ՀՀ գլխավոր դատախազի տեղակալ, 2006-2012թթ. Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում ՀՀ կառավարության լիազոր ներկայացուցչի տեղակալ Էմիլ Բաբայանը Aysor.am-ի թղթակցի հետ զրույցում անդրադարձել է «Չիրագովը և այլոք ընդդեմ Հայաստանի» գործով վճռի շահարկումներին և Էլմար Մամեդյարովի վերջին հայտարարություններին:
– Պարոն Բաբայան, մի քանի օր առաջ Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարար Էլմար Մամեդյարովը ընդարձակ հարցազրույց էր տվել ադրբեջանական ԱզերԹաջ գործակալությանը, որտեղ մեկնաբանել էր Եվրոպական դատարանի «Չիրագովը և այլոք ընդդեմ Հայաստանի» վճիռը: Հարցազրույցի ընթացքում անդրադարձ կար նաև Ձեր կողմից, մինչ դատարանի վճռի հրապարակումը, նույն գործի վերաբերյալ մամուլով ներկայացված մեկնաբանություններին: Ձեր դիրքորոշումները փոխվե՞լ են վճռի հրապարակումից հետո:
– Ադրբեջանի պետական լրատվական գործակալությանը տված իր հարցազրույցում Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարար Մամեդյարովը ներկայացրել էր իր դիտարկումները Եվրոպական դատարանի «Չիրագովը և այլոք ընդդեմ Հայաստանի» վճռի վերաբերյալ, ինչպես նաև հպանցիկ անդրադարձել էր «Սարգսյանն ընդդեմ Ադրբեջանի» վճռին: Հարցազրույցում անդրադարձ կա իմ կողմից մինչ Եվրոպական դատարանի կողմից վճիռների հրապարակումը ներկայացրած դիտարկումներին : Այստեղ կցանկանայի հատուկ ընդգծել, որ ես իմ դիտարկումները ներկայացրել եմ այն ժամանակ երբ դատարանի վճիռները դեռ հրապարակված չէին և հարցազրույցիս նպատակն էր ներկայացնել այն սկզբունքները, որոնց վրա իմ կարծիքով հիմնվելու է Եվրոպական դատարանը վճիռներ կայացնելիս: Հարցազրույցիս այն հատվածում, որին հղում կա պարոն Մամեդյարովի հարցազրույցում, ես ընդգծել էի, որ Եվրոպական դատարանի վճիռների վրա կարող են ազդել քաղաքական կամ աշխարհաքաղաքական գործոններ և, որ ամենավտանգավորն է, այն կարող է ունենալ քաղաքական և աշխարհաքաղաքական հետևանքներ և նաև հույս էի հայտնել, որ Եվրոպական դատարանի դատավորները հստակ կգիտակցեն թե ինչ կարևորության գործ է իրենց առջև: Իմ կողմից հնչեցրած այս միտքը հակադրելով Հայաստանի արտաքին գործերի նախարար պարոն Նալբանդյանի այն մտքի հետ, որ Չիրագովի վճիռը չի կարող ազդել ղարաբաղյան հիմնախնդրի կարգավորման շուրջ բանակցային գործընթացի վրա, պարոն Մամեդյարովը հանգել է այն եզրակացության, որ Չիրագովի գործով վճիռը Հայաստանում շոկ է առաջացրել:
Միանշանակ է, որ իմ կողմից մինչ վճռի հրապարակումը արած դիտարկումների և պարոն Նալբանդյանի արդեն վճռի հրապարակումից հետո արված դիտարկումների մեջ հակասություն չկա: Ավելին՝ պարոն Նալբանդյանի, որպես ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման շուրջ բանակցությունների հիմնական պատասխանատուներից մեկի արած այն հայտարարությունը՝ որ Եվրոպական դատարանի վճիռը չի կարող ազդեցություն ունենալ բանակցային գործընթացի վրա, ապացույցն է այն բանի, որ Եվրոպական դատարանը իսկապես գիտակցել է հարցի ողջ լրջությունը և զերծ է մնացել այնպիսի ձևակերպումներից, որոնք կարող են բացասական ազդեցություն ունենալ ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման համար: Ի դեպ, հենց նման հույս էի հայտնել ես իմ հարցազրույցում:
Կարդացեք նաև
– Ի՞նչ կասեք շոկի մասին: Իսկապե՞ս Չիրագովի վճիռը շոկ է առաջացրել:
– Չեմ կարող համաձայնել պարոն Մամեդյարովի այս մտքի հետ, Չիրագովի գործը Հայաստանում շոկ չի առաջացրել և ըստ էության չէր էլ կարող առաջացնել, քանի որ դրանում մեզ համար որևէ անսպասելի բան չկար: Եվս մեկ անգամ ընդգծեմ, որ Եվրոպական դատարանը հստակ գիտակցելով այս գործի ամբողջ լրջությունը և դրանում առկա ցանկացած անզգույշ ձևակերպման հետևանքները, չափազանց բծախնդիր է մոտեցել վճռում առկա ձևակերպումներին: Ըստ էության դատարանը, ինչպես դա պահանջում է կոնվենցիան, կենտրոնացել է իր առջև եղած կոնկրետ դիմումատուների կոնկրետ գանգատի քննության վրա և ի հեճուկս Ադրբեջանի իշխանությունների սպասելիքների՝ զերծ է մնացել տվյալ գործով կոնկրետ դիմումատուների իրավունքների պաշտպանության շրջանակից դուրս որևէ հարցի քննարկումից:
– Ադրբեջանական կողմը պնդում է, որ Եվրոպական դատարանը արձանագրել է, որ Հայաստանը օկուպացրել է ադրբեջանական տարածքներ.
– Վճռում, որևէ տեղ դատարանը չի նշել, որ Հայաստանը օկուպացրել է Լաչինը կամ որևէ այլ տարածք և այս հանգամանքը զարմանալի չի կարող լինել միջազգային իրավունքին և մասնավորապես Եվրոպական դատարանի նախադեպերին քիչ թե շատ ծանոթ որևէ մեկի համար: Եթե դատարանը ապացույցներ ունենար, որ Հայաստանը օկուպացրել է խնդրո առարկա տարածքները, ապա հենց միայն այդ փաստը բավարար կլիներ նշված տարածքների նկատմամբ Հայաստանի իրավազորությունը ճանաչելու համար, օրինակ՝ ինչպես դա արեց Լոիզիդուն ընդդեմ Թուրքիայի գործով: Նման իրավիճակում դատարանը կարիք չէր ունենա անդրադառնալու Հայաստանի «որոշիչ ազդեցությանը» և քննարկելու տրամադրված տնտեսական, քաղաքական և այլ կարգի օգնությանը: Այլ խոսքով՝ դատարանի համար «որոշիչ ազդեցություն» քննարկելու անհրաժեշտությունը առաջանում է միայն այն դեպքում երբ օկուպացիան ապացուցված չէ:
– Այդ դեպքում, ինչպե՞ս կմեկնաբանեիք Չիրագովի վճռի հետ կապված Ադրբեջանի տարբեր պաշտոնյաների կողմից հնչող հաղթական շեշտադրումները:
– Անկեղծ ասած, ես մի փոքր զարմացած եմ նման շեշտադրումների կապակցությամբ: Տպավորություն կարող է ստեղծվել, որ Չիրագովի գործը Ադրբեջանի իշխանությունների երկարաժամկետ ռազմավարական հաշվարկների և հետևողական աշխատանքի արդյունք է: Իրականում իրավիճակը բացարձակապես այլ է: Ես Չիրագովի գործով ներգրավված եմ եղել առաջին իսկ օրից, մանրամասնություններով ծանոթ եմ ինչպես դիմումատուների, այնպես էլ Ադրբեջանի որպես երրորդ կողմ ներկայացված բոլոր փաստարկներին: Անհրաժեշտ եմ համարում պարզաբանել մի կարևոր հանգամանք, Չիրագովի գործում ներգրավված բոլոր վեց դիմումատուները ազգությամբ քրդեր են և նրանց շահերի պաշտպանությունը, սեփական նախաձեռնությամբ ստանձնել է Լոնդոնում գործող Քրդական մարդու իրավունքների ծրագիրը (Kurdish Human Rights Project (KHRP)): Ավելին՝ ոչ թե դիմումատուներն են դիմել նշածս կազմակերպությանը Եվրոպական դատարան հայց ներկայացնելու խնդրանքով, այլ այս կազմակերպությունն է նախաձեռնել հայցի հարուցումը, որպես Ադրբեջանում ազգությամբ քուրդ բնակչության շահերի պաշտպանության ծրագրի բաղկացուցիչ մաս:
Ադրբեջանի իշխանությունները որևէ առնչություն չեն ունեցել այս գանգատի Եվրոպական դատարան ներկայացնելու հետ: Ավելին` երբ նշածս կազմակերպության ղեկավար Քերիմ Յիլդիզը (Kerim Yildiz) մինչ Եվրոպական դատարան դիմումատուների անունից գանգատ ներկայացնելը 2005 թվականի փետրվարի 9-ին այցելել է Բաքու, որպեսզի հանդիպի հենց այս գործով դիմումատուների հետ, նա Բաքվի օդանավակայանում ձերբակալվել է և 13 ժամ կալանքի տակ պահվելուց հետո ազատ է արձակվել միայն Ադրբեջանում Մեծ Բրիտանիայի դեսպանության միջամտությունից հետո, սակայն արգելվել է նրա մուտքը և նա վտարվել է Ադրբեջանից : KHRP-ի ղեկավարի նկատմամբ Ադրբեջանի իշխանությունների նման վերաբերմունքը պատահական չէ եթե հաշվի առնենք, որ այս կազմակերպությունը տարածաշրջանում իրականացնում է իրավապաշտպան գործունեություն և լուրջ մասնակցություն է ունեցել Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղի կառուցման դեմ իրավապաշտպանների կողմից կազմակերպված արշավին:
Ադրբեջանի կառավարության որպես երրորդ կողմ ներկայացված փաստարկների հիմնական նպատակը, ինչպես ցանկացած այլ ատյանում, Եվրոպական դատարանում նույնպես, եղել է հասնել նրան որպեսզի Եվրոպական դատարանը իր վճռում արձանագրի, որ Հայաստանը օկուպացրել է Ադրբեջանի տարածքները: Ի տարբերություն Ադրբեջանի կառավարութան՝ դիմումատուների ներկայացուցիչների հիմնական նպատակը եղել է կոնկրետ դիմումատուների իրավունքների պաշտպանությունը:
– Արդյունքում, ի՞նչ իրավիճակ է ստեղծվել Չիրագովի վճռից հետո:
– Իրավիճակը հետևյալն է՝ ունենք Եվրոպական դատարանի վճիռը, որը կոնկրետ գործով արձանագրել է կոնկրետ վեց դիմումատուների իրավունքների խախտում և դրա համար պատասխանատու է համարել Հայաստանին, հիմք ընդունելով այն որ Հայաստանը Արցախին տրամադրում է քաղաքական, տնտեսական և այլ բնույթի այնպիսի օգնություն առանց որի Արցախը չի կարող գոյատևել: Դուք որևէ նորություն տեսնում ե՞ք դատարանի այն ձևակերպման մեջ, որ Հայաստանը Արցախին տրամադրում է բազմաբնույթ օգնություն: Հայաստանը երբևէ թաքցրե՞լ է այս հանգամանքը: Իսկ բնական չէ՞ որ ադրբեջանական բանակի դեմ միայնակ մնացած և ֆիզիկական բնաջնջման եզրին կանգնած Արցախի ժողովրդին Հայաստանը պետք է օգներ: Կա՞ մի որևէ նորմալ պետություն, որ նման պայմաններում չէր օգնի իր հայրենակիցներին: Ի դեպ Արցախի ժողովրդին միայն Հայաստանը չէ որ օգնում է, օրինակ՝ մինչ օրս Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները առանձին օգնություն են տրամադրում պատերազմի արդյունքում դժվար կացության մեջ հայտնված Արցախի ժողովրդին:
– Այսինքն, ըստ Ձեզ, Եվրոպական դատարանը արձանագրե՞լ է միայն այն, ինչ արդեն վաղուց հայտնի էր:
– Այո այդպես է, և դրա համար կան ծանրակշիռ պատճառներ, որոնց ես արդեն առիթ ունեցել եմ անդրադառնալու նախկինում: Չիրագովի և նաև Սարգսյանի գործով Եվրոպական դատարանը մինչև վերջ խուսափեց կազմել դատավորների խումբ և այցելել ԼՂՀ տեղում ծանոթանալու իրերի դրությանը: Նման հնարավորություն նախատեսված է Եվրոպական դատարանի կանոնագրքով և Հայաստանը բազմիցս առաջարկել և նույնիսկ պահանջել է կազմակերպել նման տեղատեսություն: Մի իրավիճակում երբ դատավորները անձամբ տարածաշրջան չեն այցելել և հետևաբար, չունեն սեփական կարծիք տեղում իրավիճակի վերաբերյալ, նրանց այլ բան չի մնում քան հենվել միջազգային այն կառույցների կարծիքների վրա, որոնք զբաղվել են ղարաբաղյան հակամարտության խնդրով: Այսինքն դատարանը նոր փաստեր ինքնուրույն չի էլ փորձել հավաքել այլ հենվել է միջազգային կազմակերպությունների արդեն իսկ հրապարակված տեսակետների վրա:
Այստեղ կուզենայի անդրադառնալ Ադրբեջանի իշխանությունների ամենասիրած թեմային՝ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի հայտնի բանաձևերին: Ինչպես հիշում եք, 1993 թվականին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի կողմից ընդունած 4 բանաձևերը մշտապես եղել են Ադրբեջանական պաշտոնական այն տեսակետի անկյունաքարը, որի համաձայն Հայաստանը օկուպացրել է Ադրբեջանի յոթ շրջանները: Հատկանշական է որ 2014 թվականի սեպտեմբերի 24 ՀՀ Նախագահ Սերժ Սարգսյանը ՄԱԿ-ի ամբիոնից հնչեցրած իր ելույթում անդրադարձավ հայտնի բանաձևերին՝ մասնավորապես նշելով, որ ոչ մի բանաձևում Հայաստանը չի նշվել որպես հակամարտող կողմ: Նախագահը շեշտեց, որ մեր երկրին ուղղված կոչերում միայն խոսվում էր «շարունակել ազդեցություն գործադրել» ԼՂ հայության վրա հակամարտությունը դադարեցնելու համար, ինչը Հայաստանը լիարժեք իրականացրել է, և նաև դրա շնորհիվ 1994թ. կնքվել է զինադադար: Նախագահի ելույթի համարյա նույն ձևակերպումները օգտագործում է նաև Եվրոպական դատարանը իր վճռում (տես 173-րդ պարբերություն) ըստ էության հակադրելով Human Rights Watch-ի կարծիքը, որ Հայկական բանակը ներգրավված է եղել ղարաբաղյան հակամարտությանը՝ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձևերին, որոնցում խոսք է գնում միայն «տեղական հայկական ուժերի» մասին և Հայաստանին կոչ է արվում «շարունակել ազդեցություն գործադրել» տեղի բնակչության նկատմամբ, ինչը և Հայաստանը արել է: Այսինքն Եվրոպական դատարանը ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձևերը օգտագործում է որպես հիմնական փաստարկ ցույց տալու համար, որ Հայկական բանակի ներգրավվածությունը ապացուցված չէ:
– Ինչպիսի՞ն կլինի դիմումատուներին տրամադրվելիք փոխհատուցումը:
– Այս պահին ունենք հետևյալ իրավիճակը, կա Եվրոպական դատարանի վճիռ, որով արձանագրվել է կոնկրետ վեց դիմումատուների իրավունքների խախտում և մենք վճռի կայացման պահից ունենք մեկ տարի ժամանակ՝ դիմումատուների և Նախարարների Կոմիտեի հետ քննարկելու և որոշում կայացնելու փոխհատուցման չափի և եղանակի վերաբերյալ:
Ի դեպ անհրաժեշտ է նկատի ունենալ, որ համաձայն դատարանի վճռի (տես 138 պարբերություն)՝ դիմումատուների կողմից նշված շարժական գույքը և անասունները ամենայն հավանականությամբ ոչնչացել են ռազմական գործողությունների ժամանակ, իսկ տները հայտնի չէ կանգուն են թե ոչ և հետևաբար միակ սեփականությունը, որ կարող է քննարկման առարկա դառնալ դա հողն է: Հողի վերաբերյալ էլ դատարանը հանգել է այն եզրակացության (տես 144 – 151 պարբերություններ), որ դիմումատուները խնդրո առարկա տարածքում հողի նկատմամբ ունեցել են միայն օգտագործման իրավունք քանի որ, ինչպես հայկական կողմը ներկայացրել էր դատարանին՝ համաձայն ԽՍՀՄ Սահմանադրության հողը չէր կարող լինել անհատի սեփականությունը, այլ կարող էր տրամադրվել միայն օգտագործման իրավունքով: Հետևաբար, դատարանի վճռի համատեքստում դիմումատուները Լաչինում գտնվող դեռևս ԽՍՀՄ ժամանակ իրենց տրամադրված հողի նկատմամբ սեփականության իրավունք չեն ունեցել և այժմ էլ չունեն, այլ միայն ունեցել են օգտագործման իրավունք և փոխհատուցման ենթակա գույք ասելով պետք է նկատի ունենալ բացառապես հողի նկատմամբ օգտագործման իրավունքը:
– Ե՞րբ կարող ենք հստակ ձևակերպել Չիրագովի և Սարգսյանի գործերով ՄԻԵԴ-ի վճիռների իրավական հետևանքները Հայաստանի և Ադրբեջանի համար.
– Եվրոպական դատարանի վճիռների վերջնական արդյունքը պարզ է լինում դրանց կատարումից և Նախարարների կոմիտեում հարցի վերջնական փակումից հետո: Այս առումով մենք դեռ երկար ճանապարհ ունենք անցնելու: Կողմերին Եվրոպական դատարանը մինչև 2016 հունիսի ժամանակ է տվել փոխհատուցման հարցի վերաբերյալ իրենց դիրքորոշումները ներկայացնելու համար: Կարծում եմ այս գործերով դեռ մեծ ծավալի աշխատանք կա կատարելու: Մի բանում վստահ եմ՝ Հայաստանի Հանրապետությունը ինչպես այս, այնպես էլ Եվրոպական դատարանի ցանկացած այլ վճռի վերաբերում է ընդգծված պատասխանատվությամբ:
ՀՀ դատախազություն
