Ինչո՞ւ Նյուրնբերգյան դատավարությունից հետո չառաջարկվեց ստեղծել Հոլոքոստը հետազոտող հանձնաժողով կամ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման առեղծվածը
«Տրապիզոնի վիլայեթում հայերի տեղահանության վերաբերյալ ընդունված որոշումների գործադրման ընթացքում, նախ՝ հայ տղամարդկանց եւ ապա՝ կանանց ու երեխաներին նշանակված վայրեր տեղափոխելիս նրանց մի մասն անգթաբար սպանվել է, իսկ կանայք ու երեխաներն էլ բեռնավորվել են նավակները եւ ջրախեղդ արվել: Հայերի մի մասին էլ, իբր բուժման նպատակով, թունավորել են տարբեր միջոցներով Կարմիր մահիկ հիվանդանոցում…»
Սա հատված է Տրապիզոնի կոտորածների վերաբերյալ դատավճռից:
Ընթերցողի նյարդերը խնայելու նկատառումով ընտրել ենք առավել «մեղմ» ձեւակերպումներով դատական ակտ, ցեղասպանության էլ ավելի դաժան փաստեր արձանագրող եւ իրավական արժեք ունեցող: Բազմաթիվ եզրահանգումներ են արտացոլված 1919-21թթ. թուրքական դատական ատյանների դատավճիռներում, սակայն դրանք դեռեւս անտեսվում են եւ հավուր պատշաճի փաստարկ չեն դարձել: Այս հարցադրմանը բազմիցս անդրադարձել է ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի սահմանադրական իրավունքի ամբիոնի վարիչ, «Սահմանադրական իրավունքի կենտրոն» խորհրդի նախագահ, իրավագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Գեւորգ Դանիելյանը, որի միջոցով փորձեցինք պարզել խնդրի էությունը:
Կարդացեք նաև
Խոսքը շուրջ 7 տասնյակի հասնող դատավարությունների արդյունքում կայացված դատական ակտերի մասին է, դրանք երբեւէ բեկանվե՞լ են:
Ոչ, որեւէ դատական ակտ իր ուժը որեւէ հիմքով առ այսօր չի կորցրել: Պարզապես, 1923թ. մարտի 31-ին բոլոր դատապարտվածներին ներում է շնորհվել, ինչը եւս վկայում է դատական ակտերի իրավաչափության մասին. համաներման դեպքում ելակետ է ընդունվում այն, որ առկա է օրինական ուժ ունեցող դատական ակտ, պարզապես իրավասու մարմինը կարող է որոշ կատեգորիայի անձանց դատավճիռներով սահմանված պատժի կրումից ազատ արձակել կամ մեղմել այն՝ առանց կասկածի տակ դնելու դատական ակտերի իրավաչափությունը:
Ինչո՞ւ այդ դատավճիռները լայն քննարկման նյութ չեն դառնում առնվազն այն երկրների խորհրդարաններում, որոնք այս կամ այն ասպեկտով անդրադառնում են Հայոց եղեռնի ճանաչման խնդրին:
Այս դեպքում, կարծում եմ, թուրքական քարոզչությանը հաջողվել է օրակարգ ձեւավորել, որում, թերեւս, այդ դատավճիռները բացակայում են: Իներցիայի ուժով փորձում ենք հերքել այն փաստերը եւ, որ ամենակարեւորն է այն մեթոդաբանությամբ, որոնք առաջադրվում են թուրքական քարոզչությամբ: Պատահական չէ, որ թուրքական իշխանությունները տարբեր հնարքներով մշտապես առաջարկում են պատմաբաններից ու քաղաքագետներից բաղկացած հետազոտող հանձնաժողովներ ստեղծել՝ իբր «փոխադարձ վստահությունը վերականգնելու» նպատակով: Ընդ որում, հայրենական քաղաքական գործիչներից շատերը չեն էլ նկատել այդ խայծը:
Նախապես ասեմ, որ հենց թուրքերի պաշտոնական հաղորդագրությունների համաձայն, արխիվներում բացակայում են նշված դատավարություններին առնչվող նյութերը, անգամ դրանում մեղադրում են հայերին, որոնք իբր հափշտակել են դրանք: Այդ դեպքում ի՞նչ փաստաթղթեր են պատրաստվում հետազոտել այդ հանձնաժողովներում ընդգրկվել ցանկացող գործիչները, դա արդեն այլ հարց է:
Հարց է ծագում, իսկ ինչ՞ու Նյուրնբերգյան դատավարությունից հետո գերմանացիները չառաջարկեցին ստեղծել արխիվային փաստաթղթերը հետազոտող երկկողմանի հանձնաժողով, եւ, ընդհանրապես, մարդկության պատմությանը հայտնի՞ է գեթ մեկ դեպք, երբ կոնկրետ փաստի առկայության վերաբերյալ դատավճիռների պարագայում նույն փաստի առկայության հարցադրումը դառնա ինչ-ինչ հանձնաժողովների հետազոտության նյութ:
Այդ դեպքում ինչո՞ւ Ֆրանսիայի սահմանադրական խորհուրդը հակասահմանադրական ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը հերքելու համար քրեական պատասխանատվություն սահմանող օրենքը:
Ինձ թույլ եմ տալիս նկատել, որ այդ դեպքում դեր խաղաց ոչ միայն քաղաքականությունը, այլեւ այն, որ այդ մարմնին ներկայացված չեն եղել կոնկրետ դատավճիռներ, այլապես չէր արձանագրվի եզրահանգում այն մասին, որ խորհրդարանը չի կարող փոխարինել դատական ատյաններին ու, որպես հանցանք գնահատել այս կամ այն արարքը:
Այդ դատավարությունները թուրք հետազոտողները կասկածի տակ են դնում այն հիմքով, որ դրանցում հանդես են եկել միայն հայազգի վկաներ: Ուրիշ էլ ի՞նչ փաստարկներով է անտեսում թուրքական կառավարությունը նշված դատավճիռները:
Ինչպես արդեն ասացի, այդ դատական ակտերն օրինական ուժ ունեն եւ որեւէ մեկի կասկածը իրավական արժեք չունի: Բացի այդ, դա եւս հեռու է իրականությունից. վկայություններ տվել են մեծաթիվ թուրքեր, քրդեր եւ այլ ազգերի ներկայացուցիչներ: Ընդ որում, կազմակերպված ջարդերի ու տեղահանումների առնչությամբ վկայություններով հանդես են եկել անգամ թուրք բարձրաստիճան պաշտոնյաներ: Իսկ Տրապիզոնի հայերի կոտորածների վերաբերյալ դատավարությանը, որից մի հատված ներկայացված է սույն հարցազրույցի սկզբնամասում, հիմնականում, ներգրավված են եղել թուրք վկաներ:
Փորձեր արվե՞լ են զանգվածային բնաջնջումներին ու բռնի տեղահանումներին օրինական շղարշ հաղորդել, որ իբր տեղահանումները հարկադրված են եղել, եւ ինչպես է դրան անդրադարձել արդարադատությունը:
Այդպիսի փորձեր արվել են դեռեւս դատավարություններից առաջ, ինչի համար, հատկապես, որպես ազդակ հանդիսացավ դաշնակից պետությունների՝ Ռուսաստանի, Մեծ Բրիտանիայի եւ Ֆրանսիայի կառավարությունների կողմից 1915թ. մայիսի 24-ին ընդունված «մարդկության եւ քաղաքակրթության» դեմ ուղղված հանցագործությունները դատապարտող հռչակագիրը: Մասնավորապես, հենց Թալեաթի նախաձեռնությամբ ընդունվեց «Տեղահանության մասին» օրենքը:
Սակայն, այդ շրջանում ձեւավորվել էր ոչ միայն իրադարձություններն արդարացնելու, այլեւ պատասխանատվությունը միմյանց վրա գցելու մթնոլորտ, քանզի միջազգային ու ներքին զարգացումները ոճրագործության հայրերի մոտ պատասխանատվության ենթարկվելու լուրջ մտավախություն էին առաջացրել: Առաջին համաշխարհային պատերազմում տարածքային ու տարաբնույթ հսկայական կորուստները թուրք հասարակությունը բացատրում էր հենց հայերի նկատմամբ ակնհայտ անհիմն ու անհեռատես քաղաքականությամբ: Ընդ որում, դատավարության ընթացքն ակնհայտ չէր բավարարում հանրությանը, շատերը բացահայտ բողոքում էին, որ չափազանց սակավ են դատապարտված բարձրաստիճան պաշտոնյաները, աններելի մեղմ են պատժաչափերը եւ այլն:
Դուք անդրադարձաք նաեւ ցեղասպանության փաստերը դատապարտելու առնչությամբ թուրք հանրության ներքին ազդակներին, որքանո՞վ են դրանք հավատ ներշնչում:
Եթե առնվազն հաշվի առնենք այն, որ դատավճիռ կայացրած բոլոր դատավորներն հանրության բուռն աջակցությամբ անխտիր մահապատժի ենթարկվեցին 30-ականների սկզբներին, ապա կարելի է փաստել, որ հասարակական կարծիքը հեռու էր քաղաքակիրթ լինելուց, սակայն այս դեպքում գործել են այլ ազդակներ: Մասնավորապես, 1918թ. դեկտեմբերից իշխանությունն անցել էր Իթթիհադի երդվյալ հակառակորդներին՝ «Ազատություն եւ համաձայնություն» կուսակցությանը, որի անդամները դաժան հալածանքների էին ենթարկվել պատերազմի տարիներին: Այս դեպքում, թերեւս, իրեն զգացնել տվեց ներիշխանական գզվռտոցով պարուրված սուբյեկտիվ գործոնը:
Վերջում հավելեմ, որ «ցեղասպանություն» եզրույթը, հասկանալի պատճառներով, տեղ չի գտել այդ դատավճիռներում (Կոնվենցիան ընդունվել է միայն 1948թ.), սակայն դրանցում ամրագրված եզրահանգումները բովանդակային կտրվածքով դասական իմաստով ցեղասպանության փաստերի արձանագրություններ են:
Ռուզան ՄԻՆԱՍՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
30.08.2014
