Երկու մասի կիսված տունը կանգուն չի մնա փոթորկին:
Աբրահամ Լինկոլն
Եթե Մամիկոնյանները հայ խաչելության և սրի շողշողուն քարերն են, Բագրատունիք հայ խոհականության քարե սյուներն են:
Կարդացեք նաև
Նիկողայոս Ադոնց
Շատերի համար պարզ է և տեսանելի, որ ժամանակակից հայ ժողովրդի մեջ գոյություն ունի երկու կողմնորոշում՝ արևելյան և արևմտյան: Մեր հասարակության ներկայիս բարձր քաղաքականացվածության պատճառով դա ընկալվում է հիմնականում քաղաքական կտրվածքով՝ որպես ժամանակակից երկու աշխարհների միջև մեր գտնվելու հետևանք: Դեմոկրատիա թե ավտորիտարիզմ, Արևմուտք թե Ռուսաստան և այլն: Այս հարցի պատմական ասպեկտը ներկայացրել և քննարկել է Նիկողայոս Ադոնցը իր «Քաղաքական հոսանքներ հին Հայաստանում» հրաշալի հոդվածում, որտեղ ցույց է տրվում միջնադարյան Հայաստանի պատմության զարգացումը երկու՝ «Բագրատունիների» և «Մամիկոնյանների» գծերի հակադրության և պայքարի արդյունքում:
Մինչդեռ իրականությունն ավելի բարդ է և բազմակողմանի:
Երևույթի պատմական սկիզբը մեզանում ի հայտ է գալիս հելլենիզմի դարաշրջանից: Ավելի հին ժամանակների համար դժվար է խոսել՝ տեղեկությունները թերի են: Իսկ հելլենիզմից սկսած արդեն կար այդ երկփեղկվածությունը՝ և՛ Հայաստանում, և՛ մերձակա երկրներում, այդ թվում և տարածաշրջանի «գերտերություն» Իրանում: Եվ խոսքը հասարակության ոչ թե և ոչ միայն քաղաքական բաժանման կամ կողմնորոշումների մասին է, այլ շատ ավելի ընդհանուր և խորը՝ մշակութային, աշխարհայացքային, արժեքային և կրոնական կողմնորոշումների մասին:
Այսպես, Տիգրան Մեծը, ըստ իր մասին եղած արևմտյան հեղինակների տեղեկությունների, մի տիպիկ արևելյան, բարբարոսական վարքով ու բարքով բռնակալ էր, որը ենթակա երկրների արքաներ էր լծում իր կառքին: Բայց օբյեկտիվ փաստերով որ նայենք, բոլորովին այդպես չէր: Իր գործունեությամբ նա «հունասեր» էր, հելլենիստական քաղաքակրթության կողմնակից: Դատելով եղած տվյալներից, նրա ժամանակ է վերջնականապես կանոնակարգվել հայոց հեթանոսական դիցարանը, որպես երկու՝ հայ-իրանական և հունական աստվածների սինկրետիկ մի համակարգ (տարասեռ կրոնների միավորում), երկու աշխարհների մշակույթների մի սինթեզ: Աստվածները կոչվում էին երկու անուններով՝ Արամազդ-Զևս, Տիր-Ապոլոն, Անահիտ-Արտեմիս և այլն: Երկրի աշխարհիկ և հոգևոր վերնախավն ընդգրկված էր հելլենիստական ոլորտում, իսկ ստորին խավերը, ինչպես լինում է նման դեպքերում, ավելի կառչած էին իր հին տեղական կենսակերպին, մշակույթին և վաղուց ի վեր իրանական ազդեցության տակ գտնվող հավատալիքներին: Սա՝ կրոնական ոլորտում, որն առավել տեսանելի է և առավել պարզ է բնութագրում հասարակության կողմնորոշումները: Ինչ վերաբերում է քաղաքական կողմնորոշումներին, ակնհայտ է, որ և՛ Տիգրանի արքայատոհմի՝ Արտաշիսյանների, և՛ նրա հաջորդ Արշակունիների ժամանակ Հայաստանում առկա էին երկու, այսպես ասենք, «կուսակցություն», իրենց քաղաքական կողմնորոշումներով դեպի աշխարհի երկու հզորները՝ Իրան և Հռոմ:
Քրիստոնեությունը մեզանում ընդունվեց «վերևից»: Դա դինաստիական և քաղաքական քայլ էր, Արշակունիների անկախությունը պահպանելու և իրանական դուրս մեր ինքնությունը պահպանելու համար: Այս անգամ ևս բարձր խավը սովորաբար հետևում էր իր աշխարհիկ և հոգևոր առաջնորդներին՝ արքունիքին և եկեղեցուն, իսկ ժողովուրդը, ինչպես և առաջ, դեռ երկար պիտի կառչած մնար իր հին, ավանդական մշակույթին և հեթանոսական հավատքին:
Հետագայում Հայաստանը գոյատևում էր իսլամական՝ արաբական աշխարհի և քրիստոնյա Բյուզանդիայի միջև: Հասարակության մեջ ներկայացված էին այդ երկու աշխարհների և՛ մշակութային և՛ քաղաքական համակիրները: Այստեղ դրությունն այնքան էլ միարժեք չէր: Չկար միավորող ուժը՝ հզոր պետությունը, և հասարակության աշխարհիկ վերնախավը՝ արիստոկրատիան ինքը ևս բաժանված էր երկու՝ արևելյան ու արևմտյան կողմնորոշում ունեցողների միջև:
Կիլիկյան Հայաստանում քաղաքական երկփեղկվածությունը արևելյան և արևմտյան միջև ակնհայտ է և հատուկ քննարկում չի պահանջում:
Հետագայում, երբ վերացել էր երկրի վերնախավը՝ արիստոկրատիան, մշակութային երկփեղկվածությունն արտահայտվում էր այսպես: Ժողովուրդը, իր հոծ զանգվածով, ապրում էր արևելյան՝ իր իսլամական տիրող-հարևաններին նման կենսակերպով, և աշխարհիկ արժեքների մեծ մասը տեղական՝ իսլամական-ադաթային էին: Մյուս կողմից ժողովուրդը դավանում էր քրիստոնեություն, որը նրա առաջատար հոգևորականներին ու աշխարհիկ անհատներին ձգում էր դեպի Արևմուտք, Ռուսաստան, դեպի լուսավոր քրիստոնյա աշխարհը:
Ռուսական և սովետական տիրապետության դարաշրջանում արդեն նոր վերնախավը՝ մտավորականությունը, ապա և կուսակցական գործիչները, ռուսական քաղաքական կողմնորոշում ունեին, բայց և մտավորականներից շատերի հայացքն ուղղված էր դեպի ազատ Արևմուտքը:
Ցեղասպանությունը մեր ժողովրդին բաժանեց հայրենաբնակների և սփյուռքահայերի, ինչն ավելի խորացրեց երկփեղկվածությունը: Հատկանշական է, որ սփյուռքահայերի մեծ մասը, ապրելով արևմտյան քաղաքակրթության երկրներում և Ռուսաստանում, որպես իրենց երկրների նորմալ քաղաքացիներ, արևմտյան կողմնորոշման են, իսկ որպես հայեր, իրենց ինքնությունը պահպանելու ջանքերում՝ արևելյան: Ասենք, ԱՄՆ-ի ռաբիսը, մերձավորարևելյան երկրների կլկլոցներով, շատ ավելի արևելյան, անմակարդակ ու տխուր մի բան է, քան հայրենի ռաբիսը:
Մշակութային առումով մեր ներկայիս երկփեղկվածությունն ամենից ակներև ի հայտ է գալիս երաժշտության մեջ: Դասական, ջազ, ռոք, հակադրված ռաբիսին, այլ կերպ՝ արևմտյան կամ ռաբիս, իսկ անձնավորված՝ Արամ Խաչատրյան կամ Արամ Ասատրյան: Ռաբիսը, ինչպես և ռոքը կամ, որոշ չափով ջազը, կենսակերպ է, փիլիսոփայություն: Դասական և արևմտյան արվեստի կողմնակիցները առաջ զզվում, ատում և արհամարհում էին այն: Ներկայումս էլ այդ վիճակը որոշ չափով պահպանվում է, միայն ոչ այնքան սուր դրված:
Արևելք և արևմուտք, մշտական հակադրություն և պայքար: Իսկ ո՞րն է հայկականը: Պահպանվել է մեր լեզուն՝ հայերենը: Բայց այն ենթարկվել է հզոր ազդեցությունների, և հնդեվրոպական մյուս լեզուներից շատ է առանձնանում: Հայկական հնագույն երաժշտությունը պահպանվել էր մինչև վեջին ժամանակները, և Կոմիտասը կարողացավ ձայնագրել հազարավոր երգեր: Թվում է, թե դրանցից շատերը ոչ արևելյան են, ոչ արևմտյան, այլ հայկական՝ հնագույն ակունքներից եկող: Հայերեն լեզվի երաժշտությունը: Հոգևոր ոլորտի մյուս դրսևորումները՝ արվեստ, գրականություն, հավատալիքներ, այդքան պահպանողական չեն: Բայց շատ բան առանձնահատուկ է: Ինչպես ասվեց, հնագույն հայոց հոգևոր մշակույթի մասին մենք քիչ բան գիտենք, իսկ ինչ որ սկսում է ի հայտ գալ սկսած հելլենիզմից, երկու մշակույթների սինթեզն է: Եվ ինչպես պիտի այս հազարամյակներ տևող հակադրության պայքարում պահպանվեր, ձևավորվեր ու զարգանար հայկականը: Կար միակ մի ճանապարհ՝ սինթեզը: Եվ հայկական մշակույթը, սկսած փաստորեն պատմության լուսաբացից, սինթետիկ է, հենց այդ սինթեզի արդյունքը: Իրոք, ի՞նչ է հայկականը եթե ոչ սինթեզ: Ասենք, Արշակունի արքաները մինչև վերջ կրում էին իրանական կրոնական (զրադաշտական) անուններ՝ Տրդատ, Արշակ, Վռամշապուհ, բայց քրիստոնյա էին կրոնով, Բագրատունիներն օգտագործում էին չալմա, բայց նորից մնալով քրիստոնյա:
Նայենք մեզ հարևան և շատ առումներով բախտակից Վրաստանի պատմությանն ու իրականությանը: Շատ բան նման է, բայց շատ բան էլ ոչ: Այնտեղ մինչև հիմա պահպանված է տեղական հնագույն երաժշտությունը, արևելյան ռաբիսը խոր արմատներ չի ձգել, ողջ ժողովուրդը, առաջ իր մինչև հիմա պահպանված արիստոկրատիայի, իսկ հիմա՝ նոր իշխանավորների ղեկավարությամբ, շատ ավելի միարժեքորեն, քան մենք, փորձում է գնալ մեկ ուղղությամբ (դեպի Արևմուտք): Բոլորը սիրում են իրենց ազգային երաժշտություն և պարը, ազգային՝ մերինի պես ռաբիսի և արևմտյանի չտարբերակված, հոգևոր մշակույթը: Հասարակության բուրգը մեկ գագաթ ունի՝ կան համընդհանուր, բոլորի համար սրբազան և սիրված արժեքներ, ՝ հայրենի Վրաստան, կաթողիկոս, Ռուսթավելի և այլն:
Մերոնք, և՛ մշակութային առումով, և՛ քաղաքականապես, շատ ավելի երկփեղկված են: Հայաստան-սփյուռք, արևելք-արևմուտք, Ռուսաստան-Եվրոպա կամ ԱՄՆ, արևելահայերեն-արևմտահայերեն, նոր ուղղագրություն-հին ուղղագրություն, Էջմիածնի կաթողիկոսություն-Անթիլիասի կաթողիկոսություն, արևմտյան ոճի երաժշտություն-ռաբիս: Սա բերում են կենսակերպի, արժեհամակարգի և փիլիսոփայության տարբերությունների և հակադրության: Դրանք ներդրվում են նաև քաղաքական բաժանման վրա՝ ասենք՝ պրոարևմտյան, երիտասարդ, ազատական, առաջադեմ, ոչ ռաբիսը իր հակոտնյան ունի հակաարևմտյան, ավանդական, ռուսասեր, տարիքով, ռաբիս կերպարի մեջ:
Փոքր ժողովուրդը, բաժանվելով և հակադրվելով իրար, ավելի է թուլանում: Հայի բախտ: Երկփեղկվածությունը, մյուս կողմից, հարստություն է, ուղղությունների հակադրության մեջ է ծնվում նորը, սինթետիկը: Ո՞րն է լուծումը: Որոշ հակասություններ, ակնհայտորեն, լուծելի են, օրինակ, ուղղագրությունների և կաթողիկոսությունների բաժանվածությունը: Պետք է միայն բարի կամք: Ընդ որում, նման դեպքերում, կողմերից թույլը, իր ինքնությունը պահպանելու համար, կառչում է իր ունեցածին և հակված է ագրեսիվորեն պահպանել այն: Այս դեպքում առավել ուժեղը պետք է զիջի: Դա է քաղաքական ճիշտ ճանապարհը: Իսկ մինչ լուծումները, կամ սխալ լուծումներից հետո, գոնե ճգնաժամային դեպքերում, պետք է համախմբվել ընդհանուր արժեքների շուրջը:
* * *
Երկու օրինակ: Այս համատեքստում պարզ քաղաքական խնդիր էր միասնական՝ հին ուղղագրության անցնելը: Բայց մեր մասնագետները պատրաստ էին արյուն հեղելու, ընդ որում, վկայակոչվում էին գործի հետ կապ չունեցող ոչ քաղաքական, իբր՝ «օգտապաշտական» փաստարկներ: Թե մեր աշակերտները նույնիսկ նոր ուղղագրությունն են հազիվ սովորում, հինն ինչպե՞ս սովորեն: Եվ պահը, հնարավոր է, որ բաց թողնվեց: Բայց դա, ինչպես ասվեց, քաղաքական, և ոչ գիտական կամ մանկավարժական հարց է: ՍՍՀՄ փլուզումից հետո մի քանի նախկին սովետական թյուրքախոս երկրներ փոխեցին իրենց այբուբենը՝ ռուսական կիրիլիցայից անցնելով լատինականի: Ընդ որում, ժամանակի ընթացքում փոփոխություններ անելով նաև լատինատառ ուղղագրության մեջ: Եվ ոչինչ՝ ապրում են հանգիստ, ոչ մի սարսափելի բան չկա կարծես:
Մինչև անկախությունը հայկական ազգանունները լատիներեն տառադարձվել են, և սփյուռքահայերը մինչև այսօր գրում են -ian-ով, բայց անկախությունից հետո մենք հայաստանյանը դարձրինք -yan: Մի նոր տարբերակում և հակադրություն, և այն էլ չեղած տեղից: Ո՞վ է այդպես որոշել, արդյոք մասնագետնե՞րը, և ինչո՞ւ պիտի մասնագետը լուծի այդ պարզ քաղաքական հարցը:
Արմեն ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ
