Բեռնատարում տեղ չկար, և հայրս որոշեց իջնել: Թափքից ուղղակի թռավ, օգնեց Սեդրակ եղբոր կնոջը՝ Պրաքսուն, ով մեզ հետ Երևան պիտի գար, ապա գրկեց ինձ, տարավ նստեցրեց ալրաղացի արևկող պատին հենած աղացքարին:
-Մնացինք, Համզե:
Հայրս ծխախոտ վառեց.
-Չփախավ:
Կարդացեք նաև
-Մեկին խնդրեինք, տեղ կտար,-Պրաքսին ուղղեց ոտքիս փաթաթանը:
-Կարծես հարսանիքից ենք ուշանում,-դժկամ արձագանքեց հայրս:
Որքան էլ ինձնից թաքուն, ակնարկներով էին խոսել, գիտեի՝ գնում ենք Երևան ոտքս անդամահատելու: Չորս-հինգ ամիս չարչարելուց, տանել-բերելուց հետո այդպես էին ասել շրջկենտրոնում: Ուղեգիրը, հիվանդության պատմությունը տվել էին Համազասպ հորս ձեռքը, ճամփել: Ու քանի որ մայրս չկար, տունուտեղին էլ մեծ քույրս՝ Ծովոն պիտի տեր լիներ, առաջին օրերին խնամելու հոգսն ստանձնեց հորեղբորս կինը: Իսկ վերքը մորս՝ Արուսի մեռնելուց հետո էր բացվել: Տարիուկեսկան երեխա՝ հանձնած են եղել Սաթենիկ տատիս խնամքին: Օրոցքից թե ինչպես՝ ընկել եմ: Աջ ոտքիս ճանոսկրի մոտ ուռել-կապտել է: Կարծել են՝ կանցնի, մանավանդ տեղը գցելուց հետո կարողացել եմ շարժել, դնել գետնին: Կապտուկն իսկապես էլ անցել է, բայց կենտրոնից վերքի պես բան է երևացել, թարախակալել… Ու այդպես՝ երեք տարի: Սկզբում տնավարի բուժում են արել՝ խանձուր, յախու, եզան լեզու, հետո տարել տեղամասային բժշկի մոտ, ապա՝ շրջանային հիվանդանոց: Երևանը վերջինն էր լինելու, եթե Մոսկվային չհասներ հերթը: Այսինքն՝ այն ժամանակ հեռուները տանել չկար. ու՞մ ուժը կպատեր: Եվ հիմա վախ ունեին, թե փտախտ է, որովհետև այտուցը սկսել էր մեծանալ: Բժիշկը երկյուղելու մի պատճառ ևս ուներ՝ ցավ գրեթե չէի զգում, պարզապես ձգվածություն էի զգում, իրիկունները մեկ-մեկ ջերմում, շատ քրտնում: Հիվանդությանս պատմությունը դա էր, այն էլ հիմա եմ կարողանում հիշողությունիցս դուրս քաշել, թե չէ այն ժամանակ չորսուկես-հինգ տարեկան՝ հիվանդ, ի՞նչ էի ըմբռնում:
-Նախիրը եկավ:
-Տուն գնանք, ի՞նչ ասեմ,-հայրս շպրտեց ծխախոտը, ինձ գիրկն առավ:
Պրաքսին ճամպրուկն էր բռնել: Հայրս արագ էր քայլում, ասես վախենալիս լիներ, թե ուր որ է մեքենա կհայտնվի և ստիպված կլինենք նստել: Նա ակնհայտորեն չէր ուզում բանը վիրաբույժներին հասնի, ճամփա ելնելն էլ հարևան-բարեկամների պնդումով էր:
-Պրաք, մտածում եմ՝ մի անգամ էլ Դեղոյի մոտ տանենք:
-Քեզնից շուտ եմ ասել, է՜, քանի անգամ:
Դեղոյենց տունը Նախավկա առվից ցած էր՝ անշուք, ափաչափ բակով, անպարտեզ. գաղթականի առաջին տարիների շինածն ի՞նչ պիտի լիներ: Հետո որդին հիսնականի սկզբներին ընտանիքը տարավ ցածի շեները, ու խրճիթն այդպես էլ մնաց: Միայն Դեղոն էր ամեն գարունքի՝ տաքերն ընկնելու հետ գալիս, մնում մինչև աշուն, մինչև թոռները զոռով տանեին: Դեղոն հեքիմ էր՝ գյուղի անպաշտոն բժիշկը: Տարօրինակ պահվածք ուներ. բոբիկ էր ման գալիս: Միայն ձմեռները, ասում էին, երբ ջրափոսերից սառույցն էլ չէր կտրվում, մեջտեղ էր հանում ոտնամանները, որ իր շինածն էին՝ թաղիքից, էն էլ ոչ սովորական՝ Մուշից հետը բերած:
-Խեր լինի,-Դեղոն կարպետը, որ արևին էր գցել, հարթեց: -Իջեցրու՛:
-Շուտ ես եկել,-հայրս շունչ քաշեց: -Խաչոն, տնեցիք, լա՞վ են:
-Իրենց ի՞նչ, այգեբացը պրծել են: Պրաքսի, կաթի համար շնորհակալ եմ: Հարսիկ, էդքան շա՞տ: Ստիպված կեսը մերեցի, ասի՝ չթթվի:
-Առավոտ կանուխ Քաղցոս ձձում պիտի զարկի, ես էլ, հո, Երևան չգնացի: Կարագ կճամփեմ:
-Կարագ՝ չէ, նեղություն մի կրի: Թան, թե կարող ես: Ապուր կեփեմ նոր քաղած ուրցով: Այսինքն՝ ես կգամ: Երևանում ի՞նչ եք կորցրել,-հետո նոր ուշադրությունը բևեռեց ոտքիս: Համզե, պուճուրդ չէ՞: Դրա՞ ոտքը չէր դուրս ընկել:
-Հա,-հայրս թեքեց հայացքը, երևի, հուզվում էր:
-Քոռանամ… Ուրեմն՝ չի լավացել: Բա ինչու՞ չէիք ասում: Եղավ քանի՜ տարի: Պրաքսի, Արուսյակը ե՞րբ մեռավ,-հետո պատասխանի չսպասեց: -Տնաշեններ…
Նա ետ տարավ փաթաթանը: Ես սեղմեցի ատամներս, գոցեցի աչքերս, բայց կոպերիս տակից էլ տեսնում էի թանզիֆի՝ ռևանոլից դեղնած շերտերը, կենտրոնի մուգ բիծը, որ ժահր ու արյուն էր:
-Բժիշկների ձեռք եք գցել: Վայ, վայ… Դրանց դիպլոմ տվողի… Ցավու՞մ է,-նա մատները թեթևակի հպեց ուռուցքին:
Ես բացեցի աչքերս.
-Չէ:
Վերքի շուրջը մաշկն արև չտեսնելուց, մշտապես փաթաթելուց, դեղերից թոշնել, անբնական բարակել էր:
-Համզե,-Դեղոն ուղղեց մեջքը,-ճիշտն ասա՝ մոտս ինչու՞ չէիք բերում:
-Ձմեռ էր, դու սովխոզում էիր:
-Վրան երկու ամառ է անցել, հլա երեք: Կարծում ես չգիտե՞մ. բժիշկներն էին արգելել:
-Դա էլ կա: Ասում էին՝ եթե մեզ ես դիմել, այլևս ոչ մի հեքիմ:
-Ու դու… Հիմա ի՞նչ ես ասում, չլինի՞ Երևան եք տանում: Կտրելու՞:
Հայրս ուսերը թոթվեց, դարձյալ շրջվեց գյուղի կողմը:
-Երեխային դանակի տակ չգցեք: Սրա դեղն ինքն ու հողն են: Թող բոբիկ ման գա:
-Չի կարողանում ոտքը գետին դնել:
-Ոչինչ, կվարժվի: Լուցկիդ տեսնեմ,-այրվող փայտիկը մոտեցրեց փաթաթանին, կպցրեց: -Խոսքս հիշիր՝ սեպտեմբերին երեխան առողջ կլինի, այնպես վազի, որ հետևից քար գցես, չհասնի: Մեկ էլ սնունդը տեղը լինի,-նա բռնոթի հանեց:
-Աստված ձայնդ լսի,-Պրաքսին էր: -Սուրբ Նախավկա, դու պահապան Արուսի մանկտոց:
Այդպես էլ եղավ. վերքը փակվեց, և օգոստոսին ես արդեն ծառ էի ելնում, տղաների հետ գնում Սլլան քարը լողանալու: Իսկ Դեղոն դարձավ սպասված հյուր: Գալիս էր, նստում մինչև ուշ գիշեր, հետո, երբ հայրս մեծերին կարգադրում էր ճամփել տուն, չէր համաձայնում.
-Անհոգ եղեք, կգնամ:
-Շուն է, Դեղո, ինչ իմանաս՝ էլի ինչ…
-Համզե, վախեցող լինեի, մենակ չէի քնի բլքոզում:
Եվ իսկապես՝ երեխաներս ակնածելով հանդերձ, վախենում էինք նրանից՝ կարծելով սովորական մարդ չէ: Գուցե այդպես էլ կար: Ինքը, իհարկե, նույն կարծիքին չէր:
-Ես՝ հեչ, դուք մորս, մեծ մարեին տեսնեիք: Մշո դաշտում, Սասունում օձը մեկին կծեր, մեր տուն էին հասցնում:
Ու… պատմում էր՝ արանքում քթախոտ քաշում: Թե չունենար, կդիմեր հորս.
-Համզե, մե փշուր թութուն տու, բռնոթին պրծե:
Տատը խայթից բուժելու իր գաղտնիքն է ունեցել, որը փոխանցել էր մորը, ով հետո պիտի ձեռուոտից ընկնելուց հետո Դեղոյին հայտներ, սակայն չհասցրեց. կոտորած եղավ, փախեփախ, ու նրան գերդաստանի հազարամյա գաղտնիքից փշրանքներ բաժին հասան: Սակայն դա էլ քիչ չէր:
Այդ ամառ նրա խորհրդով Արա եղբայրս, Գալեն ազատվեցին գորտնուկներից, հորեղբորս Մասիս որդին՝ մեկ շաբաթից ավելի ձգվող փորհարինքից:
Ուշ աշնանը մեծ թոռը՝ Շավոն, նրան տարավ: Ձմեռը լուր առանք, որ մահացել է: Ասացին՝ լողանալիս ջուր է լցվել ականջը, բորբոքվել: Ցավը հանգստացնելու, թե՞ թարախը հեռացնելու համար սոխի կանաչ ծիլ է մտցրել խորքերը, որից սրվել է հիվանդությունը, տվել ուղեղին:
Հայրս, մեր բարեկամներից էլի մի քանիսը նույնպես գնացին դիակը գյուղ բերելու: Ես սառույցին խաղում էի, երբ բեռնատարը կանգնեց փողոցում: Դեպի նրանց տուն ճանապարհը նեղ էր, ավտոն չէր անցնի, և Դեղոյին տարան ձեռքերի վրա: Անտաշ քարերով ծուռումուռ պարսպին հաստ շերտով ձյուն էր նստած, ու նայելիս աչքերս շաղվում էին, այնպես էր թվում, թե Դեղոն ևս պատանքած ձյուն է՝ ճերմակ, ճերմակ: Նրան նույն օրը թաղեցին: Այն ժամանակ ծաղիկ չկար, ու երեխաներս ճամփին մեխակներ, վարդեր չշաղեցինք: Լացողը նմանապես քիչ էր:
-Երանի բոլորն այդքան ապրեն,-ասում էին:
Դեղոյի մահից հետո նրանց դուռը բացող չեղավ: Գարնան անձրևներից ծածկը նստեց, եղինջը, պատատուկը արմատ գցեցին: Խոսում էին, թե շեկ, ճխավոր մի օձ է հայտնվել փլատակներում, որ կծել չունի, իբր, Մշո դաշտից է եկել, եկել է Մեծ գաղտնիքը հայտնելու Դեղոյին, սակայն չի հասցրել ու հիմա սպասում է Խաչատուրի այն ժառանգի գալուն, ով կենդանություն, շունչ կհաղորդի ավերակին:
Երեսուն տարուց ավելի չկա Դեղոն: Նրան հիմա, երևի, գյուղում էլ են մոռացել: Մոռացել են և լեգենդը, օձին, որը հաջորդ ամառ հուսահատ լքեց տունը, որովհետև Շավարշ թոռը փլատակը հինգ հարյուր, թե քանի ռուբլով վաճառեց հարևանին և հաշիվները փակեց գյուղի հետ:
Արամ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ
