Ջենգիզ Աքթարի կարծիքով՝ Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյակը զոհերի ժառանգների նկատմամբ արդարության վերականգնման հարցին հնչեղություն տալու լավ առիթ է: Ըստ նրան՝ Թուրքիան տարբեր ուղիներով ու ձեւերով կարող է փոխհատուցել կորուստները: Մինչեւ օրս Թուրքիայում հարգանք վայելող ցեղասպանության պատասխանատուների հրապարակային դատապարտումը հատուցման բարոյական բաղադրիչներից մեկը կարող է լինել: Հեղինակի համաձայն՝ այդ հատուցումների իրականացման համար պարտադիր չէ Ցեղասպանության ճանաչումը թուրքական պետության կողմից, որը, Հանրապետության հռչակումով հանդերձ, մնում է հայկական պահանջատիրության գլխավոր հասցեատերը:
Հայոց ցեղասպանությունը՝ Անատոլիայի Մեծ աղետը այս հողերի մայր տաբուն է: Քանի դեռ այդ մասին չենք խոսում, չենք իմանում, չենք գիտակցում, դրա հետ չենք առերեսվում, հաշվի չենք նստում՝ շարունակելու ենք այդ անեծքի տակ մնալ: Հարյուրամյակը պատմական լավ առիթ է քանդելու անգիր արածները, մյուսին լսելու, հասկանալու, և այդպիսով սկսելու հավաքական բուժումը:
Այս առիթով մենք պետք է խոսենք, թե ինչ ձեւով կարելի է վերականգնել Հայոց ցեղասպանության զոհերի և նրանց թոռների նկատմամբ արդարությունը: Այս հարցի լուծումը գտնվում է երկու տարբեր հարթությունների վրա՝ պետական և անհատական: Թեեւ երկուսն էլ ներգրավված են եղել ցեղասպանական գործողություններում, սակայն նրանց անելիքն ու անցած ճանապարհները իրարից շատ են տարբերվում:
Պետության մոտեցումը, ըստ ամենայնի, ամեն գնով իր դիրքերը պահպանելն է: Հասարակությունն այդպիսին չէ. նա թերեւս շատ քիչ բան գիտե ցեղասպանության մասին, բայց գիտելիքի ծարավ է ու հետաքրքրություն է ցույց տալիս: Այնպես որ, վերջին 10-15 տարիներին Թուրքիայում երկու տարբեր գործընթաց է տեղի ունենում: Մնում է սակայն տեսնել, թե հասարակության մեջ կատարվող հիշողության այդ աշխատանքները, հարյուր տարի անց, ինչքանո՞վ կբավարարեն հայերի սպասելիքները: Նման փոքր քայլերը, մեծ ու փոքր նախաձեռնությունները, թեկուզեւ Թուրքիայի համար նշանակալից, հայերի համար կարող են այդպիսին չլինել, սակայն: «Մեկ դար ե՞ւս պետք է սպասենք, որպեսզի հասարակության տարած աշխատանքը պետության վրա ազդեցություն ունենա:» Հարցն օրինաչափ է: Այս մտահոգությունը միանգամայն հասկանալի է, բայց, ցավոք, այսպիսին է իրավիճակը Թուրքիայում:
Այս գործընթացն արագացնելու ուղիներ կան, բայց այստեղ գոյություն ունի մի ուրվական՝ դա գլխավոր հանցագործ պետությունն է: Օսմանյան կայսրության և Թուրքիայի հանրապետության միջեւ շարունակականություն գոյություն ունի: Բանը 1923 թվականով չի ավարտվում, ինչպես կարող է թվալ: Հանրապետության հռչակումից հետո «սպիտակ ցեղասպանություն» կոչվող սոֆթ (մեղմ) կոտորածը՝ էթնիկ զտումները դեռեւս շարունակվում են:
Հետեւաբար այս հարցում գլխավոր դերակատարը և հայերի պահանջների տեսակետից գլխավոր հասցեատերը պետությունն է: Պետությունը պարտավոր է ընդունել իր գործած հանցանքը: Մեր առաջ կանգնած է մի պետություն, որը կարծես ընդունել էր Սեւրի պայմանագիրը, սակայն 1923թ Լոզանի պայմանագրով նա ստանձնած բոլոր պարտավորությունները դեն շպրտեց: Գերմանիայի նման չէ, նա պատերազմում չի պարտվել: Եվ հիմնական խնդիրն էլ դա է: Անհեթեթ կլիներ ակնկալել, որ նման պետությունը կընդունի իր կատարած հանցանքը: Այնպես որ, հանրության մակարդակով կատարվող հիշողության աշխատանքները, թեկուզեւ երկարատեւ, շատ առողջ, արժեքավոր և տեւական են:
Ի՞նչ կարելի է անել այս բոլոր անհնարինությունների շրջանակում եւ աճող հասարակական դինամիկայի պայմաններում: Մենք գիտենք, որ հնչեցվում են 3 T-երը՝ «ճանաչում, հատուցում, տարածքներ» (թուրքերեն՝ “tanıma, tazminat, toprak”): Այդ երեքը միասին կարդալը կարեւոր է, սակայն պետք է նշել, որ այդ հասկացությունները միմյանցից չեն բխում, կամ մեկը մյուսից ածանցյալ կերպով չեն զարգանում:
3 T-երի շրջանակում առավել ծայրահեղ՝ հողերի հետ կապված պահանջները Դաշնակցությունից են գալիս: Մանավանդ որ այդ հողերի նկատմամբ կրկնակի պահանջատիրություն կա՝ Հյուսիսային Քուրդիստանի, այդ մասին պետք չէ մոռանալ: Եկեք մի կողմ դնենք հողային հարցը և խոսենք ճանաչում-հատուցում կապակցությունից:
Ճանաչում-հատուցում կապակցության մեջ այսպիսի մի նախավարկած կա. առանց ցեղասպանության ճանաչման հնարավոր չէ ցեղասպանության զոհերի ժառանգների դրամական փոխհատուցումը: Ես, բացառությամբ ԱՄՆ-ի մի շարք իրավական խոչընդոտների, այս կապը չեմ հասկացել: Եթե պետությունը ուզենա՝ կարող է փոխհատուցել իր քաղաքացիներին, որոնց, ցեղասպանության կամ այլ առիթով, ամբողջովին անօրինական ճանապարհով ու մի շարք իրավական հնարքներով բնաջնջել է, կանխարգելել է նրանց վերադաձը և հափշտակել նրանց գույքը: Նա կարող է ասել հետեւյալը՝ «Նրանք իմ պետության քաղաքացիներն էին, կամ էլ այն պետության քաղաքացիները, որի իրավահաջորդն եմ ես. սխալ ենք վարվել և ես նրանց փոխհատուցում եմ»: Պարտադիր չէ, որ հատուցման պատճառ դարձած իրավիճակի անունը ցեղասպանություն դրվի: Հետեւաբար դա ցեղասպանության հետ կապելը ճիշտ չէ: Նույն համատեքստում են գտնվում 1894-96թթ կոտորածներով սկսված հողի բռնագրավումները: Մասնավորապես «վիլայեթ-ի սիթթե»-ում (Վեց հայկական վիլայեթներում) այդ հողերը կամ գանձապետարանին են հանձնվում, կամ էլ յուրացվում են անհատների կողմից: Այս ուղղությամբ քայլ անելու համար պարտադիր չէ, որ ցեղասպանությունը ցեղասպանություն կոչվի: Ասորիները եւս հայերի հետ միասին կոտորվեցին. 2007թ, երբ մի քուրդ քաղաքացի ետ էր վերադարձնում ասորիներից անարդարորեն իրեն հասած գույքը, չէր ասում՝ «դրա անունը ցեղասպանություն չէ, ետ չեմ տալիս»: Սա կարեւոր նախադեպ է: Միգուցե կան այլ օրինակներ, մենք չգիտենք: Հետեւաբար, այստեղ «բարյացակամության» հետ կապված շատ կարեւոր մի հարց կա:
Նյութի մանրամասները կարդացեք repairfuture.net-ի կայքում
