Ամերիկահայ Լուսանկարիչը «Թռչնոց Բոյն» Անունով Հատոր Մը Պատրաստած Է Պուրճ Համուտի Մասին
Պէյրութի ծովուն մօտ գտնուող Պուրճ Համուտը Արա Մածունեանի ծննդավայրն է: Անոր խոնաւ ամառներով ու անձրեւոտ ձմեռներով հասակ առած քանի սերունդներ արդէն կը վկայեն այս հայկական աւանին մասին: Պուրճ Համուտը դարձաւ կնիքի պէս բան, ու անկէ հեռացողները , թեւ առնողները եւ դէպի հեռուները թռչողները իրենց հետ այդ քաղաքէն մաս մը տարին: Անոր թաղամասերը վերածուեցան Արեւմտահայասատանի եւ Կիլիկիոյ հայոց գաղթական որդիներուն նոր բնակավայրերը: Անոր զաւակները հաւատացին, որ ամէն գնով պիտի ապրին ու յաղթեն աքսորին, տառապանքին ու անցեալի ցաւին: Նոր Մարաշ, Նոր Կիլիկիա, Նոր Սիս, Նոր Ատանա, Նոր Թոմարզա, Նոր Արագած, Նոր Ամանոս եւ Նոր Սիս: Այս անուններուն իւրաքանչիւրին մէջ ցասօր կ’ապրի սերունդի մը յիշողութիւնը: Սեւով ու սպիտակով պատկերուած տեսարանները աւելի ուշ ստացան գոյն եւ նոր երանգներու մէջ լողացող Պուրճ Համուտը ստեղծեց ուրոյն տեղ ու մշակութային աւանդ: Գրողներ ու դերասաններ, կղերականներ ու բեմադրիչներ, նկարիչներ ու հանրային դէմքեր հասակ առին հոնկէ եւ սփռուեցան աշխարհով մէկ:
Անոնցմէ շատեր կեանքի պայաքարներուն բերումով մոռցան իրենց ծննադավայրը եւ Պուրճ Համուտը անոնց համար մնաց որպէս սոսկական ծննդավայր: Բայց Պուրճ Համուտը աւելին էր: Արա Մածունեանի հետ կատարուած այս հարցազրոյցով փորձեցինք լոյսին տալ այն հանգամանքները, որոնց պատճառով եւ որոնց համար բեմադրիչ , Ֆիլմարտադրիչ եւ լուսանկարիչ Արա Մածունեան կազմեց Պուրճ Համուտի նուիրուած «Թռչնոց Բոյն» իր հատորը: 1975-ի Ապրիլ 13-ին Արամ Մածունեանը իր կարգ մը ընկերներուն հետ Պէյրութի ԷշրէՖիյէ շրջանէն կը մեկնէր Համրա փողոց, առանց մտածելու, որ տուն վերադարձի ճամփան պիտի ըլլար փակ եւ արձակազէններու թիրախ: Ան նաեւ կը յիշէ, որ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի սկիզբի ահազանգային դէպքը միայն Պաղեստինցիներ փոխադրող հանրակարգի մը դէմ եղած յարձակումը չէր, այլ տարբեր ենթակայական եւ առարկայական պատճառներ կային , որոնք տուն տուին շուրջ 25 տարի տեւած լիբանանի քաղաքացիական արիւնալի պատերազմին: Արամ Մածունեան ներկայիս կ’ապրի Լոս Անճըլըս: Ան աւարտած է լուսանկարներու հատորի մը կազմութիւնը, որ նուիրուած է Պէյրութի հայահոծ Պուրճ Համուտին : Գիրքը կը կրէ «թռչնոց բոյն» խորհրդանշական խորագիրը, այստեղ պէտք է յիշեցնել, որ Լիբանանի Ժըպէյլ ծովեզերեայ շրջանին մէջ կը գործէ նոյն անունը կրող հայկական ամենահին որբանոցներէն մէկը, հիմնուած Մարիա Եագոպսընի կողմէ: Ահա եւ hարցազրոյցը:
Կարդացեք նաև
-Ի՞նչ դրդապատճառներով մտայղացաք նման հատոր մը կազմել:
2005 թուականին ընտանիքիս անդամներէն մէկուն, եղբօրս՝ Դանիէլ Մածունեանի հիւանդութեան պատճառով վերադարձայ Պէյրութ: Խորքին մէջ բնաւ չէի մտածած նման գործ մը նախաձեռնել: Եղբայրս գրեթէ մահամերձ էր եւ օրուան ընթացքին յաճախ ստիպուած կ’ըլլայի տունէն դուրս գալ տրամադրութիւնս փոխելու համար: Հետս ունէի նախնական փոքր Գամէրա մը: Փողոց իջնելով կը թափառէի այն վայրերուն մէջ, որոնք մանկութեանս թատերաբեմն էին: Ըսեմ նաեւ, որ Պուրճ Համուտը որպէս քաղաք ինծի շատ կը յիշեցնէ Ֆելլինիի ֆիլմերը:Այդ պտոյտներով կ’ուզէի վերյիշել ամբողջ անցեալ մը ուր զարմանալիօրէն եւ շատ պարզ ձեւով կ’երեւայ, որ Պուրճ Համուտը տեղահանուած ժողովուրդի մը պատմութեան կրողն է: Հոն հաւաքուած են հայկական բոլոր գաւառներէն մարդիկ ու կ’ապրին իրենց սովորութիւններով, աւանդութիւններով ու պատմութիւններով: Հոն նաեւ կը տեսնէի, թէ հայեր ինչպէս կը փորձէին այդ թշուառութենէն դուրս գալով իրենք զիրենք արտայայտել:Պուրճ Համուտը կը նմանէր գերիրապաշտ պաստառի մը: Այդտեղ իւրաքանչիւր ոք կ’ուզէր ինքզինք արտայայտել: Այս բոլորէն անդին՝ հոն ապրող կերպարները շատ կը յուզէին զիս, տրուած ըլլալով, որ անոնց նկարագրային յատկանիշները թատերական կերպարներու կը նմանէին: Անոնք տարբեր տեսակի մարդիկ էին , երբեմն արտառոց, երբեմն անհասկնալի, երբեմն խորթ, երբեմն խորունկ եւ շատ յաճախ՝ անհասկնալի: Թատրոնի հանդէպ իմ ունեցած սէրս նաեւ մեծ դեր կը խաղար: Այդ կերպարները կարծէք կը լրացնէին թատերական ամբողջ ընթացք մը: Ընդհանրապէս ասոնք էին պատճառները, որ զիս մղեցին լուսանկարել: Պուրճ Համուտը մեզի համար ապրելու սովորական վայր մը չէր: Ես Ամերիկա հաստատուեցայ, երբ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը նոր սկսած էր: Խորքին մէջ ես ստիպուած էի հեռանալ իմ ծննդավայրէս եւ այդ հեռացումը պատճառ եղաւ, որ իմ վաղ երիտասարդութեանս ամբողջ շրջանը մնայ այնտեղ՝ Պուրճ Համուտի մէջ, այնտեղ է նաեւ, որ մենք՝ ամբողջ սերունդ մը, մեծ երազներ, մեծ յոյսեր, մեծ տեսլական մը կը պատրաստէինք երբ պատերազմը վրայ հասնելով նոր իրավիճակ ստեղծեց: Կրնաք պատկերացնել, թէ ինչ մշակութային եռուզեր կը տիրէր ՊուրՃ Համուտի մէջ 70-ականներուն սկիզբը: Պուրճ Համուտը ունէր տասնեակ շարժապատկերի սրահներ, թատերախումբեր, մշակութային, ազգային, հայրենակցական ակումբներ եւ այս բոլորէն անկախ՝ հոն ձեւաւորուած սերունդը իր ենթագիտակիցին մէջ վստահ էր, որ այս տուեալները նոր հանգրուանի մը պիտի տանին, ոչ միայն Պուրճ Համուտը , այլ ամբողջ լիբանանահայութիւնը:
-Ձեր վերադարձով, արդեօ՞ք նկատեցիք, որ բոլորովին այլ Պուրճ Համուտի մը ականատեսն էիք: Զգալի՞ էին արդեօք այդ փոփոխութիւնները, ի՞նչ կը պատմէք այդ մասին:
Գիտէք, ամէն վերադարձ մարդս նոյն տեղի չ’առաջնորդեր, որոհետեւ ժամանակը շատ բան կը փոխէ, ներկան կը դառնայ անցեալ, անցեալը կը մոռցուի, կը մոռցնէ, կը փոխուի ամէն ինչ :Ես կարօտի աչքերով չդիտեցի Պուրճ Համուտը, որովհետեւ գիտէի, որ այդ անցեալը այլեւս չկայ, չուզեցի նոյնիսկ փնտռել ատիկա , որովհետեւ գիտէի, որ այդ որոնումներուն մէջ ցաւ պիտի ծնէր եւ այս պատճառներով է, որ ես Պուրճ Համուտի մասին կորուստի զգացումներ չունեցայ: Պարզապէս փորձեցի ընտելանալ եւ տեսնել ինչ որ կայ այսօր, ինչ որ կ’ապրի եւ կը գոյատեւէ :
Նաեւ այս ամէն ինչին մէջ անհատական պայմաններն ալ մեծ դեր ունէին, որովհետեւ ես լաւ գիտէի, որ Պէյրութ կ’երթամ եւ եղբայրս պիտի կորսնցնեմ, այդ մէկը զուգորդեցի Պուրճ Համուտի հետ եւ վճռած էի, որ ես Պուրճ Համուտը պիտի չկորսնցնեմ, ամենակարեւորը՝ ես համոզուեցայ, որ այսօր ապրող Պուրճ Համուտը պէտք է ամէն գնով պահպանուի:
– Արդեօ՞ք այս յիշողութիւնը պահպանելու գաղափարին համար էր, որ ճամբայ ելար գիրք մը պատրաստելու:
Այո, այդպէս էր, ես ուզեցի այս գիրքով այդ քաղաքէն բան մը փրկել, պահպանել եւ վաւերագրել: Ինծի համար այս գործը կարեւոր էր նաեւ այն առումով, որ անցեալէն պահ մը կ’արձանագրէի: Կը կարծեմ նաեւ, որ մեզի համար՝ որպէս հաւաքականութիւն, յաճախ շատ կարեւոր է վերադառնալ անցեալին եւ անկէ դասեր քաղել աւելի լաւ ապագայ մը ունենալու համար: Այդ անցեալին վերադառնալու փորձիս մէջ նաեւ որոշ տագնապ մը կար, որովհետեւ մեզի համար որպէս երիտասարդներ այդ օրերու Պուրճ Համուտը իտէալական չէր, մենք խորքին մէջ պայքար մը ունէինք, նոյնի՛սկ այդ օրերուն՝ մեր ծննդավայրը դէպի աւելի լաւ տեղ մը տանելու համար:
– Ինչո՞ւ այդպէս կ’ըսէք, արդեօ՞ք Պուրճ Համուտը կէթոյ էր:
Այո, ձեւով մը կէթոյ էր, երբ կէթօ կ’ըսեմ ես նկատի ունիմ մտային տարածքը կամ ցանկացած հաւաքականութեան, միատեղ ապրող հաւաքականութեան նոյն երազները եւ նոյն փափաքնրը ունեցող մարդոց նեղ մտածելակերպը: Անպայման չէ, որ կէթօն պէտք է ժխտական կամ ֆիզիքական իմաստով հասկնալ: Պուրճ Համուտի մէջ մարդիկ շատ նեղմիտ էին: Պուրճ Համուտը ունէր այսպիսի սահմանափակումներ եւ այդ օրերուն՝ մենք, որպէս նոր սերունդի երիտասարդներ, լուրջ ճիգեր կը գործադրէինք մեր քաղաքը կէթոյական մտածելակերպէն դուրս հանելու համար:
– Ինչպէս ձեր, նոյնպէս շատերու համար Պուրճ Համուտը նախ եւ առաջ ծննդավայր է: Այսօր աշխարհով մէկ սփռուած շատ մը, այսպէս ասած, Պուրճ Համուտցիներու համար ան դադրած է իմաստ մը ունենալէ: Ձեր խօսքերէն յայտնի է, որ ձեզի համար Պուրճ Համուտի գոյութիւնը ինքնանպատակ բան մը չէր, ան կու գար շատ աւելի հեռու արմատներէ, յիշողութիւններէ, դէպքերէ: Ի՞նչ կուզէիք ըսել այս կապակցութեամբ:
Շատ տեղին է ձեր հարցումը , ճի՛շդ էք, Պուրճ Համուտը խորքին մէջ Արեւմտահայաստանի շարունակութիւնն է, այդ շէներուն, գիւղերուն, աւաններուն պատմական շարունակութիւնը: Նաեւ պէտք է ըսել, որ անոր գոյութիւնը ինքնանպատակ չէ, ան 1915-ի դէպքերու արդիւնքն է: Այս օրերուն, երբ ցեղասպանութեան խնդիրը վերածուած է չակերտեալահամաճարակի ,մենք իրաւունք չունինք անտեսելու ո՛չ Պուրժ Համմուտը, ո՛չ Հալէպը, ո՛չ Դամասկոսը եւ ոչ այն քաղաքները, որոնք ստեղծուեցան իբրեւ ցեղասպանութեան անմիջական հետեւանք: Ճիշդ է, մենք այսօր ամէնուրէք կը խօսինք եւ կը յիշենք ցեղասպանութեան մասին, բայց մոռնալ միջին արեւելքը, մոռնալ միջին արեւելքի հայութիւնը, այդ մէկը անընդունելի է, մենք եթէ այդպէս ընենք, կը նշանակէ, որ որպէս ժողովուրդ կ’ապրինք լուրջ հակասութիւններու մէջ: Երբ ցեղասպանութեան թեման դարձնենք ինքնանպատակ եւ մոռնանք միջին արեւելքի յիշողութիւնը, սա կը նշանակէ որ լուրջ խնդիր ունինք մենք մեր հետ: Նոյնիսկ մեր ղեկավարութիւնը, երբ կ’անտեսէ այս քաղաքները, իրենց տագնապներուն, նեխածութեան, խնդիրներուն փտտածութեան համար, այդ մէկը կը դառնայ անընդունելի: Եկէ՛ք չմոռնանք, որ Պուրճ Համուտը եւ այդ քաղաքները սփիւռքի բազկերակը եղած են, ոչ միայն խօսքով, այլ՝ գործով: Այդտեղէն է, որ սկիզբ առաւ կանուխ 70-ականներու սփիւռքահայութեան զարթօնքը: Հոն սկսած է մեր զարթօնքը դեռ եւս 1965-էն սկսեալ, կարելի չէ այս բոլորին վրայէն հպանցիկ կերպով անցնիլ ըսելով, որ հոն հինցած է ամէն ինչ, եկէք մոռնանք այդ քաղաքները: Նոյնը պիտի ըսէի Հալէպի մասին, Հալէպի պարագան ալ շատ ծանր եղաւ, մենք չկրցանք իրապէս արժեւորել Հալէպի պատմական դերը, մենք նոյնպէս չկրցանք արժեւորել Հալէպը որպէս կարեւոր հայահոծ պատմական քաղաք: Այսօր, փաստօրէն, Հալէպը արդէն գոյութիւն չունի: Վաղը նոյնը կրնայ պատահիլ Պուրճ Համուտի հետ: Ան կրնայ նոյն Հալէպի ճակատագիրը ունենալ, ցաւօք, ոչ անպայման պատերազմի հետեւանքով, այլ թերեւս շրջանի հայաթափման հետեւանքով: Սխուր է, որ մենք այսօր լքած ենք Պուրճ Համուտը, իրապէս լքած ենք: Օրինակ, զարմանալի թող չհնչէ, որ մինչեւ այս պահը Պուրճ Համուտի պատմութիւնը դեռ գրուած չէ, Հալէպի պարագան ալ նոյնն է, այս բոլոր խնդիրները լրջօրէն ցաւ կը պատճառէն ինծի:
– Մենք սփիւռքի տարբեր անկիւններուն մէջ ունեցանք քաղաքներ, որոնք հիմնուեցան Պուրճ Համուտէն ետք, օրինակ Նիկոսիոյ, Մոնթրէալի, Լոս Անճլըսի մէջ քաղաքներ հիմնադրեցինք: Զուգահեռական մը կրնա՞ք գծել անոնց եւ Պուրճ Համուտի միջեւ:
Ցաւօք ո՛չ, որովհետեւ այս գաղութները, որ նոր հիմնադրուեցան, չունեցան մշակութային օրակարգ թելադրող ուժ եւ կամք : Քիչ մը անցեալին վերադառնալով կ’ուզեմ մատնանշել, որ մեր մանկութեան օրերուն մենք մեր ենթագիտակցութեան մէջ գիտէինք, որ Պուրճ Համուտը մեզի համար վերջնական հանգրուան մը չէր, չէինք գիտեր, թէ ուր պիտի երթանք ու կարծես կ’ապրէինք թռչնոց բոյնի մը մէջ, պարզապէս կը կառուցէինք, կ’ապրէինք որոշ շրջան մը, ապա հեռանալու համար: Նոյնիսկ չէինք գիտեր, թէ դէպի ուր պիտի երթանք կամ թռչինք, այդ պատճառով է նաեւ, որ ես գիրքս կոչեցի թռչնոց բոյն:
– Զուգադիպութիւն կա՞յ ձեր գիրքի խորագրի անունին եւ Ժիպէյլի «Թռչնոց բոյն» որբանոցին միջեւ:
Եւ զուգատիպութիւն էր եւ մտածուած բան մըն էր: Ճիշդ համարեցի այս խորագիրը ընտրել, որովհետեւ ամբողջ իրավիճակը կը մարմնաւորէր:
– Ես պիտի ուզէի, որ հակիրճ ձեւով գիրքին մասին տեղեկութիւններ փոխանցէք:
Գիրքը պիտի ըլլայ գունաւոր եւ սեւ-սպիտակ, հոն լոյս տեսնելիք լուսանկարները առնուած են 2008 թուականին: Լուսանկարելէս շուրջ վեց ամիս անց ես երբէք չմօտեցայ լուսանկարներուն: Անկէ ետք էր, որ սկսայ հերթաբար դիտել նկարները եւ առիթով մը երբ կը խօսէի կնոջս հետ, որ նոյնպէս լուսանկարիչ է, յանգեցանք այն գաղափարին, որ այս նկարները պէտք է աւելի լայն հասարակութեան հասնէին: Անկէ ետք համադրումի այս աշխատանքը տեւեց շուրջ 3 տարի :
-Գիրքը միայն լուսանկարներէ կը բաղկանա՞յ:
Ոչ, ըսեմ ուրեմն, որ գիրքը բացի լուսանկարներէն, որոնք թիւով շուրջ հարիւր են, կը բաղկանայ փոքր, կարճ յօդուածներէ, որոնք գրուած են շուրջ 12 անձերու կողմէ:
-Իսկ ովքե՞ր են այդ անձերը:
Այդ հեղինակները խորքին մէջ պայման չէ, որ Պուրճ Համուտ ծնած ըլլային: Անոնք տարբեր մասնագիտութեան տէր անձեր են, որոնք տարբեր առիթներով եղած են Պուրճ Համուտի մէջ եւ զգացած են անոր արժէքը եւ իմաստը: Գալով անուններուն, նշեմ, որ գիրքին մէջ յօդուածներ ունին գանատահայ բեմադրիչ՝ Ատոմ Էկոյեան, պէյրութահայ թատերագիր եւ գրող՝ Արա Արծրունին, արաբ պաղեստինցի արմատներով՝ Ժուան Ռանտա Նուջո ,որ համալսարանի դասախօս է թէզ մը գրած է Պուրճ Համուտի մասին, ֆրանսահայ դերասան՝ Սիմոն Աբգարեան, ամերիկահայ բանասէր՝ Թալին Ոսկերիչեան, դերասան եւ գրող Վահէ Պէրպէրեան, պէյրութահայ լեզուաբան եւ քերականագէտ՝ Արմենակ Եղիայեան, ամերիկահայ գրող Նէնսի Գրիգորեան, բանասէր Հրայր Անմահունի, քաղաքական գիտութիւններու դասախօս՝ Ռազմիկ Շիրինեան, ֆրանսահայ մտաւորական Յակոբ Փափազեան եւ բեմադրիչ ՝ Ռոպէր Կէտիկեան :Ասոնցմէ իւրաքանչիւրը իրենց նիւթերը գրած են իրենց մասնագիտութեան ակնոցով եւ իրենց կոչումին համաձայն,
-Ե՞րբ լոյս կը տեսնէ հատորը:
13 Ապրիլին սկիզբ կ’առնէ գիրքի ծանօթացման արշաւը, որմէ մէկ ամիս ետք արդէն կը սկսինք խմբագրական աշխատանքները կատարել, ու ամենաուշը այս տարուան Սեպտեմբերին կը հրատարակուի գիրքը:
– Գիրքը լուսանկարներու սովորական գիրք մը ըլլալէ անդին նաեւ պատգամներ ունի , բացի անկէ, որ հոն կայ մեր հաւաքական յիշողութենէն մաս մը, ան նաեւ ձեր մանկութեան եւ երիտասարդութեան վկայարանն է: Ի՞նչ կ’ուզէիք ըսել այս ուղղութեամբ:
-Պուրճ Համուտը մեր հաւաքական յիշողութեան վերջին հանգրուանն է եւ մենք պարտաւոր ենք պահպանել այն: Սփիւռքի այս հանգրուանը նոր փոփոխութիւններով մեծ ալիքի առջեւ է, եւ այդ փոփոխութիւններու ալիքներուն դիմաց Պուրճ Համուտը գերագոյն արժէք մըն է, որ անպայման պէտք է պահպանուի: Մտահոգիչ բամ մըն ալ կայ, որ այս գիրքի ընդհանուր թեմաներու մասին խօսելով կ’ուրուագծուի մէջս այն ալ սփիւռքահայութեան ընդհանուր ապագայի խնդիրն է: Մենք մինչեւ օրս լուրջ եւ անկեղծ ծրագիրներ չունինք մեր ժողովուրդին համար եւ շատ յաճախ ես կը զգամ, որ սփիւռքահայութիւնը անտէր, լքուած է իր ճակատագրին դիմաց, այսօր այստեղ ենք, վաղը ուրիշ տեղ, միւս օրը նոր նահանջներու մէջ եւ այսպէս շարունակ: Օրինակ այսօր իմացայ, որ Պուրճ Համուտի մէջ բոլոր դպրոցները մէկ դպրոցի մէջ ձուլելու ծրագիր մը ընթացք առած է եւ այդ մէկը ըստ իս շատ վնասակար է լիբանանահայ գաղութին համար: Այսպէս կրնամ տասնեակ օրինակներ թուել փաստելու համար, որ սփիւռքը լուրջ տագնապներու մէջ է: Մեր անմիաբան ըլլալը աւերներ կը գործէ եւ այս առումով նորութիւն չէ ըսածս, կողմերէն իւրաքանչիւրը կը փորձէ կռուիլ իր նպատակներուն համար, բան մը, որ կ’աւարտի համատարած ձախողութիւններով: Սփիւռքը ապրելու եւ գոյատեւելու ներուժ ունի, կը մնայ ճիշդ ուղղութեան վրայ դնել անոր գոյատեւման կռուանները:
Սագօ Արեան
