բանաստեղծություններ, որոնք անփութությամբ դուրս էին մնացել Տերյանի երկերի ժողովածուներից): Այս գրքում կատարվել են բազմաթիվ ճշգրտումներ, տպագրվել են անտիպ եւ անհայտ մնացած էջեր, ռուսերենից կատարվել են բազմաթիվ թարգմանություններ, հրապարակվել են նոր կենսագրական փաստեր, արխիվային նյութեր, որոնք նորովի են ներկայացնում Վահան Տերյան մարդուն եւ բանաստեղծին: Հեղինակը, չբավարարվելով արվածով, ուղենշում է նաեւ տերյանագիտության ապագա անելիքները` գրելով. «Տերյանագիտությունը դեռ բազմաթիվ անելիքներ ունի. Վահան Տերյանի դերի վերարժեւորումից եւ նրա ստեղծագործության նոր ուսումնասիրություններից բացի` կան տերյանական բազմածավալ բնագրեր, որոնք անհրաժեշտ է շուտափույթ հրատարակել: Բացի դրանից` անհրաժեշտ է արխիվային որոշակի աշխատանք կատարել` մասնավորապես ուսումնասիրելով ցարական գաղտնի ոստիկանության գրությունների, Հայկական կոմիսարիատի աշխատանքի եւ Բրեստ-Լիտովսկի բանակցությունների վերաբերյալ առկա փաստաթղթերը: Անհրաժեշտ է ուսումնասիրել հայկական մամուլը` բացահայտելու Վահան Տերյանի գրած եւ տարբեր կեղծանուններով տպագրված հոդվածներն ու թղթակցությունները» (էջ 26-27):
Հավելենք, որ տերյանագիտությունն ապագայում պարտավոր է կազմել նաև Տերյանի երկերի լիակատար ժողովածուն` գիտական ճշգրտումներով, բանաստեղծությունների նոր բնագրերը` զերծ վրիպումներից և խմբագրումներից, իսկ քնարերգությունը ցանկալի է նաև զուգահեռ տպագրել Տերյանի գրած ուղղագրությամբ: Մենք իրավունք չունենք սերունդներին ավանդելու աղճատված Տերյանին, մինչդեռ Տերյանի գրական ժառանգությունը` հատկապես նամակները, բռնազբոս խմբագրման է ենթարկվել անձնական և գաղափարական դրդապատճառներով: Ժամանակն է այդ ամենը մաքրելու և սերունդներին ավանդելու անխաթար Տերյանին: Ոչ ոք իրավունք չունի խախտելու հեղինակային իրավունքը և իր անձնական ու գաղափարական նկրտումներն ու ճաշակը թելադրելու բանաստեղծին: Գրականագիտությանը հայտնի է այդպիսի մի վատ նախադեպ, երբ Պետրոս Դուրյանի մահից հետո թատերգությունները հանձնեցին Հակոբ Պարոնյանին, իսկ բանաստեղծությունները Սիմոն Ֆելեկյանին, որպեսզի խմբագրեն, Պարոնյանը հավատարիմ մնաց դուրյանական բնագրին, իսկ Ֆելեկյանը հանդգնորեն սրբագրեց, և մենք, ցավոք, Պետրոս Դուրյանի քնարերգությանը հասու ենք Ֆելեկյանի միջամտությամբ: Եթե Տերյանը գրում է, թե Շիրվանզադեի ցիլինդրի տակ գլխում «քաք» է, ապա ոչ ոք իրավունք չունի խմբագրելու Տերյանին, թեև դրանից ոչ ոք նաև չի մակաբերում, թե իսկապես Շիրվանզադեի նման գրողի գլխում նման բան կա:
Ավելին` նույն Շիրվանզադեն էլ «Կյանքի բովից» հուշագրության մեջ գրում է, թե Ծերենցը Րաֆֆուն անվանել է «Հարամզադե»: Ոչ ոք իրավունք չունի խմբագրելու Շիրվանզադեին, դա է նրա ստեղծագործությունը, իսկ թե այն հետաքրքրում է որևէ ընթերցողի, թե ոչ` այլ խնդիր է: Պետրոս Դուրյանի խմբագրման սխալը կրկնել մեր ժամանակներում պարզապես անթույլատրելի է: Այդ առումով դիմում եմ ԳԱԱ գրականության ինստիտուտի տնօրինությանը` ապագա ծրագրային աշխատանքներում ընդգրկելու Վահան Տերյանի երկերի լիակատար ժողովածուն` ստեղծելով տեքստաբան մասնագետների և տերյանագետների խումբ` Գևորգ Էմին-Տերյանի մասնակցությամբ, ազգանվեր այս գործն ավարտին հասցնելու, և հընթացս միջոցներ ձեռնարկելու Պողոս Մակինցյանի ժառանգներից Տերյանի արխիվը անխաթար ստանալու գործը, ինչին ձեռնամուխ էր եղել ինստիտուտի տնօրեն, երջանկահիշատակ Էդվարդ Ջրբաշյանը, սակայն վերջինիս ջանքերն ապարդյուն անցան: Հրապարակայնորեն դիմում եմ նաև ՀՀ վարչապետին և մշակույթի նախարարին` պետականորեն ձեռնարկելու ազգանվեր այդ գործը: Արդ, երիցս տեղին է Գևորգ Էմին-Տերյանի պատասխան հոդվածի հռետորական հարցումը. «Եթե Մակինցյանը տերյանասեր էր, ինչո՞ւ է նրա ընտանիքը թալանված ձեռագրերը մինչ այսօր պահում իրենց տանը: Մի քանի ամիս առաջ Մակինցյանի թոռնուհին ինձ ասաց, որ Մակինցյանի աղջկա՝ Անահիտի վերջին ցանկությունն այն է եղել, որ Տերյանի արխիվը սառեցվի: Չեն պատրաստվում վաճառել, նվիրել, տալ ինչ-որ թանգարանի, նրանք արխիվը սառեցրել են: Պարզ է, չէ՞, տերյանասիրության աստիճանը եւ այն, թե ինչքան ուշադիր են հայ ժողովրդի հարստության հանդեպ»:
Ուսումնասիրության առաջին գլուխը վերնագրված է «Վահան Տերյանի անտիպ և անհայտ նամակները», որտեղ նախ և առաջ քննության նյութ են դարձել Պողոս Մակինցյանի արխիվում գտնվող անտիպ նամակները, որոնց մի մասը հատվածաբար հրատարակել է Անահիտ Մակինցյանը: Ապա քննության են արժանացել Վաչե Պարտիզունու կողմից խմբագրված նամակները, որոնք ենթարկվել են սրբագրումների, և դրա հետևանքով Տերյանի տպագիր նամակները մեզ հասել են քաղաքական խմբագրումներով, համահարթեցմամբ, խմբագրական և սրբագրական, թարգմանական և անփութության սխալներով: Սխալների նշված հինգ խումբն առանձին դարձել է հեղինակի խնդրո առարկան, և գրականագետը բնական է համարել քաղաքական խմբագրումները` օբյեկտիվորեն գնահատելով խմբագրման ժամանակը: Պարտիզունին կատարել է նաև գեղագիտությունից բխող համահարթեցում` կրճատելով որոշ անհարկի հատվածներ, որոնք, ըստ գրականագետի, կարող էին վարկաբեկել Տերյան բանաստեղծի կերպարը: Որքան էլ այս մարդկայնորեն հասկանալի է և կապվում է գեղագիտական ըմբռնումների հետ, սակայն հեղինակային իրավունքի ոտնահարման օրինակ է: Գևորգ Էմին-Տերյանն ի ցույց է դրել նաև սրբագրման (դասական ուղղագրության սխալներ, կետադրական սխալներ, վրիպակներ և «Շվին» գաղտնագրի սխալմունքը) և անփութության սխալներն առանձին-առանձին, որոնք ևս կարևոր են տերյանագիտության ապագայի համար:
Ուսումնասիրության երկրորդ` ,Վահան Տերյանի անհայտ և անտիպ հոդվածներըե գլխում ուսումնասիրման ենթակա նյութը բաժանվել է հինգ խմբի.
1. Վահան Տերյանի քաղաքական գործունեության չուսումնասիրված էջերից.
2. «Հոգևոր Հայաստանի» գաղափարը և մտավորականության վերարժևորումը.
3. Առաջին համաշխարհային պատերազմի մասին Վ. Տերյանի թղթակցությունները.
4. Հանցավոր անփութություն. Վ. Տերյանի անհայտ ու անտիպ հոդվածները.
5. Վ. Տերյանի անավարտ հոդվածները:
Տերյանի քաղաքական գործունեությունից գաղափարական պատճառներով դուրս են թողել այն դրվագները, որոնք չէին բխում բոլշևիկների շահերից: 1919 թ. Տերյանը հրապարակել էր մի հայտարարություն ՀԿԿ-ից դուրս գալու մասին, որը խնամքով թաքցվել էր մինչև այժմ, և Գևորգ Էմին-Տերյանն այն դնում է շրջանառության մեջ` կատարելով Տերյանի կենսագրության հետ կապված կարևոր ճշգրտումներ, այդ թվում նաև բացահայտելով Տերյանի վերջին ուղևորության առեղծվածը. «Տերյանի վերջին ուղևորությունը բացարձակապես ոչ մի «հանձնարարություն» կամ հույժ գաղտնի ու կարևոր պետական գործողություն չէր, այլ հալածանքներից փախչելու և կործանումից փրկվելու մի փորձ, որն ավարտվեց Վահան Տերյանի անժամանակ մահվամբ» (էջ 170): Այս գլխում մեզ համար վիճելի է մնում Տերյանի «Հոգևոր Հայաստանի» մեկնությունը, որին, սակայն, այստեղ հարկ չենք համարում անդրադառնալ, քանզի դա ծավալուն բանավեճի խնդիր է. հպանցիկ նշեմ, որ անընդունելի է մասնավորապես հետևյալ դիտարկումը. «Տերյանը իդեալիստ է: Իսկ իդեալիստ մարքսիստ չի լինում» (էջ 178):
Այս գլխում բացահայտվել է նաև մի անփութություն, այն է` Տերյանի` «Իմ բացատրությունը» վերնագրով հոդվածը Պարտիզունին սխալմամբ տպագրել է որպես նամակ: Գևորգ Էմին-Տերյանն այստեղ անդրադառնում է նաև Տերյանի երկու անտիպ հոդվածներին` Նիկողայոս Մառի և Նիկողայոս Ադոնցի մասին:
Երրորդ գլխում «Պետրոս դի Սարգիս Գիլանենց» գրախոսությամբ, որը գրվել է Աշոտ Հովհաննիսյանի գրքի առթիվ, Տերյանը ցույց է տվել, որ Ռուսաստանն առաջնորդվել և առաջնորդվելու է իր սեփական շահերով, ոչ թե հավատարմության երդում հնչեցնող ժողովուրդների կոչերով: Ինչպես այս գրախոսությունը, այնպես էլ Դավիթ Անանունի գրքի առիթով գրված գրախոսությունները գաղափարական պատճառներով մոռացության են մատնվել տերյանագիտության մեջ:
Եզրակացությունները ձևակերպված են հստակ, բխում են ուսումնասիրության արդյունքից և լիովին ընդունելի են:
Առաջին հավելվածը Տերյանի ճշգրտված և աղճատված բնագրերի վերականգնված տարբերակների հրապարակումն է, նաև ռուսերեն տեքստերի, որոնց թարգմանությունը կատարել է Գևորգ Էմին-Տերյանը, սակայն համեստորեն չի նշել այդ մասին, ինչը գիտական աշխատանքի համար թերություն է: Երկրորդ հավելվածում ընդգրկված են հարակից այն նյութերը, որոնք նոր լույս են սփռում տերյանագիտության արդի փուլում: Մասնավորապես Նվարդ Տերյանից բերված նյութերը` «Նամակ գրականագետին» և Տերյանի երկրորդ կնոջ` Անահիտ Տերյան-Եղիազարյանի մասին կենսագրական տեղեկությունները, նոր խոսք են տերյանագիտության մեջ:
Երբ լռում են գիտնականները, աղմկում են հավակնոտները: Դրա հետևանքով` վերջին շրջանում Տերյանի բանաստեղծական ժառանգությունն ով ասես չի հրատարակում ու վերլուծում, ինչի մասին համարձակորեն գրել է գրականագետը:
Գրքի հեղինակը` երիտասարդ գրականագետ Գևորգ Էմին-Տերյանը, չնայած իր ոչ հասուն տարիքին, արդեն իսկ գրախոսվող գրքով լուրջ ներդրում է կատարել տերյանագիտության մեջ: Հուսանք, որ Տերյանի արյունակից ժառանգն արժանի պատվախնդրությամբ տեր կկանգնի նաև Տերյանի գրական ժառանգությանը, որի առաջին քայլերը հուսադրող են:
ՎԱՆՈ ԵՂԻԱԶԱՐՅԱՆ
Բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր
ՎԱՆՈ ԵՂԻԱԶԱՐՅԱՆ
Բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր
«Առավոտ» օրաթերթ
16.09..2015
