Սիրելի Ագնես եւ Արմեն Ավոյաններին
Հոգնագորով, թախծագորով օր էր։ Երկրի ամենատխուր մարդը՝ Բակուրը, դուրս գալով ձարխոտի և ավշակի մեջ թաղված փայտե խրճիթից և կեմով ամրացնելով մանանեխի գույնի պարկացու կտորից շալվարը, մանրաքայլ մոտեցավ նույնպես խոտերի մեջ թաղված քարե սեղանին և կոճղանման քարե աթոռներին։ Աղքատ մարդկանց համար քարը լավ է՝ ոչ արևից է վախենում, ոչ անձրևից, անվերջ կա և երբեմն ծառայում է ոչ թե մեկ, այլ՝ մի քանի սերունդների։
Բակուրը ոչ միայն երկրի ամենատխուր, երևի թե նաև երկրի ամենակարդացած մարդն է. ոչ տուն ունի, ոչ ընտանիք, կլոր տարին, առանց բացառության, օրվա առաջին կեսին աշխատում է, իսկ երկրորդ կեսին կարդում՝ մինչև երեկոն իջնելը։ Ծերանալու հետ թուլացել է տեսողությունը, և փոքր ինչ քչացել կարդալը, այժմ արդեն ավելի հաճախ, հոգնած–ծերացած քամակն զգուշությամբ դնելով քարե աթոռի վրա, ընկնում է խոհերի մեջ և իր խելքի չափով միտք անում այս բարդ ու անհասկանալի աշխարհի մասին։ «Մարդ–մահկանացուներից ոչ մեկին չի հաջողվել և չի հաջողվի գլուխ հանել ճակատագրի առեղծվածից։ Հումորից զուրկ այդ ծաղրածուն,– դառը քիմքով մտորում էր նա,– ինքն էլ չի հասկանում, թե ինչ է անում. տվածին տալիս է, զրկվածին՝ զրկում, շոյվածին՝շոյում, ծեծվածին՝ ծեծում։ Միշտ՝ նույնը, միշտ՝ նույնը։ Մի տեղ սերնդե–սերունդ կարգում է թագավոր, մի ուրիշ տեղ՝ պահում գետնաքարշ գոյության մեջ։ Կամ էդ անամոթ ժամանակը… ամեն օր անխնա կողոպտում է քեզ՝ մաս–մաս տանելով ջահելություն, գեղեցկություն, աչքի լույս՝ դեմքդ, մարմինդ ու կյանքդ ծածկելով զզվելի կնճիռներով և տանջալից ցավերով… Խի՞ ես տանում, այ՜ անտեր, ի՞նչ ես անելու էդքանը»։
Վաղու՜ց, շատ խոր անցյալում, երբ Բակուրը ջահել, գեղեցիկ, լանջավետ տղա էր՝ մեղրամոմի գույնի խիտ մազերով, սև, խոշոր աչքերով, երբ իր հասակակիցների հետ գիշերակաց հունձ էր անում գյուղի հեռավոր հանդերում, ոչխար էր մորթում, խորոված անում, կեսօրվա շոգին լողանում կապույտ քարափներից իջնող սառը ջրերի մեջ, թե ի՞նչ սատանի քամի էր մտել գլուխը, որոշեց գյուղը փոխել քաղաքի հետ։
– Տղա ջան, ու՞ր ես գնում, մնա քո տանը, շարունակիր մեր տոհմը,– թախանձագին խնդրեցին ծնողները։
– Հերիք է,– ասաց նա,–հոգնել եմ մղեղոտ, քրտինքոտ, ցեխոտ գյուղից, ուզում եմ ապրել քաղաքի մաքուր կյանքով, կարո՞ղ է՝ սերնդե– սերունդ պիտի մնանք գյուղացի։ Ասաց և, գյուղոտ կյանքը թողնելով ետևում, բեռնատար մի ավտոմեքենայի թափքում մեկնեց քաղաք։ Ասֆալտն, իհարկե, լավ էր ցեխոտ ճամփաներից, բարձրահարկ շենքերը՝ խրճիթներից, բայց Բակուրին այնպես թվաց, որ քաղաքը կարծես թե չի ուզում ճանաչել դրսից եկածներին։ Անտուն, անգործ, ցերեկը թակում էր սրա–նրա դուռը, գիշերը քնում՝ որտեղ պատահի։ Մեղվափեթակի պես խիտ բնակեցված և վառ լուսավորված քաղաքում, եթե ոչ–ոք չունես, քեզ զգում ես ավելի միայնակ, քան՝ անտառում։
Խոր հուսահատության մեջ Բակուրն արդեն ուզում էր թողնել փնտրտուքը և վերադառնալ գյուղ, երբ բազում փակ դռներից մեկն անսպասելիորեն բացվեց իր առաջ։ Նապաստակի դնչով և երկչոտ աչքերով մի պաշտոնյա, ակնոցների տակից երբեմնակի նայելով՝Բակուրին խորհուրդ տվեց ժամանակավորապես աշխատել քաղաքային աղբանոցում։
– Դա միակ արտոնյալ տեղն է, կանխելով Բակուրի հնարավոր առարկությունը,– ասաց նա,– մի տաս տարի աշխատիր և’ գրանցում կստանաս, և’ տուն…
Երևի սատանայի մատը խառն էր. Բակուրն ինքն էլ չհասկացավ, թե ինչու արագ տեղի տվեց…
Աղբանոցը գտնվում էր քաղաքային գերեզմանոցի մոտ. ավտոճանապարհի մի կողմում մահվան տիրույթներն էին, մյուս կողմում՝ մինչև հորիզոն հասնող աղբի անհամար բլուրները։ Պաշտոնյան Բակուրին տեղավորեց ձյութագորով փայտակոճերից դուրգամված ողորմելի մի խրճիթում։
–Խորհուրդ կտամ՝ ուշ գիշերով դուրս չգալ խրճիթից, գերեզմանոցը շատ մոտ է, այնտեղից շշուկներ ու շփլթոցներ, հառաչանքի ձայներ են լսվում, լույսի պեծեր են կայծկլտում ու մարմրում։Մարդիկ, չգիտես ինչու, սարսափում են դրանից, թեև մեռած մարդուց վտանգ չկա,– ասաց պաշտոնյան՝ցուցադրելով վերին ծնոտի առջևի երկու մեծ և սուր ատամները և շուտափույթ հեռացավ։
«Մեր գյուղի հանդերում կարող էր նապաստակ լինել, իսկ քաղաքում ահագին պաշտոն ունի»,–ետևից քմծիծաղեց Բակուրը և, մնալով միայնակ, ծուլորեն նայեց խրճիթի ներսը. պատերին քիփ՝ կողք–կողքի շարված գետնաքարշ թախտեր՝ծածկված հնամաշ լաթերով ու թաղիքե վերմակներով, կենտրոնում՝ տախտակի կտորտանքներով չոլոնված մի խառաչո…Հըմմ… էս էլ երևի սեղանն է,– կիսաձայն ասաց Բակուրը,– կարծես՝ բանտախուց լինի, եթե ոչ ավելի վատը։ Էս թախտերի վրա տաս տարի քնել կլինի՞։ Սա ոչ թե քնելու տեղ է, այլ՝ դրսից եկածների համար տանջարան»։
Բակուրն արդեն մտածում էր շուտափույթ փախնելու մասին, երբ դուռն աղմուկով բացվեց, և ներս մտան աղբանոցի ասկետները՝ բարձրահասակ, կիսալուսնաձև կզակը փոքր ինչ առաջ մղված, սուր հայացքով Նավին, այսինքն՝ Նավասարդը, ծավի աչքերով, գանգրահեր և փոքրամարմին Գուգուշը, այսինքն՝Գուրգենը և հայի ու աֆրիկացու խառը դիմագծերով, թխամաշկ, հաստ շուրթերով Հարութը, այսինքը՝ Հարությունը։
– Օհո’, մենք արդեն նոր ընկեր ունե՞նք…Ա՜յ քեզ, հաճելի բան…Ախպեր ջան, անունդ կբաշխե՞ս մեզ,–դիմեց Նավին,– Բակու՞ր… այսինքն՝ Բակո… գեղեցիկ անուն է,– ի նշան լավ տրամադրության՝ նա աջ ձեռքի մատների ծայրով շոյեց կիսալուսնաձև կզակը՝ ճամպրուկից հանելով օղու շիշը։ Բարո՜վ ես եկել, Բակո ջան,– ասաց նա՝ լցնելով բաժակները,– Գուգուշ, Հարութ, շարժվեք տեղից, ինչ կա–չկա հանեք դրեք սեղանին։ Էսօր ուրախ օր է մեզ համար։
Բակուրը մտազբաղ քորեց ծոծրակը՝ էլ գնալ չի լինի. բախտն ասում է՝ մնա։ Ի՞նչ իմանաս…գուցե սա՞ է ճիշտը։
–Տղերք, մեր գործի անունն ի՞նչ է,– հարցրեց Բակուրը՝ վերցնելով օղիով լի բաժակը։
–Հեչ,– անփույթ պատասխանեց Նավին,–առավոտից մինչև կեսօր դատարկում ենք աղբի մեքենաները, ապա՝ մաքրում բեռնաթափման հրապարակը, որ հաջորդ օրը կրկնենք նույնը, մինչև որ թամամենք մեր տաս տարին։
Կյանքի բոլոր օրերը աղբաթափություն, աղբահանություն… Ամեն գործի մեջ, երևի թե, կարելի է գտնել ինչ–որ հետաքրքիր մի բան։Աղբի մեջ՝ ոչ մի… Աղբ…աղբ…աղբ… Անընդհատ ժամանող աղբի մեքենաներ, աղբի չհատնող բլուրներ։ Երեկոյան, բահն ու ցախավելը շպրտելով ցած և մի գավաթ ջուր ցպնելով երեսներին, նստում են ընթրելու, որ երեկոյան փաթաթվեն քրձերի մեջ և պառկեն քնելու։
Գարնանն ու ամռանը դեռ ոչինչ. լողանում և շորերը լվանում էին մոտակա ձորակով հոսող գետակում։ Ուշ աշնան և ձմռան չորս–հինգ ամիսը ոչ լողանալ կար, ոչ լվանալ։ «Ամեն կյանք մարդու համար է,–սփոփում էին նրանք միմյանց,–այս տառապանքը տուն արժե քաղաքում»։
Ժամանակը բազմապատկում էր աղբի բլուրները. Բակուրին թվում էր, թե մեծ քաղաքում ժողովուրդը զբաղված է միայն աղբի արտադրությամբ։
–Էսպես, որ գնա աղբը մի օր կծածկի երկիրը,– մի անգամ կիսաձայն փնթփնթաց նա։
–Խելոք,–ասաց Հարութը,–էս մեզ մոտ է, որ աղբը գին չունի, որ աղբը մնում է որպես աղբ. զարգացած երկրներում աղբը թանկ շինանյութ է, ի՜նչ ասես, որ չեն սարքում դրանից։ Նույնիսկ թուղթ են շինում և փող տպում։ Պատկերացնու՞մ ես՝ աղբը դառնում է փող, իսկ փողով կարելի է գնել ոսկի։ Մի ծայրին՝ աղբը, մյուս ծայրին՝ոսկին։ Մենք ապրում ենք աղբի և ոսկու արանքում։ Մի օր մեր երկիրն էլ աղբից ոսկի կսարքի, և աղբանոցում կաշխատի ոչ թե մարդը, այլ՝ ռոբոտ–մեքենան։
««»»
Տարին դեռ չէր բոլորել, բայց հայրենի տան կարոտը խեղդում էր Բակուրին։ Մի օր դարձյալ բեռնատար ավտոմեքենայի թափքում մեկնեց գյուղ։ «Հարամ լինի էդ գրանցումն էլ, էդ տունն էլ,– ճանապարհին մտածում էր նա,– երևի մնամ գյուղում, թող աչքս էլ չտեսնի էդ աղբանոցը»։
Հայրենի տան ճանապարհն անցնում էր գյուղամիջով, ուր աղբյուրի մոտ հանդիպեց իր հին ընկեր–տղերքին, որոնց հետ ժամանակին մի փութ հաց ու պանիր էր կերել.
– Արա, էդ ճի՞շտ է, որ գնացել–տեղավորվել ես աղբանոցում, գյուղն աղբանոցից վատ էր, հա՞…
– Ո՞վ է ասել,– անակնկալի գալով՝ հարցրեց Բակուրը։
– Ի՞նչ կապ ունի՝ ով է ասել, ասողն է ասել,– հին ընկերներն արհամարհանքով փակեցին բերանը։
– Ժամանակավոր բան է,– փորձեց պաշտպանվել Բակուրը։
– Իսկ ինչ է՝ կյանքը վեչնի՞ է…
Այլևս սիրտ ու հավես չկար ծնողների ու քույրերի հետ խոսելու։ Ամբողջ գիշերը չարխի պես պտտվեց անկողնում, առավոտյան ոչ թե գնաց, այլ՝ փախավ հայրենի գյուղից, որ էլ երբեք չվերադառնա։
Երեկոյան հասավ քաղաք։ Տղերքը հացը սարքել, օղին դրել սեղանին, անհամբեր սպասում էին։
– Ինչու՞ ես տխուր,– հարցրեց Նավին։
– Հեչ, գյուղը մի քիչ տխրություն բերեց վրես…
«« »»
Սարսափելի բաները շատ հաճախ սկզբում են սարսափելի, ժամանակ անց դառնում են սովորական, երբեմն՝ նույնիսկ մոռացվում։ Տղերքն աստիճանաբար հարմարվում էին աղբանոցին. մեծ քաղաքում տուն ստանալու հեռանկարը պահում, գոտեպնդում էր նրանց։
–Պատկերացնու՞մ եք՝ Լոռեցի Բակոն, Արտաշատցի Նավին, Արմավիրցի Գուգուշը և Ապարանցի Հարութը տուն են ստանալու նույն շենքում,– երբեմն–երբեմն երազում էին նրանք,– ցմահ ապրելու են կողք–կողքի։ Մեր երեխեքն էլ կշարունակեն մեր ընկերությունը, նույնիսկ՝ թոռներն ու ծոռներն էլ…
Կյանքը նույնիսկ աղբանոցում առանց ուրախ օրի չի լինում. գարնան կողմերը աղբի փորատներից մեկում տղերքը գտան ադամանդե մի մատանի՝ լուսնոսկու վրա։ Փորձառու Նավին մատանին վաճառեց մեծահարուստ, սպիտակամաշկ և փարթամ մի տիկնոջ։ Երեք ամիս շարունակ ամեն օր անդարդ քեֆ էին անում, իսկ ժամանակի անիվն էլ նրանց բախտից պտտվում էր անխափան. յոթ սարի ետևից մշուշների մեջ արդեն երևում էր տան ուրվապատկերը։ Բայց…կա մարդկանց մի տեսակը, որոնց բախտն ի պահ է տրված քամուն։ Աղբանոցում աշխատող մարդիկ հենց այդ տեսակի մեջ են. արդեն բան չէր մնացել տուն ստանալուց, երբ նապաստակի դնչով և երկչոտ աչքերով պաշտոնյան սրիկայաբար լքեց տղաներին՝ իր հետ գերեզման տանելով վերջիններիս՝ կյանքից էլ թանկ հույսերը։ Նոր պաշտոնյան՝ բարձրահասակ, նիհար, ծաղկատար դեմքով և խռպոտ ձայնով մի մարդ, գալով տղաների մոտ, ասաց.
– Ես նախկինի հետ գործ չունեմ, և ինձ չի էլ հետաքրքրում, թե նա ինչ է ասել ձեզ։ Իմ խոսքը՝ խոսք է. աշխատեք ևս հինգ տարի, և ես կլուծեմ ձեր հարցերը։
Հինգ տարին չլրացած սույն պաշտոնյային փոխարինեց ուռուգեր դեմքով, կրկնակզակով, թանձրամարմին և կարճ ոտքերով մի մարդ։
– Տունը ջեբիս է, որ հանեմ և տամ ձեզ,– ասաց նա,– պայմանագիր չունեք, բան չունեք, ինչի՞ հիման վրա եք տուն ուզում։ Եկեք պայմանագիր սարքենք, պեչատը դնեմ վրեն, տամ ձեզ։ Դրա դեմ խաղ չկա։ Դա տեղովը տուն է։ Պայմանագիրը վերցրեք և շարունակեք ձեր գործը։ Եթե ես խոստումս չկատարեմ, դատարանով կվերցնեք ձեր տունը։
Աննկատ միմյանց հաջորդեցին միջին օղակի ևս մի քանի պաշտոնյաներ.
–Շենքի նախագիծն արված է, հիմքը՝ դրված։ Պետությունը փող չունի։ Հենց որ ֆինանսավորումը կատարվի՝ կսկսենք շիարարությունը։ Ձեր բնակմակերեսն այնտեղ կա, և ոչ–ոք չի կարող այն խլել ձեզնից։
Այդ դավադիր սպասման մեջ աղբանոցի տղաները դարձան տարեցներ, ապա՝ պապիկներ՝գզրոցում ամուր պահելով տան պայմանագիրը։ Նրանք իրենց գյուղերում էլ ոչ–ոք չունեին, ապրելու միակ տեղը ձարխոտի և ավշակի մեջ թաղված խրճիթն էր։ Քանի դեռ ի վիճակի էին՝ լվանում ու լվացվում էին ՝ աղբը հեռու պահելով իրենցից։ Բայց գալիս է ծերանալու և հոգնելու ժամանկը, իսկ արտաքուստ իներտ և անշարժ աղբը քողարկված մի ագրեսիվությամբ գալիս կպնում է պիջակիդ ու շալվարիդ, շապիկիդ ու վարտիքիդ, ապա քսմսվում է մարմնիդ, որ մոռանաս, թե ինչ բան է մաքրությունը և աղբից հեռու ապրելը։
– Տղերք, ես գնալու եմ,– մի երեկո ասաց Գուգուշը։
– Հիմար բաներ մի ասա,– նախատեց Նավին։
– Ես գնալու եմ,–կրկնեց Գուգուշը,– շատ դարդ չանեք, մենք երկար ապրեցինք միասին, կարոտներս առանք, մի քիչ էլ առանց ինձ ապրեք։
Քրձերի մեջ փաթաթվելով՝ պառկեցին քնելու։ Առավոտյան Գուգուշն, ինչպես որ խոստացել էր, չարթնացավ։ Աղբանոցի ծերուկները մի երկու ժամում վշտից չորացան։ Նրանք ակամայից մոռացել էին, որ կյանքը ժամանակավոր բան է, որ մահն, աշխարհի անհամար ճամփաները թողած, կարող է գալ, մտնել աղբանոց։ Մի ամբողջ օր ու գիշերը լուռ նստեցին իրենց հանգուցյալ ընկերոջ կողքին, իսկ հաջորդ օրը աճյունը հանձնեցին հողին. չորս տախտակ, մահվան թափոր՝ երեք հոգով, մի շիշ օղի և երեք բաժակ–դա էր աղբանոցի Գանգրահեր Գուգուշի հետմահու գինը։
«« »»
Սեպտեմբերյան ոսկեծամ կեսօր էր. Նավին ու Հարութը գնացել էին քաղաք՝ առևտուր անելու, իսկ Բակոն, արդեն ծեր Բակոն՝ ճաղատացող գլխին ցաքուցրիվ գզգզված մազափնջեր, հոնքերի մազերը՝ փշերի պես ցցված– շատ կարդալուց է՝ ասում էր նա– սևորակ խոշոր աչքերի փոխարեն՝ ոսկրոտ ակնախոռոչներում խոր ընկած ցամաք աչքեր, նստած խրճիթի հետևի կոճղանման քարե աթոռին, միտք էր անում. « Գուգուշը գնաց, երանի՜ հաջորդը ես լինեմ։ Ա՜յ, անտեր մահ, մոտակա օրերին նորից մտիր աղբանոց և ուղիղ արի ինձ մոտ… Տեր Աստվա՜ծ, սա կյանք էր, որ բաժին հասավ ինձ. ամբողջ կյանքս ապրեցի գետնաքարշ կենդանու պես։ Քույրերս վաղուց ամուսնացել են և տեղափոխվել մեկը՝ Ռուսաստան, իսկ մյուսը՝ Ֆրանսիա, ծնողներս՝ մահացել, հայրական տունս մնացել է անտեր։ Բայց ի՜նչ երեսով գնայի գյուղ։ Հարամ լիներ էդ քաղաքը, որ ես եկա։ Բոլոր դռները փակ էին, թող փակ էլ մնային։ Կվերադառնայի գյուղ, ընտանիք կստեղծեի, զավակներ, թոռներ, ծոռներ կունենայի։ Բայց նապաստակի դնչով, պճպճան աչքերով պաշտոնյան բացեց իր անիծյալ դուռը՝ փակելով կյանքիս մյուս բոլոր դռները։ Նա մարդ չէր, սատանա էր, փոխեց ճակատագիրս։ Այդ ստահակը չէր ամաչում հետն էլ խորհուրդ էր տալիս, որ գիշերով դուրս չգամ խրճիթից, որ իբրթե գերեզմանոցից սարսափելի ձայներ ու հառաչանքներ են լսվում։ Իր շուն հավատով հոգ էր տանում իմ մասին։ Տեր Աստված, ինչու՞ էն ժամանակ ինչ–որ ձևով ինձ չհասկացրիր, որ դա սատանան է, որ ես զգուշանայի… Ինչու ինձ մենակ թողեցիր սատանայի դեմ։ Հայր, որ երկնքում ես, գու՞ցե դու էլ ես երես թեքել ինձնից, թե՞ ես դեռ կամ քեզ համար»։
Բակուրը, նստած աշնան ջեր արևի տակ, մտքի նժարի վրա կշռում էր կշռվող և չկշռվող բաները, ուզում էր հասկանալ գոյության առեղծվածը, դիպվածի նշանակությունը մարդու կյանքում, ուզում էր հասկանալ՝ մարդու ջանքերը ինչ–որ մի բան արժե՞ն, թե՞ եղած–չեղածը սուտ է։
Հետկեսօրյան աշնան արևի ոսկուց տաք հալոցքի պես երանավետ մի թմբիր էր հոսում նրա ճաղատացող գլխից մինչև սմքած ոտքերի սմքած պճեղները, աչքերը մարել էին կոպերի տակ, բայց շուրթերը շարունակում էին շշուկներ ու շշունջներ առաքել առ երկինք. « Տեր Աստված, ինչու՞ ես ինձ ստեղծել էսքան անհեթեթ ու տխուր։ Մի մարդու համար շա՞տ չէր էսքանը։ Ես ուզում եմ տեսնել երեսդ, խոսել քեզ հետ, բայց… գուցե՞ դու տիեզերքի մյուս ծայրին ես, գուցե՞ ավելի հեռու, ուր լույսն անգամ չի հասնում… Ես ո՞նց տեսնեմ քեզ։ Ես գիտեմ, որ էդպես անունդ տալով էլ պիտի մահանամ։Հետմահու էլ չգիտեմ՝ կտեսնե՞մ արդյոք, թե՞ դա էլ հարուստների ու հաջողվածների մենաշնորհն է…
Բակուրը չէր հիշում և չէր էլ հիշելու, թե ինչքան էր քնել, բայց երբ բացեց աչքերը՝ աշխարհն իր ծանոթ աշխարհը չէր, նայեց չորս կողմը. գերեզմանոցն ու աղբանոցը չկային։ Հորիզոնից–հորիզոն՝ անսպառ տարածքների վրա հավերժավետ, երանավետ հովիտներ էին։
« Սրանք հո Եղյուսյան դաշտերն են,–շշնջաց Բակուրը,–էս ո՞նց եմ ես հայտնվել այստեղ, էս ի՞նչ հրաշք է, որ երբեք տեսած չկամ…»։ Ոտքերի տակ լայնահուն գետի պես հոսում էր լույսը. ինքը կանգնած էր այդ լույսի վրա, բայց չէր գահավիժում։ Դեռ ուշքի չեկած՝ լայնաթավ մորուքով երկու սերովբե մոտեցան իրեն.
–Արի,– ասացին նրանք,– Տերն սպասում է քեզ։
–Տերն սպասու՞մ է ինձ,–լսածին չհավատալով՝ հարցրեց Բակուրը,– Տերն ի՞նչ գիտի, որ ես այստեղ եմ։
–Տերն ամեն ինչ գիտի, եթե Տիեզերքում մի մազ է շարժվում, Տերը տեսնում է դա և գիտի, թե ինչու՞ է շարժվում։
Բակուրը հրեշտակների հետ թև–թևի, ոչ այն է՝ քայլելով, ոչ այն է՝ ճախրելով, թեթևասահ անցնում էր գեղուղեշ ծառերի պուրակներով, ուր սառն ու վճիտ աղբյուրներ էին հոսում քարե թասերից ու քարե սկիհներից։ Պուրակները գոտևորված էին բրգաձև շատրվաններով։ Առջևում՝ վառվռուն ծաղկագորգեր էին, գիլ ու գլոր գետակներ ու փիրուզյա լճակներ։ Նրանք ճախրելով անցնում էին ադամանդի պես երեսակված մարմարե լեռների մոտով, որոնց վրայից իջնում էին առատաբաշխ ջրերի կապտամշուշ վարագույրներ։
Բակուրն ուղեկից հրեշտակների հետ կանգ առավ կաթնալույս աստղաբույլերի մեջ սուզված վեհատեսիլ պալատի բարձրաթռիչ կամարների առաջ, որոնց դրվագազարդ սյուները պսակված էին բուրավետ ոստերի և գունավառ ծաղիկների հյուսակներով։
Տիեզերքի և կյանքի Տերը,Կատարյալն ու Բացարձակը՝ սպիտակափառ ճակատը բարձր ու հպարտ, խորատես աչքերը՝ կապույտ երկնքից էլ կապույտ, ուսնկախ վարսերը՝ պսակված օգոստոսյան ցորենհասկի տաք գույներով, Բակուրին ընդունեց մինչև ոտքերն իջնող սպիտակաթույր խիտոնի մեջ՝ ոսկեհուռ գահին բազմած։ Տիրոջ վսեմափայլ դեմքից ճառագում էր սեր և բարություն։
–Բակուր, որդիս, դու շատ էիր փափագում տեսնել քո Տիրոջը, ահավասիկ, դու արդեն ինձ մոտ ես։
–Տեր, օ՜, Տեր,–Բակուրը հեկեկալով ծնկի իջավ,– օ՜, Տեր, դու հիշու՞մ ես ինձ, դու չե՞ս մոռացել աղբանոցի չնչին, ողորմելի Բակոյին… Օ՜, Տեր, թույլ տուր համբուրեմ ոտքերդ, թույլ տուր, որ շուրթերս հպվեն ոտքերիդ…
Կատարյալը ոտքի կանգնեց և գորովանքով նրան նստացրեց իր դիմացի գահաթոռին։
Բակուրը ծարավ հայացքով անթարթ նայում էր Կատարյալին, որի մի հատիկ ժպիտը հազարավոր երանավետ կյանք արժեր։ Նրան ամենից շատ հուզում էր այն, թե որտեղ է գտնվում Տերը, որին ինքը փնտրել էր իր ամբողջ կյանքում.
– Օ՜, Տեր,–ասաց նա,–ամեն անգամ քեզ երկրպագելիս կամ մեր մի բաժակ օղին խմելիս՝ մենք հայացքներս հառում ենք դեպի երկինք, իրա՞վ, դու երկնքում ես, մեր գլխավերևում։ Ոչ միայն ես, քո բոլոր զավակներն էլ երազում են իմանալ, թե որտե՞ղ ես դու։
Կենաբույր ծաղկի նման մի ժպիտ սահելով անցավ Կատարյալի շուրթերի վրայով. մարդու վարքն ի դեմս Բակուրի Բացարձակին մղեց մտորումների. « Ես կավին շունչ եմ փչել և օժտել կյանքով ու բանականությամբ, որ բավարարվի այդքանով, բայց դա չի գոհացնում նրան։ Ջերմեռանդ աղոթելով՝ եկել, հավասարի պես նստել է դեմս և ուզում է պարզել, թե որտեղ եմ ես, որ հաճախացնի անմիջական կապն ինձ հետ։ Պետք չէ Աստված լինել՝ հասկանալու համար, որ հազիվ թե մարդու հետաքրքրությունն այդքանով վերջանա։
–Որդիս, դու ուզում ես իմանալ, թե որտե՞ղ եմ ես,– սթափվելով մտորումներից՝ հարցրեց Կատարյալը,–իմ երկինքը ձեր երկրից չի երևում։ Ես գտնվում եմ երեք տիեզերքների կենտրոնում, որոնք միասին կազմում են Մեծ Տիեզերքը։ Մեծ Տիեզերքը և ես հասակակիցներ ենք, և մեր կյանքը նույնն է, և հավիտյան լինելու է նույնը։ Լույսի արագությամբ շարժվելու դեպքում միլիարդավոր տարիներ են պետք ինձ մոտ հասնելու համար։
–Վա՜հ,– զարմացավ Բակուրը,–բա, ես ո՞նց եմ եկել, հասել այստեղ։
Կատարյալը ձեռքի շարժումով տեղաշարժեց Ժամանակն ու Տարածությունը, և ձարխոտի ու ավշակի մեջ թաղված ծանոթ խրճիթը հայտնվեց Բակուրի առջև . Նավին ու Հարութը, լի ճամպրուկներն ուսած, ավտոճանապարհի մոտի արահետով երերալով ու տնտնալով վերադառնում էին տուն…
–Օ՜, Տեր, շատ էի լսել քո հրաշագործությունների մասին, բայց այս, որ տեսա…
–Զավակս,– ընդհատեց Կատարյալը,– դու մի կարծիր, թե ձեր Տերը հեռու է ձեզնից։ Ինձ համար հեռուն գոյություն չունի, քանի, որ ես վեր եմ Ժամանակից ու Տարածությունից և ցանկացած պահի կարող եմ գտնվել այնտեղ, որտեղ ուզում եմ։ Ձեռնասայլակավոր Դանիելին գիտե՞ս, էն որ հաճախ անցնում է ձեր մոտից…
Բակուրը նստած տեղից վեր ցատկեց.
–Տեր, էդ Դանիելը դու՞ ես…
—Ես չեմ ասում, թե Դանիելը ես եմ։ Բայց ես հաճախ եմ որևէ Դանիելի տեսքով այցելում իմ զավակներին…
Բակուրը հստակորեն հիշեց, թե ձեռնասայլակավոր Դանիելը՝ ծերունազարդ ու պատկառելի տեսքով, ինչպես էր գերեզմանոցի կողմից գալիս՝ թեքվում դեպի աղբանոցը և կարեկից հայացքով նայում իրենց…
Քանի դեռ Բակուրը մտքով Դանիելի հետ էր՝ Կատարյալը նայում էր նրան և խորհում, թե ինչպիսի բարդ ու հակասական ապրումների մեջ է նա և որքան կարիք ունի կարեկցանքի ու քաջալերանքի.
– Զավակս, ոչ միայն ես, դուք էլ ցանկացած պահի կարող եք ացելել ինձ։ Ես ձեզ տվել եմ մտքով շարժվելու անսպառ հնարավորություն. դա միլիարդավոր անգամ գերազանցում է լույսի արագությունը։ Անունս տալով դուք իսկույն հայտնվում եք ինձ մոտ։
Անապատում մոլորված մարդու ծարավի պես բորբ մի տենչ հեղվեց Բակուրի մեջ՝ մնալ Տիրոջ մոտ, մնալ Տիրոջ հրեշտակների մոտ, մոռանալ անցյալը, աղբանոցը, մոռանալ, մոռանալ, մոռանալ ամեն ինչ, բացի Նավիից, Գուգուշից ու Հարութից։ Նա վախվորած երանության մեջ նայում էր Տիրոջը. «Վերջապես կատարվեց երազանքս։ Ես՝ ամբողջ կյանքս աղբի մեջ փոթոթված, ողորմելի մահկանացուս, Տիրոջ մոտ եմ։ Էսպիսի հրաշք չի տեսել, չի ունեցել ոչ–ոք։ Էս բոլորից հետո էլ արժե՞, որ ես բերան բացեմ, թե կյանքս էսպես ու էնպես է եղել։ Արդյո՞ք, փոքրոգություն չի համարվի դա։ Գուցե լռելը ճի՞շտ է։ Բայց մյուս կողմից էլ Տերն ամեն ինչ գիտի, ոչ միայն գիտի, այլև լսել է տրտունջքս ու աղաչանքս, թե չէ ինչու՞ ինձ պիտի բերեր իր մոտ։ Գուցե Տերն սպասու՞մ է, որ ես խոսեմ, իսկ ես բռնեմ ու լռեմ՝ ո՞նց կլինի։ Ի՞նչ անել. ո՞րն է ճիշտ՝ ասել, թե՝ չասել… »։ Բակուրն արդեն հակված էր լռելու, եթե դավադիր մի միտք դաշույնի պես չխոցեր նրան. Քիչ առաջ իր դեմ անիծյալ խրճիթն էր և աղբանոցը։ Շուտով վերադառնալու է այնտեղ. նույն աղբահոտ կյանքը, ջղարմատների և ոլոքների զզվելի կրկուտը՝ հատկապես երեկոյան ժամերին։ Վաղը–մյուս օրն ավարտելու է իր թշվառ գոյությունը. խեղճ ու կրակ Նավին ու Հարութն ինչքան պիտի տառապեն, որ հողին հանձնեն իր աճյունը։ Աղբով ներծծված այդ դառնաղի մտորումների մեջ հանկարծ մի հանդունգն հղացում սև սարդի պես ճանկեց նրան իր մագիլների մեջ՝ ստիպելով ասել այն, ինչը չէր ասի երբեք։
–Տեր, ի՞նչ կա այդ երեք տիեզերքներից այն կողմ,– տխուր և հուսահատ հարցրեց Բակուրը։
–Ունայնություն,– ասաց Կատարյալը։
–Այսինքն՝ ոչի՞նչ…
—Ոչինչ, բացարձակ ոչինչ,– կրկնեց Կատարյալը,–ոչ գույն ունի, ոչ համ, ոչ տեսնում ես, ոչ զգում։ Եթե ոտքդ դնես այդ ոչնչի մեջ և միլիարդավոր տարիներ լույսի արագությամբ գնաս առաջ կամ ետ, վերստին հայտնվելու ես այս երեք տիեզերքներից որևէ մեկի վրա։
–Տեր,– անհույս ծկլթաց Բակուրը,–ինձ տեղավորիր այդ ոչնչի մեջ։
—Ինչու՞, զավակս…
–Տեր,– ես էդ ոչնչից էլ ոչինչ եմ. կյանքս անցավ անիմաստ, ոչ տուն ունեմ, ոչ կին, ոչ երեխաներ, անճետ, անհիշատակ իսան եմ։ Աշխարհ եմ եկել առանց շալվարի, համարյա էդպես էլ հեռանալու եմ աշխարհից, եթե չհաշվենք վրայիս էս հին շալվարն ու շապիկը։ Տեր, մենք շատ հներում Բակուր անունով նահապետ–իշխան ենք ունեցել, հնարավոր է, որ դու տեսած լինես իրեն։ Տղերքը՝ Նավին և Հարութը, Գուգուշը… Գուգուշը մի տարուց ավելի է՝ արդեն չկա, հա’, տղերքը կատակով ասում են՝ Բակուր իշխան, աղբի ավտոն եկավ, գնանք դատարկելու, Բակուր նահապետ, կներես, էս իրիկու բան չկա ուտելու, անոթի ենք քնելու։ Ավելի լավ է էդ ոչնչի մեջ ես լինեմ ունայնության իշխան, քան երկրի վրա՝ ոչնչություն։ Տեր,– շարունակեց Բակուրը,–զարմանահրաշ երգիչներ կան, նկարիչներ, գրողներ ու քանդակագործներ, որոնք իրենց արվեստի ուժով մոտենում են քեզ, հաղորդակցվում քո մեծ Ոգուն։ Ես միշտ երազել եմ գեթ մեկ անգամ մի բաժակ սուրճ խմել էդ մեծությունների հետ, վայելել նրանց՝ ինձ տեսնելու և իմ՝ նրանց տեսնելու հաճույքը։ Ես հաճախ եմ խորհում՝ ինչու՞ նրանք պետք է լինեն էդքան մեծ, ես՝ էսքան փոքր, եթե բոլորս էլ ծնվել ենք որպես մարդ։
Երևի՝ ճիշտ է ասված. « Ծանր է Մոնոմախի գդակը»։ Իմաստունները հոգնում են իմացության նույնիսկ իրենց չափավոր բեռից։ Բայց ինչքան ծանր պետք է լինի ամեն ինչ իմանալու, բովանդակ տիեզերքն իմանալու երևակայության մեջ չտեղավորվող, ավելի ճիշտ՝ իր անսահմանությամբ ամեն տեսակ երևակայություն պայթեցնող բեռը, որ Բացարձակը պարտավորված է տանել անտրտունջ, անձանձիր և՝ հավերժորեն։ Այլ պայման չկա, այլապես Աստված չէր կարող լինել Աստված։ Այդ անսահմանության Տերը գաղտնախորհուրդ նայում էր իր հողեղեն որդուն և թերթում Ժամանակի էջերը. ահա՝ սկիզբը. Բակուրի ջիղն աշխարհ է եկել քսաներեք հազար տարի առաջ և ունեցել է մեկ տասնյակից ավելի ծնունդներ. եղել է որսորդ, խաշնարած, բրուտ, սերմնացան, ձկնորս, ճանապարհորդ, զինվորական՝ Զարմայր նահապետի հեծելազորի կազմում մասնակցել է Տրոյական պատերազմին։ Վերստին ծնվել է Արշակ թագավորի ժամանակներում և եղել է իր տոհմի իշխան–նահապետը, իսկ ահա այս վերջին ծննդին մեծ քաղաքի աղբահան է։
Կատարյալի բազմիմաստ ժպիտը նշան էր այն բանի, որ նա ինչ–որ մտահղացում ունի. « Քո հաջորդ ծննդին, Բակուր, դու կլինես արվեստի այր և՝ այնքան նշանավոր, որ միլիոնավոր մարդիկ երանի տան՝քեզ տեսնելու և քո մի հատիկ հայացքին արժանանալու համար։ Ես արդեն որոշեցի»։
Իջնելով իր ոսկեվառ գահաթոռից՝ Կատարյալը մտազբաղ քայլում էր դահլիճում։ Բակուրն ընկավ տանջալից ապումների մեջ. « Կարո՞ղ է՝ իմ տրտունջքից նեղսրտեց Տերը։ Ես չպետք է ասեի այն՝ ինչ ասացի։ Նապաստակի դնչով սատանան պղտորեց մտքերս։ Տեր իմ, ներիր քո մոլորված որդուն։ Ես երևի՝ չեմ հասկանում, թե ինչ եմ ասում։ Ներիր ինձ, Տեր իմ…»։
Բացարձակը լսում էր Բակուրի զղջանքը և սիրտը ճմլվում էր կարեկցանքից։
–Զավակս, մի վշտացիր, դու քո Տիրոջ մոտ ես, լավ զգա քեզ,–ասաց Կատարյալը՝ մոտենալով Բակուրին,– ես հենց հիմա կարող եմ փոխել քո ճակատագիրը, բայց վախենում եմ՝ խնդրես, որ քեզ վերստին վերադարձնեմ քո նախկին վիճակին, քանզի, փոխելով քո ճակատագիրը, հնարավոր է, որ դու տեսնես այն, ինչը որ չէիր ցանկանա՝տեսնել և լսես այն, ինչը որ երբեք չէիր ցանկանա՝ լսել։ Ես ուզում եմ քեզ ներկայացնել ճակատագիրը փոխելու միայն մեկ օրինակ,որը կարող է շատ կարևոր բան հուշել քեզ։ Ուրեմն, լսիր. ծովափնյա շոգ կեսօր էր։ Դեռատի երեխաներն ինքնամոռաց վազվզում էին տաք ավազի վրա և անուշ ժխորով նետվում զով ջրերի մեջ։ Կույր մի երեխա, պառկած մոր կողքին, խանդով լսում էր այդ զվարթ կյանքի ձայները և մթնշաղի նման իր երևակայության մեջ նկարում ծովափի և աշխարհի պատկերը, որը թեև երբեք չէր տեսել, բայց հիմնականում շատ մոտ էր։ Տեսնելով դա՝ իմ առաքինի զավակներից մեկը, որն ամեն օր ջերմեռանդ աղոթելով՝ իր խորընկա սերն էր հղում ինձ, ասաց՝ Տեր իմ, այն, ինչ արարել ես դու, իմաստուն է, կատարյալ և աներկբայելի, բայց մի՞թե ճիշտ է, որ բոլոր երեխաները տարված են երջանիկ խաղերով, իսկ այս մեկը, որի ակնախոռոչներում նստած է մղձավանջային խավարը, ընկած է ավազի վրա և չգիտի, թե ի՞նչ է երջանկությունը, և ինչպիսի՞ պատկեր ունի քո արարած հրաշագեղ աշխարհը։ Անսալով հավատավոր զավակիս խնդրանքին, ես բացեցի այդ երեխայի աչքերը։ Տեսնելով իր շուրջը սփռված աներևակայելի գեղեցիկ աշխարհը և խաղով տարված իր հասակակիցներին՝ այդ երեխան լցվեց խանդի և կատաղության մոլուցքով. ահա նրանք միշտ եղել են երջանիկ, իսկ ինքը՝ դժբախտ։ Հիմա էլ թող նրանք զգան, թե ինչ բան է դժբախտությունը։ Այդ տղան, վազվզելով այս ու այն կողմ և գտնելով եղեգնի սրածայր մի շյուղ, սկսեց ուժգին հարվածել իր հասակակիցների աչքերին։ Նա այնպիսի եռանդով էր գործում, որ ոչ–ոք չէր կարողանում հասնել ետևից և բռնել ձեռքերը։ Ծովափը լցվել էր զարհուրելի ճիչով, արյուն էր ոթում անմեղ երեխաների փլված ակնախոռոչներից… « Օ, Տեր,– դիմեց ինձ իմ հավատավոր զավակը,– ես հանդգնեցի քո դեմ՝ քննելով քո Գործը։ Հիրավի, մեծ է մեղքս, պատժիր ինձ՝ վերցնելով իմ աչքերի լույսը, բայց վերականգնիր այն ամենը, ինչպես որ կար»։
–Բակուր, զավակս, ես լսում էի քո տրտունջքը,–ասաց Կատարյալը գորովանքով,– դու ասում ես՝ ճակատագիրն առեղծված է, և լավ է, որ առեղծված է, և ոչ–ոք չգիտի, թե ի՞նչ է սպասում իրեն մեկ րոպե, մեկ ժամ, մեկ օր, մեկ տարի և հազար տարի հետո, քո դեպքում՝ նույնպես… Դու գիտեի՞ր, որ մի օր պետք է հանդիպես քո Տիրոջը։ Տեսնու՞մ ես, թե ինչպիսի՞ անակնկալ կարող է մատուցել ճակատագիրը։ Նաև ասում ես՝ ճակատագիրը հավասար չի նայում բոլորին… Բայց ի՞նչն է հավասար ինչին. լեռները, ձորերն ու անդունդները, գետերն ու ծովերը, ծառերն ու ծաղիկները հավասա՞ր են միմյանց, աստղերն ու արեգակները… Բայց, տես, որ չեն դժգոհում ապրելուց. արի մտածենք, որ ճիշտը դա է։ Սիրելի զավակս, Աստված նրա համար չէ, որ գոհություն բաժանի ամենեցուն։ Կյանքը տարբեր է, և մարդիկ էլ շատ տարբեր են։ Դա փրկություն է, մինչդեռ միասեռ, անարժեք հավասարությունը կհանգեցներ աղետի։
Զավակս, դու ասում ես՝ ճակատագիրը հումորից զուրկ ծաղրածու է. ես չեմ նեղանում, որովհետև դա ոչ թե չարություն է, այլ՝ չիմացություն։ Ընդհակառակը, ճակատագիրը հանճար է՝ օժտված բացառիկ հումորով։ Հիշիր՝ ճակատագիրը ցախավաճառին դարձրեց մեծ տերության կայսր, կոշկակարի տղային՝ աշխարհի կեսի չափ երկրի տիրակալ, աշխարհի վրայով անցած ամենաիմաստուն թագավորն իր կյանքն ավարտեց ախոռներում և աղբանոցներում՝ ցնցոտիների մեջ։ Այդ նույն ճակատագիրն աղքատ, բոկոտն տղաներին ընծայում է աներևակայելի ձիրք՝ դարձնելով մեծ նկարիչներ, բանաստեղծներ, երգահաններ ու քանդակագործներ, որոնց այդքան սիրում ես դու և երազում նրանց հետ նստել սեղան և վայելել միմյանց նայելու հաճույքը։ Օրինակներ ինչքան ասես կարելի է բերել։ Զավակս,–շարունակեց Կատարյալը,– մի սևեռվիր օրակեցիկ, անցողիկ բաների վրա։ Ես հենց այդ առթիվ եմ ասել. « Հոգին կերակուրից ավելի է, և մարմինը՝ հագուստից»։ Իմ պատգամը հոգու հացն է։ Հոգու սովից վախեցիր…
Կարծես թե ամեն ինչ ասված էր, և կարծես թե Բակուրը պիտի գոհանար։ Բայց նա տխուր էր և հուսահատ։ Բացարձակն անկասկած զգում էր դա։
– Բակուր, մենք արդեն երկար խոսեցինք,– ասաց Կատարյալը,–մեր զրույցը չավարտվող զրույց է։ Գնա, առանց վշտանալու, ի վերջո մի օր գալու ես ինձ մոտ։
–Տեր, իմ,– ասաց Բակուրը,–այո, գիտեմ, որ գալու եմ և պիտի գամ, բայց քիմքիս կուտակված դառնությունն այստեղ անգամ հանգիստ չի տալու ինձ։
« Բախտի հունդերը սփռելիս՝ մեկին հասնում է վարդը, մյուսին՝ փուշը։ Ի՞նչ անել,– մտածեց Կատարյալը,– ուշ չէ՞, արդյոք…փոխե՞լ Բակուրի ճակատագիրը, տա՞լ հարստություն, իշխանություն, շքեղ պալատներ… Հազիվ թե…այդ ամենն արդեն գլխացավանք են նրա համար, նաև խելահեղության ու կատաղության բռնկում, թե ինչու՞ չի ստացել այն ժամանակ, երբ դեռ ջահել էր։ Հըմմ… բայց հո չենք կարող թույլ տալ, որ ապրումների այդպիսի ծանր բեռով վերադառնա տուն»։
–Զավակս, դարդ մի արա, էդ դառնությռւնը ժամանակավոր բան է,– ասաց Կատարյալը և հայացքն ուղղեց երկնքի աղեղից կախված արնաներկ հորիզոնին, որի վրա հայտածվեց չեչոտ լեռների միջով հոսող, սև–բոսորագույն ափերով լայնահուն մի գետ։
Դա Լեթան էր, որի ձյութանման և լպրծուն ջրերի միջից կարծես անհամար հրեշներ էին նայում Բակուրին։
– Տեսա՞ր ,– հարցրեց կյանքի Տերը։
–Այո,– գլխի ողորմելի շարժումով հազիվ հասկացրեց Բակուրը, որի ցամաքած աչքերը, դուրս պրծնելով ոսկրոտ ակնախոռոչներից, հայտնվեցին փշոտ հոնքերի վերևում։
–Մի վախեցիր,– ասաց Տերը,–անարդարներին և ամբարիշտներին ես եմ դատում, դու վախենալու բան չունես, թող վախենան նրանք, ովքեր հանդգնում են իմ պատվիրանների դեմ։ Այդ գետը, որ հոսում է բոլոր երեք տիեզերքներով և այնկողմյան ու այսկողմյան կյանքերը բաժանում միմյանցից, մեղավորներին առնում է իր մեջ և դուրս շպրտում դժոխքում։ Թող մեղավորները սարսափեն, իսկ դու գալու ես ինձ մոտ գետի վրայով՝ այնտեղ թողնելով երկրային կյանքիդ ծանր հիշողությունները…
Բակուրը խայթվածի պես ցնցվեց տեղում, արյունը սառավ երակներում՝ հիշողությունը թողնել Լեթա գետու՞մ…չհիշե՞լ ոչ մի բան, նունի՞սկ իր Տեր Աստծուն։ Նա այլայլվեց այդ դաժան իրողությունից՝ էդ դեպքում ոչ մի գեղեցկություն, նույնիսկ՝ դրախտն ու անմահությությունն էլ ոչինչ չարժեն։
– Օ՜, Տեր, օ՜, Տեր, դա անկարելի է։ Անհիշողություն մարդն ու՞մ է պետք։ Էդ ոչ թե մարդ է, այլ՝ ոչ մի բան։ Էդպես չի կարելի. մարմինը թողնում ենք հողում, հիշողությունն՝ այդ զարհուրելի գետում, էլ ի՞նչ ենք բերում քեզ մոտ։ Չեղավ, էպես չեղավ. այնտեղ՝ երկրի վրա, երբ մի շիշ օղի ենք ճարում, առաջին բաժակը խմում ենք քո անհատնում փառքի կենացը։ Օ, Տեր, ինչու ես ջնջում այն։ Դա բանի պետք չէ։ Ոչ միայն մարդը, նույնիսկ մրջյունն էլ գիտի, որ «ամեն լավ բան Աստծո ձեռքից է լինում»։ Տեր, ինչ–որ ստեղծել ես՝ հոյակապ է, պետք է ոչ թե ջնջել, այլ՝ պահպանել։ Ես չեմ ուզում, որ որևէ բան ջնջվի երկրային կյանքի իմ հիշողությունից։ Ես ձախողված մարդ եմ, բայց անհունորեն սիրում եմ Երկիրը։ Օ՜, Տեր, հիշողությունը քո տված ամենամեծ հրաշքներից մեկն է, ջնջե՞լ…ոչ մի դեպքում։ Օ՜, Տեր, խնդրում եմ, մտածիր այդ մասին։ Առանց այդ էլ կյանքը կարճ է. մարդիկ հյուրի պես գալիս են ու գնում։ Քո որդիները երկրի վրա ապրում են մահվան սարսափի մեջ։ Այդ մահը բոլորովին լավ չի մտածված։ Երուսաղեմի թագավոր Դավթի որդի Սողոմոնն ասել է. «Աչքը չի կշտանում տեսնելուց, և ականջը չի լցվում լսելուց»։ Բոլորին տոչորում է ապրելու կարոտը, նույնիսկ՝ երկարակյացին։ Լոռեցի մի հովիվ, որի թոռը մեր ժողովրդի ամենամեծ բանաստեղծն է և հանճարեղ քառյակներ է նվիրել քեզ, էդ բանաստեղծի հովիվ պապը , հարյուրվեց տարեկան հասակում մահանալիս, հառաչանքով ասել է՝ հե՜յ, փուչ աշխարհ, արժե՞ր երկու օրվա համար ծնվել։ Մենք գիտենք, որ քչերն են այդքան երկար ապրում։ Իսկ ի՞նչ ասենք նրանց մասին, ովքեր դրա կեսի կեսին էլ չեն հասնում։ Տեր, անողոք մահը հնձում է քո զավակներին…Մահը դավադրություն է քո արարած հրաշագործության դեմ։ Քո որդիները երբեք չեն հաշտվելու մահվան հետ, չեն ընդունելու, որ այն բնական ու բանական է։ Պետք է մտածել այդ մասին։
Կատարյալն իր աստվածային աջով մտածկոտ հարդարեց օգոստոսյան ցորենհասկի գույնի ուսնկախ վարսերը և խորիմաստ նայեց Բակուրին.
–Որդիս, դու ուզու՞մ ես, որ ես անմահություն ընծայեմ իմ հողեղեն զավկներին. ի՞նչ կա որ, ես կարող եմ տալ այդ անմահությունը, բազմացեք՝ ինչքան ուզում եք, ու՞մ եք խանգարում, միլիարդավոր տարիների ընթացքում հազիվ բնակեցնեք Տիեզերքի մի փոքրիկ անկյունն անգամ։ Հավիտենության ոսկե հունդերը դրված են իմ պատվիրանների մեջ։ Բայց իմ որդիները չեն հասկանում դա, նաև չեն հասկանում, որ ոգին վտանգված է Երկրի վրա։ Նրանք խոշոշում են միմյանց, արդարությանը պատվաստում անզգամություն, սուտ վկայություններով կործանում ազնիվ մարդկանց, առաքինությունն սպառվում է Երկրի վրա։ Նրանք քծնում են, սպանում, շնանում… Եթե ես բացեմ Անմահության ոսկե դուռը, ապա այդ ամբողջ լղպորությունը հոսելու է ներս և վտանգելու հենց այդ նույն Անմահության բազմապսակաձև առէջքը, որի մեջ անթեղված է կյանքի անընդհատության ծածկագիրը։
–Օ՜, վսեմագույն Տեր, ես չգիտեմ, թե մարդկությունն ինչպե՞ս կարող է ազատվել այդ սոսկալի չարիքներից։ Բայց եթե դու ապրեիր երկրի վրա, մեր կողքին, ապա բոլոր մարդիկ կլինեին հրեշտակի պես մաքուր, ոգին կտոներ իր հաղթանակը, և ինքնաբերաբար կվերանար Սատանայի, Դժոխքի և Քավարանի անհրաժեշտությունը։
Վերստին կենաբույր ժպիտը ծաղկեց Կատարյալի աստվածային դեմքին.
–Զավակս,–ասաց Բացարձակը,– լավ կլիներ, եթե ես միշտ լինեի ձեր կողքին, բայց ես այնտեղ եմ, որտեղ պետք է լինեմ։ Իմ տեղը և իմ գործը երեք տիեզերքների կենտրոնում է։ Ես այնտեղ Քաոսը պահում եմ զսպաշապիկի մեջ, որ չբարձրանա և չխճճի Մեծ Տիեզերքն ու աստղակուտակների շարժման ուղեծիրը, որ ներսից ու դրսից չդիվոտի և վտարանջի գոյականության հիմնանյութը։ Այդժամ ապակե դղյակի նման նման կփշրվի Տիեզերքը, և մենք կունենանք միայն ունայնություն, ունայնություն և ուրիշ ոչինչ։
Որդիս, դու իմացար այն, ինչ–որ ուզում էիր և կարող էիր իմանալ, և դա թող լինի հատույցը քո կրած տառապանքների, պահն է քո գնալու, իսկ մենք դեռ կհանդիպենք…
–Ե՞րբ, Տեր իմ,–ուրախությունից ճչաց Բակուրը։
–Քո երկրի ժամանակով հազար տարի հետո,– ասաց Կատարյալը՝ քաջալերիչ ժպիտ պարգևելով Բակուրին,– վերստին կհանդիպենք և կշարունակենք մեր անավարտ զրույցը կյանքի և անմահութան մասին։ Իսկ հիմա՝ վերադարձիր, վերադարձիր խաղաղությամբ։
–Գնամ, վսեմափայլ Տեր, ես այլևս տրտունջք չունեմ, ես այլևս այն Բակուրը չեմ, որ եկա քեզ մոտ, ես վերստին ծնված Բակուր իշխանն ու Բակուր նահապետն եմ, քանզի դու իմ «սուգը ցնծության փոխեցիր, իմ քուրձը հանեցիր ինձանից և ուրախություն հագցրիր»։
–Իրավ այդպես է,–ասաց Կատարյալը,– դու իրավ Բակուր իշխանն ես և Բակուր նահապետը, այժմ նաև՝Բակուր Առաքյալը, որովհետև ոչ–ոք քո չափ հետամուտ չէ արդարությանը։ Ես քեզ ուղարկում եմ Երկիր, որ ամենեցուն պատմես մեր հանդիպման մասին, ասես ամենեցուն, որ առաքինությունը մարդուն մոտեցնում է անմահության սեմին, իսկ նրանք, ովքեր հանդգնում են Տիրոջ Պատվիրանների դեմ, վտանգում են իրենց ոգին և հար կորցնում Տիրոջը տեսնելու երջանկությունը։ Գնա, Բակուր Առաքյալ և իմ խոսքը հասցրու իմ ժողովրդին, հացի մասին չմտածես, քո Տերը կտա քո հացը։ Չմոռանաս իմ անունից բարևել ձեռնասայլակավոր Դանիելին, ասա նրան, որ իր ջերմեռանդ աղոթքները հասնում են ինձ։
Կատարյալը վերստին տեղաշարժեց Տարածությունն ու Ժամանակը, և ձարխոտի ու ավշակի մեջ թաղված խրճիթը հայտնվեց Բակուրի առջև։
«« »»
Բակուրը, նստած կոճղանման քարե աթոռին, փակ աչքերով դեռ շարունակում էր զրուցել Տիրոջ հետ, երբ մոտեցան Նավին ու Հարութը.
–Հացը դրած է սեղանին, ինչու՞ չես գալիս…
–Տիրոջ մոտ էի, նոր եմ վերադարձել,– բացելով աչքերը՝ ասաց Բակուրը։
–Ուր էի՞ր,–լսածին չհավատալով, թե չհասկանալով՝ հարցրեց Հարութը։
–Մեր Տեր Աստծո մոտ էի, հենց նոր եմ վերադարձել,–կրկնեց Բակուրը,– ես մարդ–մահկանացուներից ամենաերջանիկն եմ և միակը, որին բախտ վիճակվեց տեսնել մեր Տիրոջը…
–Բակո, էդ ի՞նչ ես զառանց…,–Նավին ձգեց Հարութի թևից։
–Բակո ջան, ասում եմ՝ կարո՞ղ ա մրսել ես, ջերմ ունես, գնամ մուրաբայով թեյ սարքեմ քեզ համար…
–Հարութ եղբայր, ես չեմ նեղանում քեզանից, ես էլ քո տեղը լինեի՝ նույնը կասեի, բայց կրկնում եմ՝ նոր եմ եկել մեր Տիրոջ մոտից։ Ես մոռացել եմ ձախորդություն, տառապանք, ես երջանիկ մարդ եմ և ուզում եմ, որ դուք էլ մոռանաք մեր անբախտ անցյալը…
–Շատ լավ, Բակուր եղբայր, հիմա գնանք ճաշելու, իսկ երեկոյան մեզ կպատմես, թե ինչպես ես հանդիպել մեր Տեր Աստծուն։
–Տերը պատվիրել է ինձ՝ իր անունից բարևել ձեռնասայլակավոր Դանիելին։ Տիրոջ պատվերը չկատարած՝ ես ո՞նց մոտենամ սեղանին։ Դուք ինձ մի նայեք, հանգիստ գնացեք ճաշելու։
Բակուրը դժվարությամբ բարձրացավ տեղից, թաղիքի պես կոշտացած շալվարն ամրացրեց կեմով և ուղևորվեց դեպի ավտոճանապարհը, որն անցնում էր գերեզմանոցի մոտով։ Ճանապարհի մի կողմում գերեզմանաքարի հղկման արհեստանոց կար։ Բակուրը դանդաղաքայլ մոտեցավ արհեստանոցին։
–Բան ունե՞ս պատվիրելու,–հարցրին քարտաշ տղաները։
–Դեռ ժամանակը չի,–ասաց Բակուրը,–ուրիշ գործով եմ եկել։
–Ի՞նչ գործ,–զարմացած նրանք նայեցին միմյանց։
–Էս կողմերով ձեռնասայլակավոր մի մարդ է հաճախ անցնում, չգիտե՞ք՝ որտեղ է ապրում նա։
–Դանիե՞լը…
–Հա’, հա’, Դանիելը։
–Գերեզմանոցում,– ասացին նրանք։
–Որտե՞ղ, գերեզմանոցու՞մ…աչքիս՝ ծեր մարդ եք գտել, ծաղրու՞մ եք, հա՞…
–Չէ’, ի՞նչ ես ասում, պապի ջան, դու մեր ծնողներին ծնող ես գալիս, ո՞նց կարող ա… բա’, մենք էդքան անամոթ տղերք ե՞նք…
–Էդպես հա՞… էդ ուրիշ բան,– գոհացավ Բակուրը,–շնորհակալ եմ, ապրեք, երկար կյանք ունենաք,–նա գորովալից նայեց տղաներին,– բա, էդ մարդն ինչու է ապրում գերեզմանոցում։
–Կնոջ մահից հետո այնտեղից դուրս չի գալիս։ Փոքրիկ վրան է սարքել կնոջ գերեզմանի մոտ և գիշեր–ցերեկ այնտեղ է։
–Իաա՜…ա՜…,–Բակուրը պլշեց զարմանքից,– ասում եք՝ հիմա էնտեղ ա, հա՞…
–Այո, այո, այնտեղ է ։ Քիչ առաջ տեսանք։ Ամեն օր գնում, մի կտոր հաց, մի շիշ ջուր է առնում և վերադառնում գերեզմանոց։
«« »»
Արձանի պես անշարժ և երկար կանգնելուց հետո Բակուրը գլխով հրաժեշտ տվեց շիրմաքար հղկող տղաներին, ապա, դանդաղ մոտենալով գերեզմանոցի մետաղյա ծանր դարպասներին, ճիգով հրեց ետ և անբացատրելի զգուշությամբ մտավ ներս։ Նորից կանգնեց և, պինդ փաթաթելով շալվարն ամրացնող կեմի ծայրերը, գերեզմանների արանքի նեղլիկ կածաններով շարժվեց առաջ՝ կրկուտից նվացող ոլոքները քսելով միմյանց։ «Դանիել… իմ ախպեր, էդ ինչ բարդ մարդ ես դու,– քթի տակ ասաց ինքն իրեն՝ շարունակելով ճանապարհը,–տունդ, տեղդ թողել… Մարդիկ ուշ գիշերով վախվխելով են անցնում գերեզմանոցի մոտով, իսկ դու եկել, քնում ես այստեղ՝կնոջդ շիրիմը գրկած։ Իմ ախպեր, մի՞թե քո մայրը նրա համար է քեզ բերել աշխարհ, փայփայել ու երազել, որ դու քեզ էդպես կենդանի նվիրես գերեզմանոցին։
Դանիել, դու փակել ես հաշիվներդ աշխարհի հետ և այլևս ոչ մեկի չես սպասում, բայց դու մոռացված չես։ Դու սուրբ մարդ ես. մեր Տերը երեք անգամ տվեց անունդ և ինձ ուղարկեց քեզ մոտ։
Իմ ախպեր, ես էլ թշվառ մարդ էի, բայց մեր Տերն սփոփեց ինձ՝ իմ սուգը փոխելով ցնծության։ Սակայն դու ավելի շատ կարիք ունես սփոփանքի։ Մեր Տիրոջ սուրբ Ավետիսը շուրթերիս՝ գալիս եմ քեզ մոտ։ Ծեր մարդ եմ, արագ չեմ կարող, բայց գալիս եմ, արդեն շատ մոտ եմ քեզ. երևի՝ դու արդեն լսում ես ոտքերիս քստքստոցը։ Ձեռքդ մեկնիր ինձ…գալիս եմ…
Պատրիկ ԱՐՏԵՄԻ
