«Առանց այդ ցավը գիտակցելու հնարավոր չէ նորմալ պատմություն կերտել: Իմ ընտանեկան պատմությունը մի կողմ թողնենք, Ջեմալ Փաշային էլ մի կողմ թողնենք, ես գրեցի այս գիրքը, քանի որ որպես մտածող մարդ, ես սկսեցի Օսմանյան կայսրության պատմությունը դնել կասկածանքի տակ: Ես ունեի կասկածներ և հասկացա, որ դա կեղծ պատմություն է: Երբ հարց տաք, թե ինչ է Հայոց ցեղասպանությունը, ես կասեմ, որ դրա հիմքում կա թուրքական ազգայնամոլություն: Մենք, եթե այսօր Թուրքիայում ունենք ժողովրդավարական խնդիր, դա սկիզբ է առնում իթիհադական շրջանից»,- այսօր «Մոսկվա» կինոթատրոնում ասաց Ջեմալ փաշայի թոռ Հասան Ջեմալը՝ պատասխանելով հարցին, թե նրա «Հայոց ցեղասպանության» մասին գիրքը գրելը հանդուգն քայլ էր եւ ինչը բերեց գիրքը գրելու մտքին:
Նրա խոսքով, Թուրքիայում կա քրդական հարց, ինչը խոսում է, որ երկրում չկա մարդու իրավունքների պաշտպանություն, չկա ժողովրդավարություն: Նա ասաց, որ հետազոտել է ոչ միայն քրդական հարցը, այլ ընդհանրապես ավտորիտար ռեժիմը, մասնավորապես 1915 թվականի հայոց ցեղասպանությունն ու Դերսիմի կոտորածը:
«Նախորդ նախարարներից մեկը այն ժամանակվա ասել էր, որ Դերսիմում ինքը բացահայտել է, որ մկների նման քրդերին մտցրին քարանձավներ ու թունավորեցին եւ այսօր այդ ձայնագրությունը կարող եք գտնել քեմալիստական հանրապետական կուսակցության արխիվներում: Երբ սկսեցի այս ամենով զբաղվել, հասա մինչեւ 1915 թիվը ամենակոշտ տաբուին: Ճիշտ է, քրդերի հարցը մեծ հարց է, բայց 1915 թվի մասին խոսելն էլ կարող է մեծ գլխացավ դառնալ: Հրանտ Դինքը գիտեր այդ մասին, գիտեր, որ ցեղասպանության հարցը միայն անցյալի հարց չէր, այն այսօրվա խնդիրն է: Ու ինքը կպավ այդ հարցին, անհանգստացրեց այն մարդկանց: Իրենից հետո հասկացանք, որ ցեղասպանության հարցը միայն երեկվա հարց չէ, այսօրվա խնդիր էլ է: Նա լավ գիտեր, որ այսօրվա խնդիր է ու շատ թանկ վճարեց իր քաջության համար: Մենք պետք է շարունակենք տեղաշարժել քարերը; Հրանտի մահն էր, որ շատ լավ սկսեցի գիտակցել ցեղասպանության ցավը: Հրանտ Դինքը, երբ մահացավ, հասկացա, որ հասարակության մեջ պետք է շարժել քարերը, այդ ժամանակ է, որ դուք շարժում եք նաեւ մտքի քարերը, կարող է դա ցավոտ լինել, կարող է, թվալ, թե դուք դավաճանում եք, ձեզ հակասում եք; Երեկ այլ կերպ էի մտածում, այսօր ցեղասպանություն եմ ասում, այսինքն դավաճանո՞ւմ եմ երեկվա գրածին:
Ինչ սպասել Թուրքիայից ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին ընդառաջ, Հասան Ջեմալը պատասխանեց.«Չգիտեմ՝ ինչ կանի Թուրքիայի պետությունը: Թուրքիայի կառավարությանը, նախագահ Էրդողանին շատ եմ քննադատում, ծանր հարվածներ եմ հասցնում նրան: Անցած տարվա նրա՝ ապրիլի 24-ի ցավակցական ուղերձը, որ հնչեցրեց, իմ հոդվածների մեջ գրեցի, որ կարեւորում եմ ու դրական քայլ է: Թուրքիայի պատմության մեջ այսքան բարձր մակարդակով արված առաջին ելույթն էր, ընդգծեցի, որ կային թերություններ, բայց մոտեցման փոփոխություն չէր ինձ համար, այն ազգայնականությունը դեռ չի դուրս եկել: Հենց մի քանի օր անց ինքը ասաց՝ կներեք ինձ հայ ասացին, այստեղ հակասող բան կա: Կամ Դինքի սպանության հետ կապված այդպես տարօրինակ ելույթներ ունեցավ, թե անձնական հողի վրա արված սպանություն էր, չգիտեմ ինչպես մեկնաբանել: Լավատես չեմ՝ ինչ կլինի հարյուրամյակին, բայց եթե այդ մարդը՝ նախագահը նման ցավակցական ուղերձով է հանդես եկել այս տարի, ուրեմն միգուցե կկարողանան դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու ճանապարհով որոշակի քայլեր անի, միգուցե քայլ կանի, որ սահմանները բացվեն ու միգուցե մի քիչ էլ առաջ կգնա իր ցավակցական ուղերձից»:
Կարդացեք նաև
Արփինե ՍԻՄՈՆՅԱՆ
