Հայոց ցեղասպանության թանգարան – ինստիտուտը Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին ընդառաջ յուրաքանչյուր ամիս կհայտարարի «Ամսվա գիրք»: Գրքերը պատահական չեն ընտրվում. «Ամսվա գիրք» կնտրվեն Հայոց ցեղասպանության թեմայով կարևոր հուշագրություններ, բացառիկ վկայություններ և մեծ հետաքրքրություն առաջացրած այլ հրատարակություններ: Այս նախագծի նպատակն է ընթերցող լայն հանրությանը ծանոթացնել հազվագյուտ և տակավին անհայտ գործերին՝ թեմայի վերաբերյալ իրազեկելու և խորքային գիտելիքներ հաղորդելու համար:
Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտն ապրիլ ամսվա գիրք է ճանաչում Պետրոս Տոնապետեանի «Ձայն տառապելոց» գիրքը:
«Ձայն տառապելոց»-ը 353 տարբեր մարդկանց նամակների ժողովածու է` գրված տարագրության և աքսորի ճանապարհին` սիրիական անապատներում և Կովկասում ապաստանած հայ գաղթականների կողմից: Գրքի կազմողը՝ Պետրոս Տոնապետեանը գրքի առաջաբանում նշում է, որ «Գրքի հեղինակը մեկ անձ չէ այլ մի քանի հարյուր, բայց նրանք, սակավ բացառությամբ, այսօր չկան այլևս երկրի երեսին»:
Գիրքը հրատարակվել է 1922թ. Փարիզում, Հակոբ Թիւրապեանի տպարանում, 500 էջ:
«Ձայն տառապելոց»-ի սկզբում ներկայացվում է Օսմանյան կայսրությունում Մեծ Բրիտանայի դեսպան Լայարդի նամակը վարչապետ Գլադստոնին (27 ապրիլի, 1880թ, «Կապույտ Գիրք»), որտեղ դեսպանն ընդգծում է, որ Օսմանյան Թուքիայում փոքրամասնություն կազմող հայերի վիճակը կարգավորելու համար պետք է բարենորոգումներ անցկացնել կայսրությունում: «Հազար տարի առաջ» խորագրում Տոնապետյանը բերում է Հայոց Հովհաննես կաթողիկոսի նամակը Բյուզանդական Կոստանդին կայսրին` խնդրելով նրա օգնությունը` Հայկական լեռնաշխարհ ներխուժած ռազմաշունչ ցեղերի ասպատակումներից փրկելու համար: Ժողովածուում նույնությամբ պահպանված են նամակագիրների անունները, քերականական և ոճական սխալները, ուստի դրանք տպագրական թերություններ չեն: Նամակների հեղինակները Հայոց ցեղասպանության հայազգի ականատեսներ են, հետևաբար` «Ձայն տառապելոց»-ը կարևոր փաստագրական ապացույց է:
Ժողովածուում ներկայացված են նաև թուրք ականատես Իսմայիլ Հագգի օրագրից հատվածներ, որը Պոլսից-Բաղդատ (1915թ. հոկտեմբեր) կատարած իր ուղևորության ժամանակ ականատես է եղել հայկական կոտորածներին և տարագրությանը:
Պետրոս Տոնապետեան՝ գրող, հրապակախոս, թարգմանիչ, հայալեզու թղթակցությունների բրիտանական գրաքննիչ. հավաքել է վերապրողների նամակները և հրատարակել «Ձայն տառապելոց»-ում:
«Բարեկամս,
Համառոտակի ներկայացնեմ Թոքաթի հայ հասարակության կրած չարչարանքները. նախ ժողովրդին բաժանում են երեք մասի` երիտասարդ, չափահաս և ծեր, ապա սրանց մաս-մաս սկսում են կառավարության կողմից հավաքել և գիշերը սրի քաշել: Հաջորդ օրը ոչխարների սպանդանոց գնացածի պես կառավարությունը հավաքում և լցնում է Ղազակյոլ կոչված տեղը, որ քաղաքի ծայրին է գտնվում: Այստեղ մեծ հոր էին բացել և դրա միջի ջրում աճի կիր (քիրեճ) լցնելով` խեղճ հայությանը նետում էին մեջը…»:
Կ. Յարմոյան, 30 փետրվարի, 1917թ., Բաղդատ (նամակ թիվ 36)
«Սիրելիս,
Գաղթի ժամանակ, երբ Վանից դուրս եկանք` մերկ ու անոթի, չկարողացանք գեթ մեկ ձեռք զգեստ վերցնել հետներս, ինչ որ կար վրաներս` պատառոտված ու հին, ճանապարհին բոլորվին հնացավ: 14 օրվա տաժանակիր տառապանքից հետո բոլորովին մերկ, անոթի, կոպեկին կարոտ ռուսիո հողը հասանք, բայց այստեղ սատիկ հիվանդացա` մեռնելու աստիճան. այդ օրերին դեռ Իգդիրում էինք… հետո հասանք Թիֆլիս` ես անտեր, անտիրական փոքրիկներիս որբանոց տվի…»:
Ալմաստ Ալմեյան, 1917թ. ապրիլի 30, Թիֆլիս(նամակ թիվ 117)
Մամլո հաղորդագրություն
