Գեւորգ Հալաջյանի՝ «Դեպի կախաղան» բանտային օրագիրը

Ապստամբներին պատժելու համար 1921-1928 թթ. թուրքական կառավարությունը մոտ 3000 մարդու կախաղան էր բարձրացրել, դրանց թվում պետք է լիներ նաեւ Գեւորգ Հալաջյանը, ում մահապատիժն Անկախության դատարանը, Գեւորգի գրագետ եւ պատճառաբանված դիմումների շնորհիվ՝ հետագայում փոխել էր 15 տարվա շղթայակապ բանտարկությամբ:

Թե ինչպե՞ս հայությունը 1915թ. ցեղասպանությունից հետո գոյատեւեց Օսմանյան կայսրության փլատակների վրա ստեղծված հանրապետական Թուրքիայի տարածքում, ջարդերից մազապուրծ հայ որբերի կյանքում ի՞նչ դերակատարում է ունեցել թուրքական զնդանում գտնվող մեկ հայը՝ Գեւորգ Հալաջյանը, ով հանիրավի մեղադրվում էր 1925 թ. Շեյխ Սաիդի ապստամբությունը ղեկավարելու մեջ, ովքե՞ր եւ ինչպե՞ս էին աջակցում մեծ կամքի ու խելքի տեր հայորդուն իր առջեւ ծառացած բարդ ու գրեթե անհնարին խնդիրները լուծելու համար. այս եւ մի շարք այլ հարցերին պատասխանում է հրապարակախոս-վերլուծաբան Սարգիս Հացպանյանը՝ փաստելով Գեւորգ Հալաջյանի՝ «Դեպի կախաղան» վերնագիրը կրող բանտային օրագիրը (1925-1928 թթ.):

Սարգիս Հացպանյանը ներկայացրեց Թուրքիայում 1921թ., 1925թ. եւ 1930-1931 թթ. տեղի ունեցած հակապետական ապստամբությունների մասին, որտեղ մեծ դերակատարություն են ունեցել հայերը:

Առաջին ապստամբությունը եղել էր Քոչգիրիում՝ 1921թ., երբ տեղի էթնիկ հայերը, 16 ալեւի եւ զազա աշիրեթներ (տոհմ), թվով՝ 35 հազար մարդ, ապստամբելով թուրքական կառավարության դեմ, պահանջում էին, որպեսզի իրագործվի Սեւրի դաշնագիրը: Ի դեպ, սա պատմության մեջ միակ ապստամբություն է Սեւրի դաշնագիրը կյանքի կոչելու համար: Այն, ինչպես եւ 1925 թվականին՝ Շեյխ Սաիդի, եւ 1930-1931 թթ. Աղրըի (Մասիս սարի տարածքում) ապստամբությունները իշխանությունների կողմից դաժանորեն ճնշվել են: Հայերն առաջինն էին, որ Երզնկայում ազատագրական շարժում ծավալելու համար հեղափոխական միտք էին հաղորդել զազաներին: Այդ գործում մեծ ավանդ ուներ Ռուբեն Տեր-Շիշմանյանը, մեզանում քաջ հայտնի՝ «Քեռին»:

Հրապարակախոս-վերլուծաբանը ներկայացրեց 1925 թ. զազաների հակապետական զինված ապստամբության, Գեւորգ Հալաջյանի մեղադրանքի մանրամասները: Վերջինիս գրեթե ողջ գերդաստանը՝ 7 տասնյակից ավելի մարդ, 1915 թ. զոհ էր գնացել թուրքի յաթաղանին (փրկվել էր ընդամենը 6-ը): Ծնունդով դերսիմցի Գ. Հալաջյանին մեղադրելուն հիմք էր հանդիսացել իր մանկության ընկեր, Բալաբան զազա աշիրեթապետ Գամեր Լութֆիի պատահական այցելությունը Մեծ կղզի եւ հյուրընկալվելը Հալաջյանին: Ճիշտ է, Գամեր Լութֆիի նպատակն էր, որպեսզի Գեւորգն օգներ իրենց պայքարին, սակայն Հալաջյանը հրաժարվել էր՝ իրեն չեզոք պահելով: Բալաբան զազա աշիրեթը զազաներից միակ տոհմն էր, որ մասնակցել էր թե՛ 1894 թ. եւ թե՛ 1915 թ. հայերի սպանդին, ինչի համար հետագայում բազմիցս զղջացել եւ ներողություն էր խնդրել: Անկախության դատարանը, Գեւորգի գրագետ եւ պատճառաբանված դիմումների շնորհիվ՝ հետագայում փոխել էր նրա պատիժը՝ 15 տարվա շղթայակապ բանտարկությամբ: Բռնավորներին 75 կգ կշռող շղթաներով կապկպված՝ ոտքով պետք է հասցնեին Սեբաստիայի բանտը:

Հալաջյանը դիմում է գրում, որ վատառողջ լինելու պատճառով չի կարող ոտքով հաղթահարել այդ ճանապարհը ու խնդրում, որ իրեն մեքենա տրամադրեն եւ ինքը կհոգա իր ճանապարհածախսը: Գեւորգ Հալաջյանը թուրքական բանտում անցկացրել է 1925-1928 թվականները: Այդ ընթացքում՝ ամեն օր սպասելով իր օրհասական վախճանին, գրում է «Դեպի կախաղան» գիրքը, որն իրենից ներկայացնում է բանտային օրագիր: Ձեռագրերը մաս առ մաս՝ մի քանի էջերով (880 էջ) բանտից աստիճանաբար դուրս է բերում նրան մշտապես այցի գնացած «քույր»… ուհին, ում անունը Գեւորգը երբեք չի գրում՝ անվտանգությունից ելնելով:

Բանախոսը ներկայացրեց այդ խիզախ հայուհու լուսանկարը, ում այսօր պարտական ենք մահապարտի հոգսերին ու ապրումներին տեղյակ լինելու եւ «Դեպի կախաղան» գիրքն ունենալու համար: Ցուցադրեց նաեւ Գեւորգ Հալաջյանի բանտային լուսանկարներից, ինչպես նաեւ նրա շնորհիվ փրկված որբ Հռիփսիմեի եւ այլոց լուսանկարներ:
Գեւորգ Հալաջյանը բանտում կարճ ժամանակում կարողանում է առաջին հարկի դժոխային պայմաններից տեղափոխվել երկրորդ հարկ, ուր լուսավոր էր եւ անհամեմատ լավ պայմաններ էին: Բանտում գրագրություն, ուսուցչություն է անում, վայելում թե՛ բանտապետի ու աշխատողների, թե՛ զազա, թուրք, քուրդ, չերքեզ դատապարտյալների հարգանքը եւ ի վերջո դառնում բանտի անցուդարձը տնօրինողը: Բանտը տեղակայված էր Սեբաստիայի կենտրոնում, ուր բացի Գեւորգից, կար մի հայ երիտասարդ եւս՝ Առաքելը, ում վիճակը թեթեւացել էր Գեւորգի գալով:

Հալաջյանի մասին իմանում է բանտից դուրս՝ Սեբաստիայում դեռ մնացած վախվորած հայությունը

Նախ նրան այցի են գալիս սեբաստացի հայուհիները: Բանտից Գեւորգը կարողանում է կազմակերպել եւ ղեկավարել սեբաստահայությանը, հայ երեխաների համար գաղտնի դպրոց է բացում, միջոցներ է հայթայթում եւ հարյուրավոր հայուհիների փրկում որբանոցներից ու հարեմներից, դուրս բերում երկրից եւ ճանապարհում Սիրիա, Հալեպ կամ այլ երկրներ: Անգամ բանտից դուրս՝ բաղնիք գնալու ճանապարհին եւ հենց բաղնիքում հանդիպումներ է կազմակերպում սեբաստահայերի հետ: Եվ այդ ամենն անում է գերուշադիր, խիստ հաշվարկած եւ գերզգույշ: Մանրակրկիտ մշակում, նախագծում է յուրաքանչյուր հայուհու փախուստի կազմակերպումը։ Օրինակ՝ երբ որբանոցում Հռիփսիմեին պատրաստվում էին պսակել մի թուրքի հետ, նա կապավորների միջոցով աղջկան սովորեցնում է, որպեսզի նա օրեր առաջ տեղեկացնի տնօրինությանը, որ դպրոցից վերադառնալու ճանապարհին, իբր, իրեն հետապնդել են ու աղջիկը խիստ վախեցել է: Ավելի ուշ, երբ Հռիփսիմեն անհետանում է, տնօրինությունը չի աղմկում՝ իրեն մեղավոր զգալով, որ միջոցներ ձեռք չի առել: Մի ուշագրավ դիտարկում էլ բանտային դաժան օրերից. սկզբնական շրջանում Հալաջյանին անվերջ հալածում, վիրավորում է բանտի տակավին երիտասարդ մի թուրք աշխատող: Անտանելի վերաբերմունքը պատճառ է դառնում, որպեսզի Գեւորգը մի օր հարցնի դրա պատճառը- երիտասարդը լացակումած ասում է, որ հայերը սպանել են իր ծնողներին ու նա որբ է մնացել… եթե հայերը չսպանեին, ապա ինքը ծնող կունենար եւ կգնար ուսում կառներ, ոչ թե բանտում կաշխատեր: Անմիջապես Գեւորգի գլխով միտք է անցնում՝ թուրքը ո՞ւր, սովորելը՝ ուր… հասկանում է, որ տղան հայ է: Իմանում, գտնում է, թե որտեղից կլինի, ուղղորդում է համապատասխան գյուղը: Մի երկու շաբաթից տղան վերադառնում է գլխիկոր, կոտրված: Նրան եւս Գեւորգն օգնում է երկրից դուրս գալ:

Գեւորգ Հալաջյանը 1926թ. ապրիլի 24-ի սգո օրը նշում է որպես իր մոր մահվան տարելիցի օր եւ բոլոր բանտվածներն ու բանտի աշխատողներն առավոտից մինչ ուշ երեկո, հերթով այցելում են Գեւորգի սենյակ, ուր նա արհեստական շիրմաքար էր ստեղծել, մոմավառություն արել, ցավակցում նրան: Այդպես էլ նա նշում է մայիսյան հաղթանակի օրը, որպես Բուլղարիայում իր եղբոր որդու՝ Ազատի ծննդյան օր:

Բանտում նստած, այլ հասցեով նամակագրություն է իրականացնում Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարության հետ՝ սեբաստահայության ներգաղթը կազմակերպելու համար: Ամիսներ անց սեբաստահայերը Խորհրդային Հայաստանի մայրաքաղաքում հիմնում են Մալաթիա-Սեբաստիա թաղամասը:

Բանտված նա կարողանում է իր կապավորների միջոցով շրջան առ շրջան հավաքել վերապրող հայերի թիվը, ստեղծելով վիճակագրական տվյալների այնպիսի բազա, որ մինչ այդ չկար Թուրքիայում ողջ մնացած հայության թվաքանակն իմանալու համար: 1932 թվականին Բոստոնում լույս է տեսել Գեւորգ Հալաջյանի (ներկայանում է որպես Թափառական)՝ «Դեպի կախաղան» գիրքը:

Հալաջյանը մինչեւ ցեղասպանությունը՝ 1914 թվականին ուսումնասիրել էր Դերսիմը: Բազմաթիվ արժեքավոր տեղեկություններ է բերում Դերսիմի հայերի, նրանց դավանափոխության եւ ազգափոխության, բնակավայրերի մասին: Ի դեպ, նա այնքան մանրամասն ու ճշգրիտ է նկարագրում Հողդար եւ Քարփանկ կոչվող բլուրները, որոնց տակ Լուսավորչի հրամանով ծածկել են հայկական հեթանոսական տաճարներն ու մեհյանները, որ հնագետները կարող են այդ նկարագրություններով պեղել ու հանել հայոց հնագույն տաճարներն ու մեհյանները, գուցե եւ Անահիտի տաճարը:

Գեւորգ Հալաջյանը մահացել է 1966 թվականին՝ Խորհրդային Հայաստանում: Նրա «Դերսիմի հայերի ազգագրությունը» աշխատությունը հրատարակվել է Երեւանում՝ 1973 թվականին: Այն 20-րդ դարի սկզբում Արեւմտյան Հայաստանում ապրող ժողովուրդների՝ հայերի, զազաների, թուրքերի, քրդերի եւ չերքեզների մասին վիճակագրական տվյալներ է պարունակում եւ անգնահատելի աշխատանք է, քանզի նմանը Թուրքիայում գոյություն չունի:

Սարգիս Հացպանյանը փաստեց, որ այսօր «Դեպի կախաղան» գիրքն ամբողջությամբ իր եւ մի խումբ նվիրյալների ջանքերով թարգմանվում է թուրքերեն եւ այն պետք է լույս տեսնի Կ.Պոլսում եւ ցավով նկատեց, որ Մեծ եղեռնի 100-րդ տարելիցի առիթով՝ թուրքերը ցանկանում էին իրենց ծախսերով 15 գիրք թարգմանել հայերենից եւ հրատարակել, փոխարենն ակնկալելով մեզնից, որ մենք եւս 15 գիրք թարգմանեինք թուրքերենից եւ հրատարակեինք այստեղ՝ Երեւանում, սակայն նրանց դիմում-նամակները մեզանում մի չինովնիկի սեղանից մյուսին են անցել ու երեւի ճանապարհին անհետ կորել, որ առայսօր ոչ մի պատասխանի չի արժանացվել: Գեւորգ Հալաջյանի՝ «Հայ ազգագրությունն ու բանահյուսությունը» աշխատանքը կարող է լավագույն կամուրջը հանդիսանալ հայ եւ զազա ժողովուրդների բարեկամության համար:

Ազգանվեր գործ է արել նաեւ «Վերելք» ակումբը, ի դեմս Արծրուն Պեպանյանի՝ հրատարակելով Գեւորգ Հալաջյանի «Դեպի կախաղան» գրքից հայերիս վերաբերող առանձնացված մասերը՝ նույնանուն խորագրով:

«Գեւորգ Հալաջյանի բանտային օրագիրը պիտի լինի ամեն հայ ընտանիքում։ Այս որակի հերոսների օրինակով սերունդ դաստիարակելու դեպքում մենք կունենանք մեր հեռավոր, հզոր նախնիներին արժանի սերունդ»,- ասվում է «Վերելք» ակումբի հրատարակած՝ 170 էջանոց գրքի վերջաբանում:

ԳՈՀԱՐ ԱՐՇԱԿՅԱՆ

«Առավոտ» օրաթերթ
04.03.2015