«Տխուր հուշարձաններ» շարքից՝ վերահրապարակում ենք 1990-ականների սկզբին «Երեկոյան Երևան» կամ «Ավանգարդ» թերթերում հրապարակված մի հոդված: Հիշեցնենք, որ «Տխուր հուշարձաններ» շարքի հոդվածները տրամադրում է Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանը:
Պատմեմ ակադեմիկոս Աշոտ Հովհաննիսյանի կյանքի մի քանի տարիների մասին: Մեր երկրի պատմության այդ շրջանի մասին գիտեն բոլորը` ով ապրել է այն տարիներին, բայց պաշտոնական փաստաթղթերում այն մինչև վերջերս բացակա էր, հանրագիտարանները մեր գործիչների կյանքից այդ տասը-տասնհինգ տարին պարզապես բաց էին թողնում, նշանակություն չէին տալիս, ասես այդ տարիներին ընդհանրապես ոչինչ չէր պատահել:
Մինչդեռ շատ կողմերից այսօրվա մեր օրով մենք պարտական ենք այն օրվան:
1944 թվականին հանկարծ հեռագիր ենք ստանում Սիբիրից. «Մահամերձ եմ, երազում եմ մեռնել հայրենի հողում: Աշոտ»:
Կարդացեք նաև
Հակոբ Հովհաննիսյան, Երևանի համալսարանի ռեկտոր. Պատին իր եղբոր՝ Աշոտի դիմանկարն է՝ Սարյանի վրձնի. հետագայում այդ դիմանկարը ոչնչացվել է (այրվել) ստալինյան իշխանության կողմից (տես ոչնչացված նկարների ցուցակը)
Աշոտ և Հակոբ Հովհաննիսյանները մեր ազգականներն էին: Ծննդով` շուշեցի: Աշոտը հռչակավոր պատմաբան էր և քաղաքագետ, եղբայրը` քիմիկոս: Քիմիկոսին ես մինչև պատերազմն ավելի լավ գիտեի, որովհետև մինչ ես հասցնեի այնքան մեծանալ, որ բան հասկանամ ու հիշեմ, պատմաբանն արդեն իր կարճատև քաղաքական կարիերան այստեղ ավարտել էր և Մոսկվայում էր աշխատում: Իսկ Երևանում քիմիկոսն էր` եղբայրը Աշոտի և հարազատ զավակը հայ ինտելիգենցիայի այն լեգենդար ցեղի, որ կատաղորեն մագլցում էր հայոց քսանականներն ի վեր, կառչելով մոսկովյան ամեն հերթական բառախաղից` փորձելով զրոյից հանրապետություն վերստեղծել, մերկ ձեռքերով ընդվզել համակ անգրագիտության շոգեքարշի դեմ և միանգամից կրթել մի ամբողջ ժողովրդի, վերստեղծել մի ամբողջ կորուսյալ ժողովրդի կորուսյալ դիմագիծ: Ինձ, օրինակ, խորհրդային կյանքիս վաթսուն տարիներն ի վեր կաղապարվելուց հետո, արտառոց է թվում, որ Բեռլինի համալսարանի քիմիական բաժինը, նրա ասելով, հենց փիլիսոփայական ֆակուլտետինն էր, և ոչ թե, ասենք, բնագիտականի. կարծես ոչ թե քիմիա, այլ ալքիմիա էին ուսումնասիրում այդ բաժնում:
Ինչևէ, 1922-ից այդ բաժնի նախկին ուսանող Հակոբն արդեն Երևանի համալսարանի ռեկտորն էր, հետո` բժշկական ինստիտուտինը, հետո` անասնաբուծական-անասնաբուժականինը: Նրանց հայրը` Գարեգին պապը, քահանա էր: Մի հոյակապ գրադարան ուներ: Համալսարանի դիմացն էին ապրում: Գրադարանն այդ պրոֆեսորների և ուսանողների տրամադրության տակ էր: Նրանք գալիս էին, երկարամորուս քահանան պահարանից հանում էր նրանց ուզած գիրքը, դնում սեղանին, իսկ «տերտերակինը»` Սոֆյան, սուրճ էր մատուցում կաթով և թխվածքով: Գիրք կարդալու արարողությունն այդ հետո փուլ եկավ պատերազմի հետ և կարծես պարզ դարձավ, որ գրքի նկատմամբ հեքիաթայինի չափ հարգալից այդ վերաբերմունքի սաղմերից նոր կյանքն աճել չի ցանկանում, մերժում է` ռազմատենչ:
Հիշում եմ պատերազմի օրերին Հակոբի կնոջը` Նադյային (Նադեժդա Իվանովնա Ավագյան). հոսպիտալում մահճակալից մահճակալ է գնում` ձեռքին թերթերի կապուկ, վիրավորներին ճակատի նորություններն է ընթերցում, ճգնում է պահպանել ավանդույթը, վերականգնել կապը խաղաղ կյանքի գրասիրության հետ, դարձել է հիվանդանոցի գրադարանավար:
Հիվանդանոցն այժմյան Ակադեմիայի Լեզվի ինստիտուտի շենքում էր (1): Պատերազմից հետո էլ ծանր հիվանդների կողքին Նադյան մնաց նույն գործին, որով պատերազմի օրոք, դեպքից դեպք, միջոցառումից միջոցառում շատերս էինք զբաղվում` հիմնականում դպրոցականներն իրենց ուսուցիչների հետ, բայց այդչափ ինքնասույզ նվիրյալ չէինք:
…Պետք է հասկանալ, որ մինչ այդ եղել էր 37-ը, և չկար այլևս ամուսինը` Հակոբը, չկար կյանքը, որի ողջ «նյութը», գոյության ողջ իմաստն ու պատճառը ապագա կյանք ստեղծելու հույսն էր: Չկային այլևս այդ հույսն ու հավատը, իսկ կային միայն պատերազմն ու իրականությունը` ինքն իրեն իշխելու սանձերը վաղուց կորցրած: Եվ թերևս նույնքան զուր են իմ այս ուշացած, սին ջանքերը` հազար ու մի մանրամասնից հիշատակել միակը, փորձել դիտարկել հազար ու մի տեսածիցս` ճակատագրերից մեկի ֆոսֆորիկ հետքը` այն օրերի մթնոլորտը, բույրը ձեր մեջ կենդանացնելու հույսով, այսօրը նրա հետ կապելու թույլ հույսով:
Այն օրերին, երբ Հակոբը դեռ հիմնադրում էր բժշկականն ու անասնաբուժականը, նրա եղբայր Աշոտը Մոսկվայում փորձում էր լինել «մաքուր» պատմաբան, «չխառնվել» ժամանակի կոնյունկտուրային` քաղաքագետ մնալով հանդերձ. հնարավոր դիրքորոշումներից, իհարկե, ամենապարադոքսալը:
Նա ժամանակին զգաց իր «սխալը»՝ հանրապետության առաջին լուսժողկոմը, 22-27-ների իշխող կուսակցության առաջին քարտուղարը՝ որ գիտնականի գործը չէ քաղաքական պաշտոնն այս հասարակարգում: Դա, ասենք, ոչ այնքան իր սխալը, որքան իր և իր սերնդակիցների հույսն էր, որ ահա վերջապես մի հասարակարգ, ուր կառավարում է գիտնականը: Եվ եթե նույնիսկ սխալներ գործել էլ էր այդ տարիների ընթացքում (հազիվ թե կարողանար չգործել), հուսանք, որ անմարդկային ու հակամարդկային չէին, այլապես անհնարին կլիներ այդպես հեշտ ու խաղաղ, ինքնակամ հեռանալ պաշտոնից, հասնել Մոսկվա և… հանդիպել Մանդելշտամին, որն իր մասին գրելու էր.
«…Գրադարան մտավ դեսպոտիկ շարժուձևով և պարթև կեցվածքով մի մարդ: Նրա պրոմեթևոսյան գլուխը մոխրակապույտ ծխե լույս էր ճառագում որպես հզորագույն կվարցե լամպ… Սև-երկնագույն գըզգըզ փռփռան նրա կոշտ մազափնջերն իրենց մեջ ինչ-որ բան ունեին թռչնի կախարդական փետուրի արմատիկ ուժից:
Գրբացի լայն բերանը չէր ժպտում, ստույգ գիտենալով, որ բառն աշխատանք է: Գլուխն ընկեր Հովհաննիսյանի ունակություն ուներ հեռվանալու զրուցակցից, որպես լեռան գագաթ, որ պատահաբար ունի գլխի ձև: Բայց նրա աչքերի կապույտ կվարցե մութն ավելին արժեր, քան ժպիտը»:
Երբ Ստալինը որոշեց կուսակցության պատմությունը կեղծել, հրավիրեց Աշոտին, որին «հարգում էր», որովհետև վերջինս զգայուն էր և ճիշտ ժամանակին կամովին զիջել էր նրան ու նրա մանկլավիկներին քաղաքական ճանապարհը, և առաջարկեց կեղծել միասին: Անաչառ գիտնականի մասնակցությունը խոստանում էր կեղծիքին փայլ հաղորդել, կեղծիքը ճշմարտել, օրինավորել, թաղել այն «նոր հայտնաբերված» փաստերի ու գիտական վերջին «մեթոդներով» ճշգրտված տվյալների կույտի տակ, բայց… Աշոտը չհամաձայնեց: Խոսքն այն մասին էր, որ Անդրկովկասի հեղափոխական գործունեության մեջ Ստեփան Շահումյանի և այլոց դերը պիտի փոխարինվեր Ստալինի դերով:
Տարիներ հետո Աշոտն ասում էր. «Գիտես, Ալեքսանդր, երբ նա գենսեկ էր, և մինչ այդ էլ, երբ դեռ գենսեկ չէր, հենց որ տեսնում էի նրան, նրա չեչոտ երեսը` մի նողկանք էր պատում հոգիս, որ ուզում էի դուրս փախչել ու փսխել, ասես մի զարհուրելի կենդանի տեսած լինեի, մի հսկայական դոդոշ»:
Համագործակցելն անհնարին էր, մնում էր աքսորի ճամփան: Հետո նա կասի ինձ. «Որոշել էի ամեն գնով ապրել, չմեռնել: Երբ հասա Սիբիր` հիվանդոտ, հյուծված գիտնական էի: Սկսեցի կոփել ինքս ինձ: Ամեն կերպ աշխատում էի մտքի սնունդ քաղել: Լեզուներ էի ուսումնասիրում: Սկսեցի կազմել տեղի բոլոր հայ աքսորականների ցուցակը»:
Աքսորից որոշ մանրամասներ պատմում էր, իսկ կալանքի հանգամանքները հիշատակել չէր սիրում, միայն մի դեպք էր բազմիցս նշում, որ երբ երեսունյոթ թվին նրան կալանված բերեցին Հայաստան և անվտանգության կոմիտեում սկսեցին հարցաքննել, հանկարծ ներս մտավ Մալենկովը.
– Ինչպես, պատուհանը բաց է, ճաղեր չկան, իսկ դուք կալանավո՞ր եք հարցաքննում: Դադարեցնե՛լ հարցաքննությունը:
…Եվ նրան տարան բանտախուց, իսկ երբ կրկին բերեցին` պատուհանը վանդակապատ էր: Այս դեպքն, անշուշտ, կապված էր այդ օրերին տեղի ունեցածի հետ. կալանված Սահակ Տեր-Գաբրիելյանը հարցաքննության ժամանակ դուրս էր նետվել բաց լուսամուտից (թե՞ դուրս էին նետել. ստույգ անհայտ է): Հանգամանքները պարզելու նպատակով Մոսկվայից հանձնախումբ էր ժամանել:
***
…Անցան տարիներ, և հանկարծ մահամերձի հեռագիրն ենք ստանում: Խուճապի մատնվեցինք: Վազեցի, իհարկե, «ծղրիդնոց» («Сверчатник»):
Մի քանի խոսք «ծղրիդնոցի» մասին: Երևան, Նալբանդյան 21: Այդ տունը հայտնի է. այնտեղ էր ապրում մեծ կոմպոզիտոր Սպենդիարյանը, այժմ այնտեղ է նրա տուն-թանգարանը: Այդ նույն տանն էր ապրում քանդակագործուհի Այծեմնիկ Ուրարտուն` Աշոտ Հովհաննիսյանի ապագա կինը:
Բայց այժմ քչերն են հիշում, որ այդ տան ձեղնահարկում կար մի փոքրիկ սենյակ, մոտ 12 քառ. մետր, որտեղ ապրում էր Օնիկ Տայանը: Վաստակաշատ թատերական գործիչ, Լենինականի դրամատիկական թատրոնի երբեմնի տնօրեն, հետագայում` Աբովյանի թանգարանի կազմակերպիչ և տնօրեն… Բայց մեզ համար նա նախ և առաջ մեր Ծղրիդն էր («Сверчок», այդպես էինք մենք նրան անվանում), մի մարդ, որ այդ դաժան ու երկարատև տարիներին հանձն էր առել արվեստասեր երիտասարդներին կարծես թե փոխադրելու աշխարհի թատրոնները, թանգարանները, արիստոկրատ հասարակությունները… Մի մարդ, որ ձգտում էր ընդմիշտ գերի դարձնել մեզ արվեստին, և որի նեղ «ծղրիդնոցում» մենք, բանտախցի ու տեռորի հեղձուկում բնակվելով հանդերձ, հանկարծ զգում էինք մեր երեսներին քաղաքակրթության մեծ ու ազատ քամիների պոռթկումները:
Ամեն շաբաթ օր գիշերվա տասնմեկից մենք հավաքվում էինք այնտեղ շփվելու «թատրոնի» հետ, ընկղմվելու «թատերական» մթնոլորտ: Սենյակի պատերին փակցված էին մեծանուն դերասանների, արվեստագետների ու մշակույթի գործիչների լուսանկարները` մակագրություններով: Քննարկում էինք ցուցասրահները, ներկայացումները, պրեմիերաները, համերգները: Մեկտեղ կարդում էինք նոր գրքերը: Իմ երիտասարդությունը կաղապարված էր շրջակա կյանքի համընդհանուր աղքատության, խեղճության, մանկուց անլույս աշխատանքի աքցանում: Եվ Օնիկ Տայանի «ծղրիդնոցը», այնտեղի վեճերն ու ընդհարումներն իմ կյանք խուժեցին որպես ոգու զարթոնքի, տաղանդի ու հարստության իրականացում: Մեկս իր հետ բերում էր մյուսին` իր վստահելի ընկերներից մեկին, սա, իր հերթին, մի օր հանկարծ զգում էր, որ ինքն արդեն իրավունք ու վստահություն է ձեռք բերել ներկայացնելու ծղրիդնոցին իր ամենամոտիկ ընկերոջը… Եվ այդպես հավաքվեցին Սարգսյան Կարլոսը (ապագա գրող), Ոպյան Բենիկը (նկարիչ), Ռզաև Սաբիրը (թատերագետ), Մարինոսյան Մարատը (ռեժիսոր), Հախվերդյան Լևոնը (թատերագետ), Աթովմյան Իգորը և Լևոնը (Մոսկվայի համալսարանի պրոֆեսորներ), Հովհաննիսյան Էդգարը (կոմպոզիտոր), Սարգսյան Սոսը (դերասան), Բալյան Վլադիլենը (կոմպոզիտոր), Տեր-Հովհաննեսյան Ռոբերտը (քանդակագործ) և այլք:
Տանտերը` Ծղրիդը, քիչ էր խոսում, շատ էր լսում: Նրա խոսքը ծանրակշիռ էր ու համոզիչ: Պատերազմը սկսվելուն պես ծղրիդնոցը դժվար ժամանակներ էր ապրում: Ծննդյան տոներ այլևս չէինք նշում, ավելի շատ` հրաժեշտի երեկոներ: Տղերքը գնում էին ռազմաճակատ, վիրավորված հետ դառնում և էլի այցելում մեր «ակումբը», կամ էլ… չէին դառնում: Օգնում էինք կայարանից տեղափոխել ծանր վիրավորներին (մի զինվոր հարցիս` թե ի՞նչ կա ճակատում, պատասխանեց. «Մսաղաց է, թանկագինս, մսաղաց»): Եվ հանկարծ` մեզ առանձին-առանձին սկսեցին կանչել այս ու այնտեղ, թաքուն զրույցներ վարել, թե «ի՞նչ եք խոսում այդ սենյակում, մի՞ թե ոչ խմում եք, ոչ թուղթ խաղում, անհավատալի է, ջահել տղերքով որ հավաքվում եք, ինչո՞վ եք զբաղվում, մի՞ թե կարելի է միայն արվեստից խոսել»: Իրոք, Ծղրիդը չէր հանդուրժի, եթե մենք իր սենյակում հարբեցողությամբ կամ թղթախաղով զբաղվեինք. դա նրա մակարդակը չէր: Եվ մեր մտքով էլ չէր անցնում փորձել: Այդ սենյակում ստեղծվում էր մի մթնոլորտ, որը ստիպում էր բոլորիս լինել զգույշ և կոնկրետ, թոթափել այն, ինչ մեր դիմագիծը չէր` բերովի էր, հայհոյանքն ու ցինիզմը և այլն, որով մենք զինվում էինք փոքրուց` արտաքին աշխարհին դիմակայելու կարիքից դրդված:
Բայց ծղրիդնոցը ոչ միայն ներկայացումներ էր քննարկում, իրոք: Ոչ միայն սովորեցնում էր մեզ սիրել արվեստը, սովորեցնում, որ մարդու հոգին է ամենակարևորը, մարդկայնությունը (իսկ այդ կարծիքի քարոզներն արդեն համարյա թե հավասարազոր էին «կոնտրռևոլյուցիոն ագիտացիայի»):
Ծղրիդնոցը նաև օգնության էր հասնում մեկմեկու, և երբ ընկնում էիր ծանր, անելանելի կացության մեջ` հույսդ մեկն էր – ծղրիդնոցն ու իր Ծղրիդը:
***
Աշոտն ուզում է գալ Հայաստան: Ի՞նչ անել: Մի հեղինակավոր դիմում է պետք: Ուղիղ Ստալինին: Որոշեցինք դիմել Հակոբ Մանանդյանին: Հայրիկիս` Միքայելի հետ գնացի նրա մոտ: Նա ասաց, որ ինքն առաջինը կստորագրի, սակայն տեքստն ավելի լավ կկազմի Խորեն Սարգսյանը: Ես գնում էի տնետուն և հավաքում ստորագրությունները: Նամակը ստորագրեցին նաև Գյուլիքևխյանը, Իսահակյանը, Սարյանը, Տերտերյանը, Քեչեկը, Աճառյանը, Հայկ Դանիելյանը… Ավաղ, նամակը չի պահպանվել: Բայց, այ քեզ զարմանք, որոշ ժամանակ անց լուր ենք ստանում` Աշոտը գալիս է: Ուրեմն պետք է դիմավորել: Ծղրիդնոցը որոշում ընդունեց: Գնացինք հին գողտրիկ կայարանը` դիմավորելու: Գնացքը ժամանեց: Դուրս է գալիս երկար-երկար, սարսափելի երկար և սարսափելի նիհար մի մարդ, երկար, մոխրասպիտակ, ցրիվ եկած, քամուց փողփողացող ծամերով, հագին մի զարհուրելի բրեզենտե զգեստ…
Այդ ամենն այժմ ամբողջության մեջ ըմբռնելը բավական ճիգ է պահանջում: Պիտի մտքումդ պահես, որ 1944-ին աքսորյալներ ամեն օր չէին տուն դառնում, դա բացառիկ դեպք էր և միայն դիմավորել գնալու համար բավական վախ պիտի հաղթահարեիր… Պիտի հիշես, որ աքսորյալին ազատելու նպատակով ամեն օր չէ, որ քաղաքի մտավորականները համարձակվում էին նամակ հղել Ստալինին, և հազիվ թե որևէ մեկ ուրիշը, Աշոտից բացի, կարողանար իր հեղինակությամբ միավորել այդ բոլոր մարդկանց անունները դիմումի տակ: Վերջապես, չնայած չարագույժ մթնոլորտին` պարզ երևում է, որ այնօր էլ մարդիկ մարդ էին և այնօր էլ, ամենասարսափելի` ոգու բլոկադայի օրոք, էլի կարելի էր ինչ-որ բան անել, ինչ-որ ելք գտնել: Ապրում էին, վախվխում, ընդվզում, ջախջախվում, հուսահատվում, բայց և կրկին ընդվզում, դիմավորում իրենց վաղեմի ընկերոջը (ստորագրողներից ընդամենը մի չորս հոգի էին եկել, զգուշությունից դրդված. մենք բոլորին չէինք էլ հայտնել, թե երբ է ժամանում Աշոտը), ճանապարհում որդիներին ռազմաճակատ, հուզվում, դիտում մոր և որդու հանդիպումը, բրեզենտե զգեստի փոխարեն նորմալ մարդկային կոստյում հայթայթում, տրամվայով գնալիս երկնչում Աշոտին ուղղված խեթ հայացքներից` որ, չես հասկանում, ճանաչում, վերհիշում էին նրան, թե պարզապես նա իր արտառոց արտաքինով գրավում էր բոլորի ուշադրությունը…
Մի խոսքով` ապրում էինք: Եվ դա լիարյուն կյանք էր, չնայած` չարքաշ: Մենք չգիտեինք նույնիսկ, ինչ վիճակում է Աշոտը, գուցե նրան պատգարակի վրա դուրս բերեն, բայց, ահա, ինքնուրույն քայլելով, թեպետ հիվանդ դուրս է գալիս մեզ ընդառաջ… Դիզենտերիան ընկրկեց` տունդարձի լուրն առնելուն պես, ժամանման օրը դեռ ճոճվում էր թուլությունից, հաջորդ օրը, երբ այցելեց Սարյանին, Իսահակյանին` ավելի առույգ էր, իսկ երբ վերջապես հաստատվեց նշանակված նոր աքսորավայրում` Կիրովականում, համարյա առողջ էր: Այստեղ ես նրան ծանոթացրեցի կոմպոզիտոր Էդվարդ Կզարթմյանին` երաժշտական դպրոցի տնօրենին: Ես հավետ շնորհակալ եմ նրան, որովհետև փաստորեն նա և նրա ընտանիքն իրենց վրա վերցրեցին Աշոտ քեռու խնամքի ողջ հոգսը: Տարիներ շարունակ կիրակի օրերը նա ճաշում էր նրանց տանը, իսկ երբ Աշոտին այցելության էին գալիս Իսահակյանը և ուրիշներ, կանգ էին առնում Կզարթմյանի տանը, որովհետև Աշոտը չէր ուզում, որ իմացվեր, որ իրեն տեսակցելու են եկել. փաստորեն այդ մարդն իր կյանքի ու ժամանակի մի խոշոր մասն ամբողջությամբ նվիրեց Աշոտին, նրա կյանքի ու աշխատանքի տանելի պայմանների ապահովմանը: Ինձ տեսնելիս աչքով էր անում և առաջին խոսքն էր` «Քեռիդ լավ է, վստահ եղիր»…
Կիրովականում հաստատվեց թե չէ` «Թուղթ, թուղթ, թուղթ, – ասաց: – Ինձ թուղթ է պետք»: Թուղթը պատերազմի օրով դժվար էր ճարվում: Եկա ծղրիդնոց: Եվ կրկին պտտվեց մարդկային փոխօգնության ջրաղացը. ով ինչքան կարող էր` ճարում էր, բերում էր, մի թերթիկ, երկու թերթիկ… Ստացված կապուկը ես տանում էի Կիրովական: Տեղ էի հասնում երեկոները, գիշերվա գնացքով հետ դառնում, որ հանկարծ չիմացվի, թե Աշոտ քեռուն եմ այցելել, ժամանակը լի էր վախով, նույնիսկ բարձրաձայն խոսել չէինք համարձակվում. շշուկով, ամենը շշուկով… Ապրում էինք շշուկով:
Մեր այդքան դժվար ճարած թուղթը Աշոտ քեռին կիսում էր իր ընկեր մի աքսորյալի հետ, որը նույնպես գրում էր` «Ժամանակի երեք գույնն» էր թարգմանում: Ես թաքուն ափսոսում էի, որ իմ ձեռք բերած թուղթն այդպես ցրիվ է գալիս, բայց եթե ասեի` «Ինչու՞ ես իմ բերած թղթից բաժին հանում ուրիշին», չէր հասկանա:
Այդպես անցան տարիներ, եկավ հետպատերազմյան շրջանը: Հանկարծ` ծանր լուր, տերտերակինը` Սոֆյան մահացել է: Պետք է Աշոտին իմաց տալ: Պետք է մի ելք գտնել, որ նրան թույլ տան գալ-հասնել մոր հուղարկավորությանը: Ի՞նչ անել: Ծղրիդնոցում որոշեցինք, որ ես գնամ այն ժամանակվա առաջին քարտուղար Հարութինովի մոտ:
Ես նրա աղջկա հետ սովորել էի երաժշտական դպրոցում, դրա համար էլ ելումուտ ունեի այդ տանը, երբեմն այցելում էի նրան: Գնացինք տղերքով: Նրանք սպասեցին անցագրային բաժնից քիչ հեռու, ես ներս մտա Հարութինովի առանձնատունը: Նրա կինը զարմացավ, ինձ տեսնելով. «Շուրիկ, իսկ Նամին տանը չէ»- ասաց նա: «Այս անգամ ես մի փոքրիկ գործ ունեմ Գրիգորի Արտեմյիչի հետ», – ասացի: «Նա այգում է», պատասխանեց: Հարութինովն այգում էր` պրոֆեսոր Յոլյանի հետ: Վերջերս պրոֆեսորը նրան վիրահատել էր, այժմ ապաքինվում էր: Պահը հարմար էր:
– Շուրիկ, իսկ Նամին (2) տանը չէ, – ասաց նա, ինձ նկատելով:
– Այս անգամ ես ձեզ եմ ուզում դիմել, Գրիգորի Արտեմիչ, – ասացի: – Աշոտ Հովհաննիսյանի մայրը մահացել է: Թույլ տվեք, որ նա մի օրով գա` մասնակցելու մոր հուղարկավորությանը:
Նա մտածեց ու ասաց` «Ոչ. – հետո ավելացրեց, – գիտե՞ս, շատ մարդ կլինի, հանկարծ ու անկարգություններ տեղի ունենան: Ոչ, ավելի լավ կլինի, եթե նա չգա: Իսկ, այ, յոթ օրից թող գա: Թույլ եմ տալիս»:
Ես քարացա: Ես ախր գիտեի, որ նա լավ մարդ է, ինտելիգենտ է, կրթված մարդ է…
– Ներեցեք, – ասացի: – Բայց դա մայրն է:
– Ես հասկանում եմ, բայց դու էլ ինձ հասկացիր…
– Ներողություն խնդրիր ծնողներիցդ, – ասաց նա ինձ, երբ ես վհատված դուրս էի գալիս:
Շեմքին սպասող «ծղրիդնոցը» չզարմացավ: Տանը ես բաժանեցի հուղարկավորության վերաբերյալ աշխատանքն ընկերներիս միջև և շտապ մեկնեցի Կիրովական:
…Երբ ներս մտա, ես տեսա վանդակի մի ծայրից մյուսը քայլող մռայլ առյուծին: Նա ինձ նայեց տակնիվեր ու չբարևեց: Նա արդեն տեղյակ էր, զանգահարել էին…
– Դու ինչու՞ եկար, – ասաց նա ինձ: – Դու այնտեղ պիտի լինեիր…
Չէր կարողանում նստել: Վանդակը նեղ էր, խեղդվում էր:
– Գնանք ընկերոջս մոտ, – ասաց:
Մենք գնացինք թարգմանիչ աքսորականի մոտ:
– Հը՞, – ասաց նա, մեզ տեսնելով: – Չթողեցի՞ն:
– Ոչ, – մռլտաց առյուծը:
***
…Կանցնեն տարիներ, նա կդառնա ակադեմիկոս, կունենա բազում աշակերտներ, կհրատարակի իր հատորները, որոնց մի ստվար մասը հեղինակել է կիրովականյան այն սենյակում անքուն գիշերներին, ծղրիդնոցի հայթայթած թղթի վրա… Եվ միշտ, այդ հզոր գոյության հետ շփվելիս, այդ վաստակաշատ կյանքը մտաբերելիս հարց կտամ ինքս ինձ. ինչպե՞ս էր զորում նա, ծայրաստիճան անարգանքի ենթարկված, իր մեջ ուժ գտնել և շարունակել դավանել իր հայացքները, շարունակել աշխատել և հավատալ, որ իր ընտրած ուղին ճիշտ է. հավատալ` ոչ թե խոնարհվելով հալածանքների առջև, այլ ի հեճուկս այդ հալածանքների:
Անարգանքն այդ… այն չէր զգացվի շատերի համար, ովքեր սովոր են, երբ իրենց երեսին են թքում, սրբվել և շարունակել իրենց ուզածն անել. այդպիսիների տեսակետից նրա ճակատագիրը բախտավոր դուրս եկավ: Իսկ նկատելի էր անարգանքն այդ, «փոքրիկ» այս միջադեպիկներից գոյացող գունդը, լոկ նրանց համար, ովքեր իր պես զգայուն էին մարդկային պատվո կանոնների յուրաքանչյուր խախտման հանդեպ, ում համար ավելի ստորացուցիչ էր «ժողովրդի թշնամի» պիտակը, մասնագիտական կարողությունների վարկաբեկումը, անվանարկումը, քան թե դահճի կտտանքները: Ով, ինչպես ճշգրտորեն նշում է պոետը, իզուր տեղը չէր ժպտա, քանզի խոսքն աշխատանք է: Մնացյալ խոսքերն արժեզուրկ են, թափոն: Եվ դա է մտավորականը:
«Սառը բանականության» տեսակետից որդուն մոր հուղարկավորությանը թողնել թե չթողնելը զուտ քաղաքական-տրամաբանական խնդիր էր. թողնես` չգիտես, ինչ կլինի, ավելի լավ է` չթողնես: Իսկ այն ամենն, ինչ վերաբերում էր հույզերին, արժանապատվության կոխկրտմանը և այլն` լոկ գեղեցիկ (ուրեմն` աննշանակ) խոսակցություններ էին: Այսօր մենք կարող ենք չխոսել շշուկով, բայց դարակեսի մեր հասարակության այդ առանձնահատկությունը` մարդու, ցեղի, ամբողջ ազգի պատվի հետ հաշվի չնստելը, ելնելով «բարձր-քաղաքական» թե մանր-շահադիտական նկատառումներից` այսօր էլ է հանդիպում: Եվ, թեկուզ, ղարաբաղյան հարցում: Եվ, ավաղ, մեր ամենօրյա կյանք ու գործում:
ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՏԵՐ-ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆ
Գլխավոր լուսանկարում՝ ձախից աջ. Ճարտարապետ-շինարար Կոնստանտին Ալթունյան (օրինակ՝ Կիևյան կամրջի շինարարության ղեկավար). Ակադեմիկոս Աշոտ Հովհաննիսյան. Կոնստանտինի կինը՝ դաշնակահար Էլեոնորա Տեր-Գաբրիելյան. Աշոտի կինը՝ քանդակագործ Այծեմնիկ Ուրարտու. Էլեոնորայի եղբայրը՝ արվեստաբան Ալեքսանդր Տեր-Գաբրիելյան. նրանց մայրը և Աշոտի հորեղբոր աղջիկը՝ մանկավարժ Լյուբով Տեր-Գաբրիելյան
(1) Այդ շենքը կառուցվել էր ճարտարապետ Տեր-Ավետիքյանի կողմից՝ Սբ. Կաթողիկեի անվնաս մնացած մասի շուրջ, որ այն անտեսանելի դարձնի, քանի որ, ըստ սովետական կանոնի՝ միայն այն եկեղեցիները կարող էին պահպանվել, որոնք փողոցի առաջին գծի վրա չէին: Վերջերս շենքը քանդեցին, նույն տեղում՝ եկեղեցու շուրջ, խոյացրին Կաթողիկոսի երևանյան նստավայրը: Լեզվի ինստիտուտի շենքը Երևանի քսաներորդ դարի պատմության մեջ հսկայական դեր էր կատարել, այնտեղ աշխատել էին բոլոր մեծագույն լեզվաբանները, և շենքը դարձել էր քաղաքի խորհրդանիշներից մեկը (ծանոթագրություն Գ. Տեր-Գաբրիելյանի):
(2) Նամին հետո դարձավ Անաստաս Միկոյանի հարսը՝ Սերգեյ Միկոյանի կինը: Նրանց որդին՝ Ստաս Նամինը, հրաժարվեց պապի ազգանունից, վերցնելով բեմական կեղծանուն (ծանոթագրություն Գ. Տեր-Գաբրիելյանի)
