Որոշ վերլուծաբաններ անդրադառնալով Վատիկանում Հռոմի պապի մատուցած Սուրբ պատարագին ու նրա կողմից արված հայտարարությանը, թե 20-րդ դարի առաջին Ցեղասպանությունը հայերի ցեղասպանությունն է, դա որակում են ցունամի թուրք ժողովրդի համար, այսինքն՝ եղավ այն, ինչից որ Թուրքիան վախենում էր: «Առավոտի» հետ զրույցում ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանը չհամաձայնեց այն մտքին, թե Հռոմի պապի հայտարարությունը ցունամի էր թուրքերի համար: Նա չի կարծում, թե Հռոմի պապի հայտարարությունը լուրջ անհանգստություն է առաջացրել թուրքական հասարակությունում. «Բնական է, որ Ցեղասպանության նկատմամբ կոշտ ժխտողականություն որդեգրած թուրքական իշխանությունները պետք է արագ մերժողական արձագանք ունենային»: Տիկին Խառատյանը նաեւ չի բացառում, որ առաջիկայում թեման տեւական ժամանակ դառնա հանրային քննարկումների առարկա:
Ըստ մեր զրուցակցի՝ Գերմանիան քայլեր է անում վերանայելու Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ Բունդեսթագի կողմից ընդունված նախկին տերմինները, հետեւաբար՝ նաեւ իր երկրի վերաբերմունքն այդ հարցի նկատմամբ. «Գործնական երկիր լինելով, Գերմանիան այդ պարագայում առաջիկայում առհասարակ ավելի գործնական կդառնա այս խնդրում: Համոզված եմ՝ կավելանա նրա մասնակցությունը Ցեղասպանության ապացուցողական հարթությունում՝ նյութերի հրապարակումներ, տարբեր ամբիոնների օգտագործում եւ այլն:
Չեմ բացառում նաեւ, որ իր մասով մեղսակցության քննարկումներից հետո Գերմանիան քննարկի նաեւ այդ մասով կոմպենսացիոն հարցեր եւ նույնիսկ այդ ուղղությամբ սկսի որոշ ծրագրեր իրականացնել: Այդ դեպքում, հավանաբար, նա կդառնա Հայոց ցեղասպանության խնդիրներում քաղաքական առաջատար եւ այդ քայլը կարող է ազդել այլ, հատկապես Առաջին համաշխարհայինին մասնակից երկրների դիրքորոշումների վրա: Չեմ բացառում, որ հրապարակ իջնի Լոզանի պայմանագրով մի շարք երկրների (այդ թվում՝ Ֆրանսիա, Անգլիա եւ, իհարկե, ամենից առաջ՝ Թուրքիա) չկատարված պարտավորությունների հարցերը: Կարծում եմ, ամենից առաջ կբարձրանա, «լքված/խլված հայկական գույքի» խնդիրը, որ Լոզանի կոնֆերանսից հետո մինչեւ 1926թ. Թուրքիայի ներպետական օրենքներով արագորեն «փակեցին»: Հրանուշ Խառատյանը հիշեցնում է, որ Լոզանի պայմանագրի «Տնտեսական դրույթներ» վերնագրով 3-րդ բաժնի 65-րդ հոդվածով Թուրքիան ընդունել էր, որ 1915 թ. տեղահանությունն ու սպանությունները բնորոշվեին որպես «անօրինական կերպով ձեռնարկված ռազմական միջոց», եւ պարտավորվել էր այդ բռնագաղթի պատճառով մարդկանց կրած վնասները փոխհատուցել, իր կողմից բռնագրավված լքյալ գույքը ետ վերադարձնել տերերին, եթե նրանք ողջ են, կամ` նրանց ժառանգներին:
«Սա, անշուշտ, վերաբերում էր գլխավորապես հայերին: Այդ հոդվածի համաձայն` ողջ մնացած յուրաքանչյուր հայ կամ սպանված հայի ժառանգ տեղահանության հետեւանքով բռնազավթված իր գույքը ետ ստանալու իրավունք ուներ: Շատ կարեւոր է, որ այս խնդրում որեւէ ժամկետային սահմանափակում չի դրվել: Պայմանագրի 30-րդ հոդվածով Օսմանյան կայսրության քաղաքացիները (տվյալ դեպքում` նաեւ հայերը) օսմանյան տարածքների վրա հիմնված նոր պետություններից որեւէ մեկի (Սիրիա, Իրաք, Լիբանան…) քաղաքացին դառնալու ընտրության իրավունք ունեին եւ հոդված 33-ով իրավունք ունեին իրենց նախկին քաղաքացիության երկրում (տվյալ դեպքում՝ Թուրքիայում) իրենց ուզած ձեւով տնօրինել իրենց սեփականությունը հանդիսացող անշարժ գույքը, ինչպես նաեւ տեղափոխել կամ վաճառել իրենց շարժական գույքը՝ առանց որեւէ հարկի կամ մաքսատուրքի:
Իսկ 34-րդ եւ 35-րդ հոդվածները երկու տարվա ընթացքում իրացնելու պայմանով այդ իրավունքը տալիս էր նաեւ պայմանագրի շուրջ պայմանավորվող բոլոր երկրներում հայտնված Թուրքիայի նախկին քաղաքացիներին, այդ թվում, բնականաբար, նաեւ հայերին»,- նշեց ազգագրագետը: Ըստ նրա. «1923-ի սեպտեմբերին Թուրքիայում ընդունված օրենքով արգելվում է Կիլիկիայից եւ «Արեւելյան նահանգներից» արտագաղթած բոլոր հայերի վերադարձը Թուրքիա: 1927թ. մայիսի 23-ին ընդունված երկրորդ օրենքը սահմանում էր, որ բոլոր այն քաղաքացիները, ովքեր չէին մասնակցել «անկախության պատերազմին» եւ 1923թ. հուլիսի 24-ից մինչեւ օրենքի ընդունման պահը ներառյալ Թուրքիա չէին վերադարձել, կորցնում էին իրենց քաղաքացիությունը: 1925թ. դեկտեմբերի 26-ին թերթերը հրապարակեցին կառավարության հայտարարությունը, ըստ որի՝ փոխվում էր Թուրքիայում մնացած եւ զգալիորեն թալանված հայկական ունեցվածքը տնօրինելու կարգը: Հայտարարվեց, որ «լքյալ ունեցվածքի» չհամակարգված վաճառքը վնաս է հասցնում երկրին, ուստի որոշվել է հատուկ մարմիններ ստեղծել, որոնք պետք է գնահատեն հայերի թողած շարժական եւ անշարժ ողջ գույքն ու այլ ունեցվածքը՝ հետագայում աճուրդի միջոցով դրանց վաճառքն իրականացնելու համար:
Կարդացեք նաև
Այս որոշումն իրականացվում էր ոչ միայն սպանված, աքսորված, փախած հայերի «լքյալ» գույքի նկատմամբ, այլ նաեւ այս կամ այն կերպ երկրում մնացած մահմեդականացած հայերի: Շուտով, սակայն, 1926թ. օգոստոսին թուրքական կառավարությունը հայտարարեց, որ իրենք կպահեն մինչեւ 1924-ի օգոստոսի 6-ը բռնագրավված ողջ ունեցվածքը: Բայց այս որոշումը վերաբերում էր միայն երիտթուրքերի՝ տեղահանված հայերից բռնագրավված ունեցվածքին, որն ըստ պաշտոնական հայտարարությունների, գրանցվել եւ պաշտպանվել էր պետության կողմից տեղահանվածների համար: Սրանք այն մարդիկ կամ նրանց ժառանգներն էին, ովքեր իրենց ունեցվածքը կարող էին Լոզանի պայմանագրի 65-րդ հոդվածով նախատեսվող իրավունքով ետ ստանալ, մինչդեռ 1915-ի տեղահանությունների ու սպանությունների հետեւանքով մինչեւ 1924-ի օգոստոսի 6-ի դրությամբ իրենց գույքի մոտ չգտնված մարդկանց ունեցվածքը փաստորեն շարունակվել է բռնագրավվել…»:
Հրանուշ Խառատյանի ձեւակերպմամբ՝ այդ պետությունը մի կողմից օրենքներ է հրապարակել եւ արգելել բռնագաղթած, փախած, բայց կենդանի մնացած հայերի մուտքը երկիր, զրկել է քաղաքացիությունից, շարունակել տեղահանությունները, մյուս կողմից՝ արգելել է պետության ներսում ապրող հայերի ազատ տեղաշարժը: Մի կողմ դնելով այն լուրջ հարցը, որ Թուրքիայի գավառներում դեռեւս թաքնվող կամ բազմաթիվ ճնշումների ենթարկվող հայերը նույնիսկ չգիտեին եւ չէին կարող իմանալ ոչ Լոզանի որոշումների, ոչ Թուրքիայում դրանց դեմ ընդունվող օրենքների մասին:
Ազգագրագետը գտնում է, որ Թուրքիան արհամարհանքով էր վերաբերվում Լոզանի պայմանագրով ստանձնած պարտավորություններին, եւ որեւէ մարմին կամ երկիր չկար, որ վերահսկեր կամ որեւէ կերպ հետեւեր դրանց կատարմանը: Եվ չնայած պայմանագրի կողմ հանդիսացող մի շարք երկրներ՝ Բրիտանիան, Ֆրանսիան, Իտալիան եւ Ճապոնիան պարտավորվել էին հետեւել Թուրքիայում փոքրամասնությունների իրավունքի կիրառման ընթացքին, եւ Թուրքիայի վրա պարտավորություն էր դրվել առանց Ազգերի լիգայի հետ համաձայնեցնելու՝ որեւէ փոփոխություն չանել, բայց երկրներից յուրաքանչյուրը «մատների արանքով» էր նայում Թուրքիայի «չարաճճիություններին», հավանաբար, որովհետեւ իրենք էլ, մեղմ ասած, «հավատարիմ» չէին նույն պայմանագրով ստանձնած պարտավորություններին: «Փաստացի երկրներից յուրաքանչյուրը Լոզանի պայմանագիրը խախտում էր՝ ինչպես եւ ինչքան կարող էր: 72-րդ հոդվածով իրենք էլ ունեին մասնավոր պարտավորություններ եւ իրավունքներ, այդ թվում Թուրքիայի՝ իրենց տարածքներում գտնվող սեփականությունների կամ թալանված գույքի նկատմամբ, եւ պետք է վճարեին «խաղաղության պայմանագրով ներգրավված պետություններից ձեւավորված վերականգնման հանձնաժողովին», իսկ սույն հանձնաժողովը, ի թիվս այլոց, պետք է հոգ տաներ նաեւ իրենց տարածքներում հայտնված հայ փախստականների մասին: Եթե այս խնդիրները հրապարակ գան, մասնավորապես Գերմանիան սկսի բարձրաձայնել այս հարցերը, դա իսկապես ցունամի կլինի Թուրքիայի համար»- եզրափակեց Հրանուշ Խառատյանը:
ԵՎԱ ՀԱԿՈԲՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
22.03.2015
