«Անկախը» զրուցել է ՀՀ Հանրային խորհրդի նախագահ, Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին նվիրված միջոցառումները համակարգող պետական հանձնաժողովի անդամ Վազգեն Մանուկյանի հետ:
-Պարոն Մանուկյան, ամփոփելով Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի հետ կապված միջոցառումներն ու իրադարձությունները` ի՞նչ կարող ենք արձանագրել. ի՞նչ ունենք, ի՞նչ մակարդակի հասցվեց հարցը և ի՞նչ ազդեցություն թողեց միջազգային դաշտում:
-Իհարկե սպասելի էր, որ Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակին օտար երկրների արձագանքը մի փոքր ավելին կլիներ, քան սովորական տարիներին, բայց այն, ինչ տեղի ունեցավ, անսպասելի էր բոլորիս համար: Փաստորեն, եթե մի փոքր կոպիտ ձևակերպենք, հարցը, որը ոմանք ցանկանում էին ներկայացնել որպես տեղական, ռեգիոնալ նշանակություն ունեցող երևույթ, իսկապես բարձրացավ համաշխարհային, համամարդկային աստիճանի: Մեծ ազդեցություն թողեց հատկապես Հռոմի պապը, որը ոչ միայն հայտարարեց, որ տեղի ունեցածը XX դարի առաջին ցեղասպանությունն է, այլև այն, որպես համամարդկային չարիք, դասեց հիտլերիզմի ու ստալինիզմի շարքը:
Այսինքն`նա մի նոր բարոյական սկզբունք մտցրեց՝ աշխարհին ցույց տալով, թե ինչն է քննարկումից ու պրագմատիզմից դուրս, և որն է համամարդկային ճանապարհը:Մեծ նշանակություն ունեցավ աշխարհի հայտնի հայերի հանդես գալը: Ընդ որում, մինչ այս շատերը չգիտեին, որ նրանք հայ են: Այս տեսանկյունից չենք կարող չնշել Քիմ Քարդաշյանի անունը, որը երբեմն վիճաբանության առարկա է դառնում, բայց ես շատ բարձր եմ գնահատում նրա դերը: Վերջիվերջո, Քարդաշյանը միջազգային երևույթ է, և տասնյակ միլիոնավոր մարդիկ հետևում են նրա ասածներին: Զարմանալիորեն հայանպաստ էին նաև բրիտանական «Գարդիան» պարբերականի հոդվածները Հայոց ցեղասպանության մասին, այն դեպքում, երբ Անգլիան շատ զուսպ է և այս տարածաշրջանում որոշակի ընդհանուր շահեր ունի Թուրքիայի ու Ադրբեջանի հետ:Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի շուրջ տեղի ունեցած իրադարձությունները նաև մեծ ճանաչում բերեցին Հայաստանին՝ իբրև պետության, և մեծ հետաքրքրություն առաջացրին մեր երկրի պատմության, մշակույթի նկատմամբ: Այսինքն` աշխարհում աննախադեպ հետաքրքրություն առաջացավ հայ ժողովրդի հանդեպ, և այս ամենը Հայաստանի զարգացման և անվտանգության համար ստեղծում են բարենպաստ պայմաններ:
Կարդացեք նաև
– Կարելի՞ է արձանագրել, որ այսքանով Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացն ավարտված է, և պետք է սկսել մի նոր փուլ:
– Ոչ, որովհետև մեզ համար, այնուամենայնիվ, էական նշանակություն ունի ինչպես բազմաթիվ այլ երկրների, այնպես էլ Թուրքիայի վերաբերմունքն ու նրա կողմից ճանաչումը: Ի դեպ, այս ամենի մեջ զարմանալի էր Թուրքիայի հիստերիկ պահվածքը: Էրդողանը, որ շատ պրագմատիկ, հավասարակշռված գործչի տպավորություն էր թողնում, իբրև իր երկրի իսկական լիդեր, իրեն շատ ցածրացրեց և պահեց հիստերիկ մարդու պես, որը հեռու է քաղաքականությունից, ինչը շատ զարմանալի է, միաժամանակ՝ վտանգավոր:
– Այդուհանդերձ, Թուրքիայի հետ հարաբերությունները շարունակելու ի՞նչ ճանապարհ եք այսօր տեսնում:
– Միգուցե Թուրքիայում պետք է սերունդ փոխվի, ղեկավարություն, բայց ներկա վիճակում չի երևում, որ Թուրքիան դասեր է քաղել, չնայած առկա են որոշակի փոփոխություններ և զարգացումներ, այնուամենայնիվ դժվար էր պատկերացնել, որ Պոլսո պատրիարքարանում տեղի կունենա պատարագ, հայերն այնտեղ ցույց կանեն և այլն: Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ ագրեսիան կրում է ոչ այնքան թուրք հասարակությունը, որքան Թուրքիայի ղեկավարությունը, որի պահվածքը, փաստորեն, համարժեք չէ իր հասարակության կողմից ընտրված ճանապարհին, քանի որ Թուրքիայի հասարակությունը որոշակիորեն շարժվում է դեպի համամարդկային արժեքներ, իսկ թուրք ղեկավարությանը դեռ թվում է, թե հին, օսմանական ձևերով կարող է կառավարել այդ հասարակությանը: Եվ պատահական չէ, որ Թուրքիայում անընդհատ հակասություններ են առաջանում իշխանության և հասարակության առաջավոր շերտերի միջև:Հետաքրքիր է հասկանալ թուրք ղեկավարության ոչ ադեկվատ պահվածքի պատճառը. ողջ աշխարհը հայերին ու թուրքերին պարտադրում էր իրար հետ լեզու գտնել՝ չմոռանալով 1915 թիվը:
Այդ քաղաքականության գագաթնակետն էին միջազգային հանրության և համաշխարհային քաղաքական էլիտայի ազդեցության և որոշակի ճնշման տակ Թուրքիայի կողմից նախաստորագրված հայ-թուրքական արձանագրությունները: Ճիշտ է, Թուրքիան, ինչպես Օսմանյան կայսրության ժամանակ, մի կողմից հաշվի նստեց աշխարհի հզորների կարծիքի հետ, մյուս կողմից փորձում էր սակարկել:
Վերջին պահին Թուրքիան հրաժարվեց արձանագրություններից, ինչը պահանջում էր ոչ միայն որոշակի լկտիություն, այլև համարձակություն: Թուրքիան դիմեց այդ համարձակությանը և ոչ մի պատիժ չկրեց՝ դրանով իրեն ավելի հզոր զգալով, որ արդեն կարողանում է հաղթահարել նաև արևմտյան արգելքը: Նրան թվաց, թե Հայաստանն արդեն իր բռի մեջ է՝ մեկուսացած աշխարհից: Սակայն պատասխան ստացավ ոչ միայն մեր, այլև միջազգային հանրության կողմից՝ Հայոց Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի նման բուռն արձագանքով:Մենք միշտ ծաղրում ենք մեր պատմության մեջ եղած բարոյական հաղթանակները:
Երբ չունես պետություն, երբ ռազմական հաղթանակ տանել չես կարող ու միշտ բարոյական հաղթանակներ ես տանում, միշտ պարտված վիճակում ես: Բայց կյանքը ցույց տվեց, որ եթե ունես պետություն, ռազմական և քաղաքական հաղթանակներ, ապա բարոյական հաղթանակը՝ այն, որ մենք արձանագրությունները ստորագրեցինք, մինչև վերջ պատրաստ էինք գնալ, իսկ թուրքերը՝ ոչ, իր դրական ազդեցությունը թողեց: Թուրքիան այդ բանը հաշվի չէր առել, և այդ անսպասելիությունը նրան այդ հիստերիկ վիճակին հանգեցրեց:
– Պարոն Մանուկյան, մեր նախորդ հարցազրույցի ժամանակ Դուք նշեցիք, որ հայ-թուրքական արձանագրությունները տեղավորվում են այն ընդհանուր ճանապարհի մեջ, որով այսօր ընթանում են հայ ժողովուրդն ու Հայաստանը՝ հետապնդելով Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման, պահանջատիրության և մյուս հարցերը: Այնուամենայնիվ այսօր այդ արձանագրություններին վերադառնալը հնարավոր կամ ճիշտ համարու՞մ եք:
– Եկեք քննարկենք հնարավոր տարբերակները. եթե մենք ի սկզբանե ասեինք ոչ այդ արձանագրություններին, ապա միջազգային քաղաքական վերնախավը կընդուներ, որ մենք մի փոքր ժողովուրդ ենք, որը խռոված ու արդարացիորեն վիրավորված է, բայց պրագմատիկ չէ, ապագա չունի և աշխարհին համընթաց չի կարող քայլել:Եթե ստորագրելուց հետո Թուրքիան վավերացներ, մեր հարաբերությունները Թուրքիայի հետ կփոխվեին, միգուցե Հռոմի պապը Ցեղասպանության մասին այդ սրությամբ չխոսեր, միգուցե Թուրքիան ավելի հեշտ գնար Ցեղասպանության մասին խոսակցություններին, մի խոսքով, մենք կգնայինք այլ ճանապարհով, որը էլի վատ ճանապարհ չէր: Հիմա գլխավոր հարցը հետևյալն է. վերադառնա՞լ այդ արձանագրություններին, թե ոչ: Փաստորեն, միջազգային որոշ կառույցներ ու խոշոր ղեկավարներ պնդեցին, որ պետք է վերադառնալ այդ արձանագրություններին: Միաժամանակ մի քանի օր առաջ «Euronews»-ով խոսում էր Թուրքիայի Եվրամիության հարցերով նախարարը՝ ներկայացնելով Հայաստանի հետ հարաբերությունների հաստատման 3 կետ. առաջին, որ ներկա սահմանները վերջնական սահմաններն են, երկրորդ, որ միջկառավարական երկկողմ հանձնաժողովը պետք է պատասխանի հարցին՝ Ցեղասպանություն եղել է, թե ոչ: Ի դեպ, այդ 2 պնդումներն էլ ի սկզբանե փաստաթղթի մեջ կային, դրանք Թուրքիան ձևակերպում է այնպես, ինչպես ձևակերպեց իրենց նախարարը, մենք ի սկզբանե ձևակերպում էինք, որ ոչ՝ Ցեղասպանության փաստը քննարկման ենթակա չէ, իսկ Կարսի պայմանագիրը մենք չենք վերահաստատել:
Առանց նմանատիպ կետերի, որոնք իրավական ուժ չունեն և երկու կողմերը տարբեր ձևով են մեկնաբանում, այդպիսի պայմանագրեր չեն ստորագրվում: Փաստաթուղթը, որով մի կողմը լրիվ հաղթի, մյուսը՝ լրիվ պարտվի, լինում է միայն մի կողմի լիակատար կապիտուլյացիայի դեպքում: Բայց թուրք նախարարն իր հարցազրույցում ներկայացրեց մի երրորդ կետ, ավելի ճիշտ` նախապայման, որ «Հայաստանն իր զորքերը պետք է հանի ադրբեջանական օկուպացված տարածքներից»: Դա ցույց է տալիս, որ Թուրքիան շարունակում է մնալ այդ նույն վիճակում: Ես կարծում եմ, որ մենք այս 100-ամյակը նշելուց և այս բարձունքին հասնելուց հետո պետք է մի կողմ դնենք այդ արձանագրությունները՝ Թուրքիայի հետ բանակցությունները սկսելով զրոյից, նոր արձանագրություններով:
Պարզ ասած՝ իրենք փորձեցին մեզ հաղթել, չհաջողվեց, այժմ պայմանները փոխվում են:- Իսկ ի՞նչ նշանակություն ունեցավ Հայոց Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը համայն հայության համախմբման, միասնության տեսանկյունից, ինչպես նաև մեր պետության համար:- Ես երբեք չեմ հիշում, որ համայն հայությունն այսպես միավորված լիներ: Միգուցե նման միավորվածություն կար 88-ի շարժման և երկրաշարժի ժամանակ, բայց կարծում եմ, որ սա ավելին էր: Ընդհանրապես հայ ժողովրդի մեջ մի տարօրինակ բան կա. դժվար է ժողովրդին կազմակերպել, որովհետև ամեն մեկն իր սեփական կարծիքն ունի և չի առաջնորդվում այլ կարծիքներով, բայց Ցեղասպանության հարցը բոլորին համախմբում և ինքնակազմակերպում է: Երբ Փարիզում, Մագադանում կամ Աֆրիկայի խորքում ցույցեր են տեղի ունենում, դա ինքնաբերաբար է ստացվում, ոչ ոք որևէ տեղից չի կազմակերպում կամ ուղղորդում: Այդ առումով այս միավորումը շատ ավելի մեծ էր, քան նույնիսկ շարժման և երկրաշարժի ժամանակ: Դա մի կարևոր նշանակություն էլ ունեցավ. միլիոններով սփռված լինելով աշխարհով մեկ՝ հայերն, այնուամենայնիվ, ձուլվում են, կորցնում լեզուն ու ավանդույթները: Այս ամենն ինչ-որ իմաստով զարթոնք էր այդ «քնած» հայության համար: Շատ հայ երիտասարդների մոտ հետաքրքրություն առաջացավ վերադառնալ ակունքներին: Իսկ հայության այն հատվածը, որն ապրում է Հայաստանում, կարծես ապրում է տարբեր ժամանակաշրջաններում. կան հատվածներ, որ դեռևս XIX դարում են, կան հատվածներ, որ XX դարում են, բայց ունենք երիտասարդություն, որը ձգտում է և պոռթկումով ուզում է մտնել XXI դար և հարիր լինել XXI դարի երևույթներին: Եվ շատ մեծ նշանակություն ունի այն, որ այդ երիտասարդությունը ժամանակակից բարձունքներին ծանոթանում է հայերի միջոցով: Նորից անդրադառնանք Քարդաշյանին. նա մի երևույթ է, որին դժվար է պատկերացնել XX դարում, որովհետև XX դարում պետք է կա՚մ հայտնի երաժիշտ լինեիր, կա՚մ դերասան և այլն, որ աշխարհում միլիոնավոր մարդիկ քեզ երկրպագեին: Բայց մենք ապրում ենք մի նոր աշխարհում: Դուր է գալիս դա XX դարում ապրողներին, թե ոչ, աշխարհն այսօր այսպիսին է, չես կարող արհամարհել, պետք է կարողանաս համընթաց գնալ:
Քարդաշյանի միջոցով մենք ծանոթացանք ժամանակակից մի նոր երևույթի հետ, System of a down-ի միջոցով՝ ժամանակակից մեկ այլ երևույթի հետ, Շառլ Ազնավուրի հետ` լրիվ այլ երևույթի, վաղուց ծանոթ էինք, Շերի հետ` այլ և այլն: Այսինքն` մեր երիտասարդությունը հետ մնացած վիճակից մտնում է համաշխարհային ասպարեզ հայերի միջոցով՝ առանց ազգային կոմպլեքսների, որ նրանք` առաջ գնացած ազգերը, ուրիշ են, մենք` ուրիշ: Ինչ վերաբերում է պահպանողական շերտին, ապա դա էլ շատ կարևոր երևույթ է, որովհետև այդ հատվածն է, որ խարսխում է մեզ մեր պատմությանն ու արմատներին:- Ազգային համախմբումից, ինքնակազմակերպումից բացի, սա նաև որոշակի համակարգված աշխատանքի արդյունք էր: Ինչպե՞ս եք գնահատում այդ աշխատանքը, եթե հատկապես հիշենք, որ դեռևս 2009 թվականին Դուք դիմել էիք hանրապետության նախագահին՝ առաջարկելով սկսել Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի նախապատրաստական աշխատանքները՝ ստեղծելով համակարգող մի մարմին, որտեղ ընդգրկված կլինեն Հայաստանի և Սփյուռքի ներկայացուցիչներ:- Նախևառաջ պետք է նշել, որ տասնյակ տարիներ միլիոնավոր հայեր կազմակերպում էին այն, ինչի արդյունքն արտացոլվեց այս 100-ամյակի մեջ: Բայց ցանկացած գործ, որ արվում է, հաջողվում է՝ կախված նրանից, թե վերջում ինչպես է համակարգվում: Ես համոզված եմ, որ որոշումը՝ ստեղծել հանձնաժողով, որտեղ ներգրավված կլինեն Հայաստանի, Սփյուռքի պետական, հասարակական, հոգևոր ոլորտների ներկայացուցիչներ, և որը կղեկավարի hանրապետության նախագահը, իսկապես շատ արդյունավետ էր և մեծ արժեք տվեց այդ ամենին: Բարձր եմ գնահատում բոլոր նրանց, ովքեր իրենց ավանդն ունեցան այս գործում՝ հիմքում ունենալով, նորից եմ կրկնում, տասնյակ տարիներ աշխարհի տարբեր կողմերում միլիոնավոր հայերի կողմից կատարած աշխատանքը: Ինչպես ամեն տարի, առավել ևս այս տարի, մինչև ապրիլի 24-ը ողջ ժողովուրդն արդեն գնում էր Ծիծեռնակաբերդ, ապրիլի 24-ից հետո էլ հոսքը չէր դադարում:
Դա ևս մեկ անգամ վկայում է, որ այդ ամենը ոչ թե արհեստականորեն էր կազմակերպվում, այլ ժողովրդի սրտից էր գալիս: Կողքից դա կարող է շատ զարմանալի թվալ. անցել է 100 տարի… Հոլոքոստից քանի՞ տարի է անցել: Մեծ հարգանքով վերաբերվելով հրեա ժողովրդին՝ պետք է նշեմ, որ նրանց մոտ այսպիսի ցցուն արտահայտություն չի ունենում Հոլոքոստի զոհերի հիշատակումը, չնայած որ շատ ավելի քիչ ժամանակ է անցել, քան մեզ մոտ:- Միգուցե դա նրանից է, որ մենք դեռ պահանջ ունենք Թուրքիայից ու միջազգային հանրությունից:- Այո, դա էլ կա՝ չբավարարված պահանջի գործոնը, և դժվար է ասել, թե ինչ կլինի հետագայում, եթե այդ պահանջը բավարարվի:-Մի քանի ամիս շարունակ ողջ հայությունն ապրում էր միասնության գաղափարով՝ ոգևորության մթնոլորտում: Մտավախություն չկա՞, որ այդ համատարած ոգևորությանը կհաջորդի հիասթափությունն ու դատարկությունը:
Ի՞նչ է պետք անել, որ մեր ձեռքբերումները պահպանվեն ու շարունակական արդյունք ունենան:-Նախևառաջ, ես մի քիչ սառը ջուր լցնեմ. այս ամենը շատ լավ է, ինչ որ չափով բարձրացնում է մեր անվտանգության հարցը, մեր ինքնագնահատականը, մեզ ոգևորում է, սակայն վերջիվերջո հարցի լուծումը կախված է նրանից, թե դու աշխարհում, որպես պետություն, քեզանից ինչ ես ներկայացնում: Մենք անհատների մակարդակով աշխարհում մեզանից ինչ-որ բան արդեն ներկայացնում ենք, հետագա մեր հաջողություններն աշխարհում կախված են նրանից, թե մենք ինչ պետություն ունենք: Մեր պետության վրա արդեն մեծ պարտավորություններ են դրված, մենք այլևս չենք կարող ապրել նախկին գավառական ձևով: Մեր երկրի ղեկավարությունը պետք է շատ բան փոխի իր կառավարման մեջ, պետության կառավարումը պետք է արդիականացվի: Ես, օրինակ, համոզված եմ, որ այն, ինչ կատարվել է ընտրությունների ժամանակ նախորդ ժամանակաշրջաններում, այժմ կրկնել հնարավոր չէ, մեր հասարակությունը դա չի հանդուրժի: Այսինքն` մենք հիմա ունենք նոր խնդիրներ դրված իշխանությունների, հասարակության առջև, նաև ընդդիմության առջև. այն պրիմիտիվ քայլերը (միայն ատելության վրա կառուցել ընդդիմություն)այլևս սպառված են: Ընդդիմությունը պետք է դուրս գա այդ պարզունակ պոպուլիզմից՝ մի աստիճան բարձրանալով վեր, նույնն էլ իշխանությունը. պետք է մի աստիճան վեր բարձրանա` համապատասխան հասարակության նոր պահանջներին: Ժողովուրդն արդեն վատը չի հանդուրժի: Եթե դու մի լավ բան տեսնում ես, չես կարողանում հին ձևով ապրել: Մենք տեսանք, թե աշխարհը մեզ ինչպես է վերաբերվում, երբեմն նույնիսկ ավելի լավ, քան ինքներս ենք մեր մասին մտածում: Մենք տեսանք, թե ոնց կարելի է իրար սիրել ու միասնական լինել: Ու հիմա ցանկացած շեղում դրանից դիսկոմֆորտ է առաջացնելու: Մենք պարզապես արդեն չենք էլ կարող այլ կերպ ապրել: Լավին սովորածը վատին այլևս չի գնա:
Զրույցը վարեց Անի Գասպարյանը
