Այսօր Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի Մեծ պալատում Փերինչեքն ընդդեմ Շվեյցարիայի գործով վճռի դեմ Շվեյցարիայի բողոքի լսումներին որպես երրորդ կողմ ներգրավված Հայաստանը ներկայացրել է իր դիրքորոշումը գործի վերաբերյալ: Հաշվի առնելով գործի վերաբերյալ հասարակական մեծ հետաքրքրությունը՝ ներկայացնում ենք բանավոր ներկայացված Հայաստանի դիրքորոշումը:
Գևորգ Կոստանյան
Պարոն նախագահող, հարգելի դատավորներ, պատիվ ունեմ դիմել Ձեզ որպես Հայաստանի Հանրապետության կառավարության ներկայացուցիչ:
Ուղիղ հարյուր տարի առաջ Օսմանյան կայսրությունը նախաձեռնեց հայ ժողովրդի լայնածավալ ու համակարգված ոչնչացումը: Այս տարի ապրիլի 24-ը առանձնահատուկ նշանակություն ունի՝ այդ օրը նշվում է ոճրագործության հարյուրամյակը. բայց ոչ այն պատճառով, որ կոտորածներն ու աքսորները տեղի են ունեցել միայն այդ օրը: Ոչ, դրանք տևել են 25 տարուց ավելի՝ 1895-1923թթ.: Բայց 1915 թվականի այդ օրը նախապես պլանավորված և ցինիկ կերպով թուրքական իշխանությունները հավաքեցին բոլոր հայ մտավորականներին՝ հարյուրավոր գրողների, երգահանների, արվեստագետների, համայնքային ղեկավարների և սպանեցին նրանց: Հայ տղամարդիկ, որոնցից շատերն, ի դեպ, ծառայում էին օսմանյան բանակում, սրի քաշվեցին: Կանայք, երեխաներն ու ծերերը ուղարկվեցին անապատ՝ մահվան քայլերթի, որտեղ նրանք սովի մատնվեցին, խոշտանգվեցին, բռնաբարվեցին և սպանվեցին: Կանխամտածված կերպով ոչնչացվեց հայ բնակչության կեսից ավելին: Այս հիշողության կսկիծը շարունակում է ապրել հայերի սրտերում ու մտքերում: Նրանք, ում հաջողվեց փրկվել, հաճախ նախանձում էին մահացածներին՝ տեսնելով այն ինչ կատարվում է: Նրանք զրկվեցին ամեն ինչից՝ ընտանիքից, սեփականությունից, մշակութային և հոգևոր ժառանգությունից: Նրանք, ում հաջողվեց խուսափել տեղահանությունից, նախանձում էին հեռացածներին, քանի որ իրենք կորցրեցին ավելին՝ զրկվեցին հայկական ինքնությունից՝ տասնյակ տարիներ ապրելով վախով, որ կարող է բացահայտվել իրենց հայ լինելը: Ապրեցին փոխված անուններով, բռնի ուժով փոխված հավատքով՝ իրար գաղտնի զգուշացնելով չբարձրաձայնել հայերեն խոսքը, որ կարողացել էին պահպանել:
Կարդացեք նաև
Հայ ժողովուրդը փրկվեց և հաղթահարեց. Մենք երբեք չենք խնդրել այս դատարանին խոսել տանջանքների մասին, որոնց ականատես են եղել ոչ միայն անհատները, այլև համայնքներն ու ողջ ազգը: Բայց հայ ժողովուրդը չէր էլ սպասում, որ հարյուրամյակի նախաշեմին կհայտնվի այս դատարանում՝ փորձելով պաշտպանել սեփական պատմությունը կույր ժխտողականությունից, չէր սպասում, որ այս դատարանը երբևէ հնարավորություն կընձեռի ժխտողականներին ապահով հանգրվան ունենալ իրենց հայտարարությունների համար, որոնք արդեն այսօր օգտագործվում են պատմությունը խեղաթյուրելու քարոզչական նպատակներով:
Որպես ներգրավված կողմ, Հայաստանի դերն է մատնանշել այն ճշգրիտ սկզբունքները, որոնցով պետք է լուծվի այս գործը, ինչպես նաև ընդգծել այն սխալները, որ տեղ են գտել ստորին պալատի վճռում: Կարևոր է ոչ այնքան դատարանի հետևությունը, որքան դատարանին ներկայացված փաստերի անճշտությունը, իրավական և տրամաբանական սխալները, որոնք բարենպաստ պայմաններ ստեղծեցին ցեղասպանությունը ժխտողների համար ողջ աշխարհում: Մենք այստեղ ենք ապահովելու նման սխալների կրկնության բացառումը մի դատարանի կողմից, որ հանդես է գալիս հանուն մարդու իրավունքների:
Թույլ տվեք ներկայացնել պարոն Ջեֆրի Ռոբերտսոնին և տիկին Ամալ Քլունիին, ովքեր կշարունակեն ներկայացնել Հայաստանի դիրքորոշումը:
Ամալ Քլունի
Պարոն նախագահող, հարգելի դատավորներ, ինձ համար պատիվ է հանդես գալ Հայաստանի Հանրապետության անունից: Ինչպես ներկայացրեց իմ գործընկեր պարոն Ռոբերտսոնը, մեր դիրքորոշումն այսօր նպատակ ունի ճշգրտել այս գործում առկա տվյալները: Դատարանի վճռի ամենակարևոր սխալն այն է, որ կասկածի տակ է դրվել 100 տարի առաջ հայերի դեմ ցեղասպանության իրականության փաստը: Ես պնդում եմ, որ ցեղասպանության վերաբերյալ գնահատականը՝ 1. Դա անհրաժեշտ չէր այս գործում, 2. Դա արվել է առանց պատշաճ փաստահավաք գործընթացի և 3. ամենակարևորը՝ դա սխալ է:
Դատարանն ինքն էլ է ընդունել, որ «չէր պահանջվում որոշել», արդյոք հայկական ջարդերը «ցեղասպանություն էին, թե ոչ»: Դա նաև դիմումատուի դիրքորոշումն է: Եվ Հայաստանի կառավարությունը համաձայն է:
Անհրաժեշտ չլինելուց բացի, ցեղասպանության վերաբերյալ ստորին պալատի մեկնաբանությունները որևէ հիմնավորում չունեն և արվել են առանց նույնիսկ Հայաստանի օգնությանը դիմելու: Դատարանը չի բացատրել, թե ինչու էր վերացրել շվեյցարական դատարանների որոշումը, որոնք լսել էին գործը և հետազոտել գործին առնչվող ապացույցները և եզրահանգել էին, որ ցեղասպանությունը հայտնի և ապացուցված իրողություն է: Փոխարենը, ստորին պալատը եզրահանգել էր, որ ցեղասպանությունն անհայտ և անապացուցելի է առանց օգտագործելու իր տրամադրության տակ առկա փաստահավաք գործիքներից որևէ մեկը: Դատարանը չի պահանջել նաև փաստաթղթային ապացույցներ, չի լսել վկաների հարցաքննություն, չի ներգրավվել փորձագետներ և չի իրականացրել քննություն տեղում:
Այս Դատարանն այն հարթակը չէ և Փերինչեկի գործն այն գործը չէ, որի ընթացքում պետք է որոշվի պետության պատասխանատվությունը ցեղասպանություն հանցագործության համար: Սակայն եթե այս Պալատը մտադիր է դատական վճիռ կայացնել նման կարևոր հարցի վերաբերյալ, ապա հայկական պետությունը պետք է պատշաճ ներգրավվածություն ունենա դատարանում: Այդ պարագայում մենք ուրախ կլինենք ապացույցներ տրամադրելու հնարավորության համար, որոնք մեր կարծիքով հիմնավոր են և կապացուցեն, որ տեղի են ունեցել համակարգված ոճրագործություններ, որոնք այսօր կորակվեին որպես ցեղասպանություն:
Վճռում Դատարանի դիրքորոշումը ցեղասպանության վերաբերյալ պարզապես սխալ է: Հայերի դեմ կատարված ոճրագործությունների ապացույցները, որոնցից մի քանիսը ամփոփ ներկայացված են չհամընկնող կարծիքում, հստակ ապացուցում են և՛ տեղի ունեցածը, և՛ դրա ետևում եղած ցեղասպանություն իրագործելու նպատակը:
Ժամանակակիցների լուսանկարները ցույց են տալիս մահվան քայլերթերն ու համակենտրոնացման ճամբարները, որտեղ հազարավոր հայեր են զոհվել: Կան գլխատումների, այրված մարմինների, դեպի անապատ ուղղվող հայերով լի գնացքի վագոնների և արյունով լցված Եփրատ գետի լուսանկարներ: Կան ժամանակակից ականատեսների վկայություններ լրագրողների կողմից, այդ թվում Նյու Յորք Թայմզի տասնյակ հոդվածներ, որոնցից մեկը հաղորդում էր Օսմանյան առաջնորդ Թալեաթ փաշայի խոսքերն առ այն, որ «Քրիստոնյաները տեղ չունեն Թուրքիայում»:
Կան մեծ թվով ժամանակակից դիվանագիտական հաղորդումներ դեսպանների կողմից` ուղարկված իրենց մայրաքաղաքներ, և այսօր դեռ հասանելի են պետական արխիվներում: Օսմանյան կայսրությունում ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորգենթաուն օրինակ հաստատում էր, որ «ընթանում է ռասայական բնաջնջման արշավ» ընդդեմ հայերի: Նույնիսկ Թուրքիայի դաշնակից Գերմանիայի դեսպանն ասել է, որ կառավարության ղեկավարները ընդունում էին, որ իրենց գործողությունների նպատակը «հայերի լիակատար ոչնչացումն է»: Եվ 1915-ի մայիսին, համատեղ հայտարարությամբ Ֆրանսիան, Մեծ Բրիտանիան ու Ռուսաստանը դատապարտել են մարդկության և քաղաքակրթության դեմ Թուրքիայի հանցանքները:
Կան նաև օսմանյան օրենքներ, որոնց միջոցով տեղահանվել և ունեզրկվել են հայերը, նրանցից հարկադրաբար վերցվել են տներն ու եկեղեցիները: Մուստաֆա Արիֆը, ով 1917 թվականին օսմանյան կայսրության ներքին գործերի նախարարն էր, ընդունել է, որ իր նախորդները հայերին բնաջնջելու համար կիրառել են տեղահանման մասին օրենքը: Բացի այդ, 1920 թվականի Սևրի պայմանագրով Թուրքիայի կառավարությունը պարտավորվել է հանձնել ջարդերի համար պատասխանատու անձանց:
Գոյություն ունեն օսմանյան դատարանների վճիռներ, որոնցով նույնպես ոճրագործության հիմնական իրականացնողները մեղադրվել և դատապարտվել են մահվան: Դրանց թվին են պատկանում տրիբունալի կողմից վարչապետ Թալեաթ փաշայի, ինչպես նաև Պատերազմի նախարարի, Նավատորմի նախարարի և այլ բարձրաստիճան պաշտոնյաների դատավարությունները: Հայերի կոտորածների համար նրանք դատապարտվել են զանգվածային ջարդերի և ոչ թե ցեղասպանության մեղադրանքով, միայն այն պատճառով, որ ցեղասպանություն բառը դեռ ստեղծված չէր:
Ինչպես նշված է դատարանի համատեղ համընկնող կարծիքում. կան բավարար ապացույցներ, որ հայերի նկատմամբ իրականացվել է հարյուր հազարավոր մարդկանց մահվան և տանջանքների հանգեցնող պետական քաղաքականություն՝ որի հետևանքով, հայերը, որպես առանձին ազգ, հայտնվել են ոչնչացման եզրին:
Այդպիսի ապացույցների առկայությունը բերել է հայկական ցեղասպանության ճանաչմանը տարբեր կառավարությունների, խորհրդարանների, միջազգային կազմակերպությունների, պետական պաշտոնյաների և ազգային դատարանների կողմից՝ ողջ աշխարհում: Միայն Թուրքիան է պաշտոնապես ժխտել այն: Դա ավելի մանրամասն ներկայացված է Հայաստանի գրավոր դիրքորոշման մեջ:
Այսպիսով մենք նշում ենք, որ Հայաստանը՝ որպես երրորդ կողմ, դիրքորոշում չի ներկայացրել գործի էության վերաբերյալ: Սակայն Հայաստանը բնավ նպատակ չունի առարկել խոսքի ազատության դեմ, առավել ևս Թուրքիայի նպատակը դրա պաշտպաները չէ: Դատարանին, իհարկե, հայտնի է Թուրքիայում խոսքի ազատության անմխիթար վիճակը. Այս դատարանն ազատ խոսքի իրավունքի խախտումներ է արձանագրել Թուրքիային վերաբերող 224 առանձին գործով: Այսպիսով, չնայած այս գործը վերաբերվում է Թուրքիայի քաղաքացու, Հայաստանը նույնպես շահագրգռված է, որ իր սեփական քաղաքացիները նույնպես չհայտնվեն ազատ խոսքի չափից դուրս քրեականացման ծուղակում:
Պարոն նախագահ, պատմության մեջ առաջին անգամ այս Դատարանը պետք է դիտարկի հայերի դեմ գործած ցեղասպանությունը: Այն վճիռը, որ դուք վերանայում եք, սխալ ուղղությամբ տանող լուրջ քայլ էր. Փերինչեկն ու Թալեաթ փաշա կոմիտեի (խումբ, որին եվրոպական խորհրդարանը մեղադրել ռասիզմի և այլատյացության մեջ) իր գործընկերները ոգևորությամբ են ընդունել ցեղասպանության վերաբերյալ դատարանի գնահատականները, և հաղթականորեն հայտարարել են, որ այս վճռով մեկընդմիշտ լուծվել է հայկական հարցը:
Ցեղասպանության վերաբերյալ ստորին պալատի վճռում առկա եզրահանգումներն անարգում են մեկ դար առաջ Օսմանյան կայսրությունում զոհվածների հիշատակը և աջակցում են նրանց, ովքեր ժխտելով ցեղասպանությունը հրահրում են ռասայական ատելություն և բռնություն: Հուսով ենք, որ Մեծ պալատը կուղղի այդ սխալը:
Մանրամասները կարող եք կարդալ` «Փաստինֆո»-ի կայքում
