Բացառիկ հարցազրույց Վրաստանում Թուրքիայի դեսպանի հետ
Հայոց ցեղասպանության 99- րդ տարելիցի նախօրեին Թուրքիայի վարչապետի
ուղերձի, հայ- թուրքական հարաբերությունների, տարածաշրջանային
զարգացումների, ղարաբաղյան խնդրի եւ այլ թեմաների մասին է բացառիկ
հարցազրույցը Վրաստանում Թուրքիայի դեսպան Լեւենտ Զեքի Գյումրուքչուի հետ։
Դեսպանը դեկտեմբերին ուղեկցում էր արտգործնախարար Ահմադ Դավութօղլուին
երեւանյան այցի ընթացքում եւ մասնակցել է Հայաստանի եւ Թուրքիայի
արտգործնախարարների՝ Նալբանդյան- Դավութօղլու հանդիպմանը։
Ապրիլի 24-ի նախօրեին Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիպ Էրդողանն ուղերձ հղեց «1915-ի դեպքերի» կապակցությամբ մի քանի լեզուներով: Ո՞վ էր դրա հասցեատերը:
– Ուղերձն առաջին հերթին ուղղված էր աշխարհասփյուռ հայությանը: Սա առաջին
անգամ է, որ Թուրքիայի վարչապետը այս հարցով դիմում է ուղղակիորեն
հայությանը: Ուղերձն իսկապես պատմական է: Մինչ այժմ եղել են շփումներ
Հայաստանի ու Թուրքիայի իշխանությունների միջև, ինչպես նաև տեսակետների
փոխանակում լրատվամիջոցների և միջնորդների միջոցով, սակայն սա առաջին դեպքն
էր, երբ Թուրքիայի վարչապետը որոշում է դիմել հենց հայ բնակչությանը և
պատմել, թե ինչ ենք մենք զգում 1915թ իրադարձությունների մասին: Այնպես որ՝
դա իսկապես պատմական ուղերձ էր: Ես կարծում եմ, որ այն մասնավորապես
ուղղված էր նրանց, ովքեր զգում են, որ իրենց հարազատներին կորցրել են
1915թ. տեղահանության ժամանակ:
Ես կարծում եմ, որ դրանում կան որոշ առանցքային մեսիջներ` որ մենք
ընդունում ենք 1915 թ տեղահանության անմարդկային հետևանքները, մենք կիսում
ենք ողջ հայության ցավը, վիշտն ու տառապանքը և ինչպես վարչապետն է
արտահայտվել, ցավակցում ենք այդ իրադարձությունների ժամանակ իրենց կյանքը
կորցրածների երեխաներին ու թոռներին: Բայց այն ուղղված էր նաև նրանց, ովքեր
լավ ապագա են ցանկանում Հայաստանին ու Թուրքիային ու այս տարածաշրջանի
ժողովուրդներին: Ուղերձը խրախուսում է մեզ աշխատել միասին, կառուցել ավելի
լավ, միասնական ապագա: Ահա սա էր ուղերձի իմաստն ու լսարանը:
Ինչո՞վ է պայմանավորված վարչապետ Էրդողանի ուղերձի հրապարակումն այժմ:
– Կարծում եմ, որ վարչապետը գիտակցեց, որ եթե ուղղակիորեն չդիմի հայ
ժողովրդին, երրորդ կողմին հնարավորություն է տալու շահարկել մեր
փոխհարաբերությունները և դա անել՝ հարմարացնելով իրենց օրակարգին։ Ես
կարծում եմ, որ դրա համար նա մտածեց՝ ժամանակն է դիմել հայ ժողովրդին և
պատմել, թե ինչ ենք մենք մտածում մեր անցյալի, ներկայի, եւ որ ամենակարևորն
է, մեր միասնական ապագայի մասին:
Հատուկ պատճառ չկա: Իսկ թե ինչու ապրիլի 23-ին, որովհետև մենք գիտենք, որ
ապրիլի 24-ին հայերը ամբողջ աշխարհում հիշում են 1915թ.
իրադարձությունները: Ապրիլի 24-ից առաջ ամեն ոք կենտրոնանում է, փորձում է
հիշել` ինչ է տեղի ունեցել 1915-ին: Ահա հենց դա էր պատճառը, թե ինչու հենց
ապրիլի 24-ից առաջ: Իսկ թե ինչու այս տարի և ոչ օրինակ անցյալ, որովհետև
վարչապետը գիտակցում էր, որ անմիջական կապի բացակայությունը կշահարկվի
երրորդ կողմի կողմից:
Ամերիկյան PBS հեռուստաընկերության եթերում վարչապետ Էրդողանը հայտարարել
է, որ Թուրքիայում հայերի ներկայությունն ապացույց է, որ ցեղասպանություն
չի եղել: Հրեաների ներկայությունը Գերմանիայում որդյո՞ք ապացուցում է, որ
Հոլոքոստ չի եղել:
– Ես չեմ կարծում, որ կարելի է զուգահեռներ անցկացնել երկու տարբեր
իրադարձությունների միջև: Գտնում եմ, որ վարչապետ Էրդողանը նկատի է
ունեցել, որ թուրքերի կողմից հայերի նկատմամբ երբեք ատելություն չի եղել:
Ընդհակառակը, հայերը միշտ բարձր դեր են ունեցել դեռ օսմանյան կայսրության
տարիներին և նույնիսկ հիմա Թուրքիայում հայերի թիվը գնալով աճում է. նրանք
գալիս են աշխատելու Թուրքիայում ու լավ հարաբերություններ ունեն իրենց
հարևան թուրքերի հետ: Ցեղասպանության համար պետք է լինի կանխամտածված
գործողություն` ոչնչացնել որոշ խմբի մարդկանց, հիմնվելով նրանց հավատքի կամ
էթնիկ պատկանելիության վրա և այլն: Վարչապետը նկատի է ունեցել, որ չեն եղել
այդպիսի բացասական հարաբերություններ, այդպիսի թշնամանք հայերի ու թուրքերի
միջև: Եվ այսօր Թուրքիայում հայերի թվի աճը, որ գալիս են թուրքերի հետ
աշխատելու, ցույց է տալիս, որ սա այդ դեպքը չէ: Եվ ես կարծում եմ,
ապագայում, երբ մենք կկարգավորենք մեր հարաբերությունները, հայերն ու
թուրքերը կշահեն դրանից:
1993 թվականից Թուրքիան փակել է Հայաստանի հետ սահմանը` ըստ էության
թշնամական գործողություն իրականացնելով մեր երկրի դեմ: Թուրքիան Հայաստանն ու հայերին թշնամի՞ է համարում:
– Ոչ, իհարկե՝ ոչ. մենք ոչ ոքի թշնամի չենք համարում: Եթե հիշում եք, մեր
արտգործնախարար Ահմեդ Դավութօղլուն մի առիթով ասաց, որ մենք ունենք
ընկերներ և պոտենցիալ ընկերներ: Նույնիսկ նրանց հետ, ում հետ Թուրքիան
չունի լավ հարաբերություններ մինչ օրս, մենք անելու ենք հնարավորը
բարելավել այն, դարձնելով նրանց մեր գործընկերները: Ահա սա է մեր արտաքին
քաղաքականության հեռանկարը: Իսկ ինչ վերաբերում է հայերին, մենք
ընդհանրապես նրանց չենք համարում թշնամի:
Իսկ սահմանի փակման պատճառը հայ-ադրբեջանական հակամարտությունն էր և
Հայաստանի կողմից ադրբեջանական տարածքների օկուպացիան: Բայց դրանից հետո էլ
մենք բաց ենք պահում Հայաստանի ու Թուրքիայի միջև հաղորդակցության
ուղիները. 2009-ին հասանք համաձայնագրերի ստորագրմանը, որը նախատեսում է
կարգավորել մեր հարաբերությունները, հաստատել դիվանագիտական
հարաբերություններ, ինչպես նաև բացել փակ սահմանները: Իսկ մենք շատ
պատրաստակամ ենք դա անել:
Մենք նաև փորձում ենք աջակցել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության լուծմանը:
Մենք Մինսկի խմբի անդամ ենք։ Մինսկի խմբի համանախագահ չենք, սակայն անդամ
ենք և միշտ փորձում ենք օգնել այդ խմբին, որպեսզի որքան հնարավոր է շուտ
այս հարցին խաղաղ լուծում տրվի: Մենք սերտ հարաբերութուններ ունենք
Ադրբեջանի հետ, բայց այս հարցի շուրջ փորձում ենք խոսել նաև Հայաստանի հետ։
Մեր տարածաշրջանում այս հակամարտության կարգավորումը համագործակցության նոր
ճանապարհներ կբացի և կօգնի մեզ ավելի լավ գնահատել այս տարածաշրջանի
ներուժը:
Հայաստանի հետ ներկա հարաբերություններում Թուրքիան միտ առաջ է քաշում
Ղարաբաղի խնդիրը, ինչպես նաև բարձրացնում է Խոջալուի ողբերգության հարցը:
Մինչև Խոջալուն Ադրբեջանի տարբեր բնակավայրերում` Սումգայիթում, Բաքվում,
Կիրովաբադում, Գետաշենում, Մարտունաշենում, Մարաղայում տեղի են ունեցել
խաղաղ հայ բնակիչների կոտորածներ, սակայն դրանց մասին Թուրքիան գերադասում
է լռել: Ինչ չափանիշերով է Թուրքիան գնահատում, թե որ ժողովուրդը կարող է
ապրել, իսկ որին` բնաջնջել:
– Թուրքիան, անկասկած, սկզբունքորեն դեմ է ցանկացած բռնության անմեղ
մարդկանց նկատմամբ աշխարհի ցանկացած վայրում։ Սակայն Հայաստանի ու
Ադրբեջանի միջև հակամարտությունը երկար պատմություն ունի: Այսօր, երբ նայեք
տարածաշրջանին, կտեսնեք, որ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը
խախտված է: Ոչ միայն Լեռնային Ղարաբաղը, այլև Ադրբեջանի սեփականության
20%-ը՝ հարակից յոթ շրջանները, Հայաստանի կողմից օկուպացված են: Մենք պետք
է արագացնենք Մինսկի խմբի ջանքերը` լուծել այս հակամարտությունը խաղաղ
ճանապարհով: Այս հակամարտության լուծումը, ինչպես ասացի, կօգնի գնահատել
մեր տարածաշրջանի ներուժը:
Թուրքիան, Վրաստանն ու Ադրբեջանը այժմ օգուտ են քաղում ու վայելում
եռակողմ համագործակցության պտուղները։ Պատճառ չկա, որ Հայաստանը չկարողանա
մաս կազմել այս ծրագրին` իր նպաստը բերել ու օգուտ քաղել. որովհետև մենք
սկսել ենք այս եռակողմ համագործակցությունը որպես տարածաշրջանային մեծ
համագործակցություն: Բայց դա անելու համար առաջին հերթին մենք պետք է
կարգավորենք հայ- ադրբեջանական հակամարտությունն ու հայ-թուրքական
հարաբերությունները: Երբ մենք հասնենք դրան՝ կտեսնենք, որ Կովկասը, ունի
մեծ ներուժ ոչ միայն այս տարածաշրջանում ապրող ժողովուրդների, այլեւ
(տարածաշրջանի. խմբ.) սահմաններից դուրս՝ հաշվի առնելով այն էներգետիկ,
տրանսպորտային մեծ ներուժը, որ ունեն տարածաշրջանի երկրները:
Արդյոք ճի՞շտ եք համարում, որ Թուրքիան փակել է սահմանը Հայաստանի հետ
երրորդ երկրի պատճառով, չնայած որ միշտ հայտարարում է, թե տարածաշրջանում
խաղաղության և կայունության ջատագով է։
– Հայաստանն ու Ադրբեջանը հարեւաններ են։ Երբ մենք տեսնում ենք, որ մի
երկրի որոշ հատվածներ օկուպացված են մյուսի կողմից, չենք կարող անտարբեր
մնալ: Հաշվի առնելով Թուրքիայի ու Ադրբեջանի միջև հատուկ
հարաբերությունները՝ մենք զգացինք, որ պետք է արձագանքենք: Մենք շատ բան
ենք արել՝ կանխելու համար այս ագրեսսիան և գտնելու երկխոսության ու կողմերի
մեջ համաձայնության ճանապարհ: Ցավոք սրտի, դա չստացվեց: Այդ պատճառով էլ
որոշեցինք փակել մեր սահմանը, բայց, իհարկե, դրանից հետո էլ փորձում ենք
օգնել երկու երկրներին լուծել հակամարտությունը միջազգային հանրության և
Մինսկի խմբի աջակցությամբ: Իսկ ինչ վերաբերվում է նրան, թե սա նախապայման է
հայ-թուրքական հարաբերությունները կարգավորելու հարցում, սա նախապայման չէ,
սակայն մենք պետք է հասկանանք, որ տարածաշրջանի հակամարտությունները պետք է
դիտարկել որպես ավելի լայն տարածաշրջանային խաղաղության հեռանկարի մաս:
Դրա համար ենք մենք ասում, որ հայ-թուրքական հարաբերությունների
բարելավումը պետք է առաջ ընթանա միասին այլ հակամարտությունների
կարգավորմամբ, և առաջին հերթին հայ-ադրբեջանական հակամարտության
լուծմամբ: Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ
քայլերը կօգնեն լուծել Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հակամարտությունը:
Միևնույն ժամանակ, այդ ճակատում դրական քայլերը կնպաստեն Թուրքիայի և
Հայաստանի միջև հարաբերությունների կարգավորմանը: Միայն դրանից հետո մենք
կարող ենք կառուցել տարածաշրջանային խաղաղության հեռանկարը, որտեղ բոլորը
կօգտվեն խաղաղության դիվիդենտներից: Առանց դա նախապայման դարձնելու, մենք
կարծում ենք, սա է առավել իրատեսական և գործնական միջոցը՝ երկու հարցերը
զուգահեռաբար լուծելու համար և փորձելու ստեղծել փոխլրացնող կապ այդ
երկուսի միջև:
Դրա համար ենք մենք հանդես գալիս նոր կրեատիվ մտքերով։ Օրինակ՝ ես
դեկտեմբերին նախարար Դավութօղլուի հետ եղել եմ Երևանում, որտեղ երկար
զրուցեցինք արտգործնախարար Նալբանդյանի հետ: Մենք մտքեր փոխանակեցինք, թե
ինչպես վերկենդանացնենք հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման
գործընթացը, որ դա փոխլրացնի հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը լուծելու
ջանքերը։ Սա ճիշտ ճանապարհն է առաջ շարժվելու և մենք շարունակելու ենք այդ
ուղղությամբ աշխատել:
2009թ. Ցյուրիխում Հայաստանի և Թուրքիայի միջև ստորագրված
արձանագրությունները ե՞րբ կվավերացվեն Թուրքիայի խորհրդարանում:
– Այդ արձանագրությունները դեռ խորհրդարանում են և սպասում են վավերացման:
Դա որոշակի գործընթաց է: Բայց մենք գիտենք, թե ինչու վավերացման գործընթացը
չավարտվեց անմիջապես դրանց ստորագրումից հետո։ Շատ չանցած՝ 2009 թ.
Հայաստանի ՍԴ հանդես եկավ արձանագրությունների մասին հայտարարությամբ, ինչը
ստեղծեց բոլորովին նոր կոնտեքստ, որը դեմ է արձանագրությունների խոսքին ու
ոգուն: Այն ինչ- որ չափով կիսեց արձանագրությունները` խախտելով նրա
ամբողջականությունը: Ինչ հասկացանք մենք արձանագրություններից և ինչ
հասկացաք դուք, բոլորովին տարբեր բաներ են: Եվ դա էր պատճառը, որ մենք
չկարողացանք առաջ տանել վավերացման գործընթացը:
Ավելին, ինչպես ես բացատրեցի, արձանագրություններն ու հարաբերությունների
բարելավումը Հայաստանի հետ տարածաշրջանային կոնտեքստի մի մասն է: Եվ
հայ-թուրքական համբերությունների բարելավումը պետք է առաջ գնա ձեռք ձեռքի
այլ հակամարտությունների կարգավորմամբ: Ես ընդգծում եմ, որ
հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը նախապայման չէ մեզ համար, դա ուղղակի
գործնական անհանգստություն է: Ահա դա է պատճառը, թե ինչու մենք այդքան
ուշացրինք վավերացումն ու առաջ չընթացանք Հայաստանի հետ հարաբերությունները
բարելավելու գործում: Սակայն մինչև հիմա մենք հավատարիմ ենք
հարաբերությունների բարելավման գաղափարին և արձանագրությունների
վավերացմանը: Դրա համար մենք պետք է սերտ համագործակցենք ու խոսենք
Հայաստանի հետ` տեսնելու թե ինչն է հատկապես մեզ հետ պահում նպատակին արագ
հասնելու համար։
Քննարկելով, Հայաստանի հետ երկխոսության միջոցով, կարծում եմ կարող ենք
այդ ուղղությամբ արձանագրել որոշ առաջընթաց: Այդ պատճառով իմ նախարարը
դեկտեմբերին մեկնեց Հայաստան և զրուցեց իր գործընկերոջ՝ պրն. Նալբանդյանի
հետ: Կարծում եմ, որ ապագայում, եթե ի վիճակի լինենք շարունակել այդ
երկխոսությունը, ի վիճակի լինենք հասկանալ միմյանց, այդ ժամանակ էլ ավելի
կմոտենանք արձանագրությունների վավերացմանն ու հայ-թուրքական
հարաբերությունների բարելավվմանը:
Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանը մի քանի օր առաջ Թուրքիայի նախագահին
հրավիրեց Հայաստան` հաջորդ տարի ապրիլի 24-ին մասնակցելու Հայոց
Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին: Կընդո՞ւնի Թուրքիայի նախագահը ՀՀ
նախագահի հրավերը:
– Թույլ տվեք չմեկնաբանել հայտարարությանն առանց տեսնելու։ Միգուցե՝ ավելի
ուշ կխոսենք դրա մասին։ Ելնելով 1915թ-ի իրադարձությունների մասին մեր
դիրքորոշումից՝ կարծում եմ, որ առաջին հերթին պետք է երկխոսություն
ունենանք՝ երկու երկրների կառավարությունները, պատմաբաններն ու մարդիկ
միմյանց հետ, հասկանալու պատմության այդ հատվածը: Դա է պատճառը, որ
Թուրքիան առաջարկել է ստեղծել հայ և թուրք պատմաբանների հանձնաժողով, , որպեսզի ուսումնասիրի պատմության այդ ժամանակաշրջանը, լույս սփռի մեր
ընդհանուր պատմության այս հատվածի վրա:
Սակայն մինչև հիմա մենք հայկական կողմից չենք ստանում դրական պատասխան:
Իսկ դա անհրաժեշտ է: Եթե մենք համաձայնության գանք, թե ինչպես ենք
բացատրում մեր անցյալը, ապա պետք է բացենք մեր արխիվները: Թուրքական կողմը
բացել է իր արխիվները և յուրաքանչյուր հետազոտող՝ այդ թվում հայերը, կարող
են գալ ու ուսումնասիրել յուրաքանչյուր փաստաթուղթ, որը կապված է այդ
ժամանակաշրջանի հետ:
Հայաստանը նույնպես պետք է բացի իր արխիվները, եւ ընդհանրապես նրանք, ովքեր
ունենք փաստաթղթեր դրա մասին. Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ն, Մեծ Բրիտանիան, Գերմանիան, Ֆրանսիան պետք է նույնը անեն: Դրանից հետո մենք կտեսնենք փաստերը ու
կկարողանանք հաստատել դրանք ու կհասնենք միասնական, ուղղակի
հիշողությունների՝ առանց մեր սեփական հիշողությունները պարտադրելու
միմյանց: Մենք ակնկալում ենք, որ հայկական կողմը դրական կարձագանքի մեր
հանձնաժողով ստեղծելու մասին առաջարկին, ինչից հետո կարող ենք սկսել աշխատել
այս հարցի շուրջ:
Եվ ի՞նչ կցանկանաք ավելացնել վերջում: Միգուցե չանդրադարձանք մի հարցի,
որը դուք կարևորում եք:
– Ես ուղղակի կասեմ, որ մինչ ոմանք վարչապետի ուղերձը կհամարեն տակտիկական
քայլ, պետք է ուշադիր ուսումնասիրեն այն: Ես խորհուրդ եմ տալիս իմ հայ
ընկերներին ու գործընկերներին ուշադիր կարդալ այս ուղերձը առանց որևէ
նախատրամադրվածության և հասկանալ իրականում ինչ է այն նշանակում, ինչ է այն
փորձում հասցնել հայկական կողմին: Ես հավատում եմ, որ սրա հիման վրա մենք
իսկապես կարող ենք հաստատել իմաստալից և խոստումնալից երկխոսություն, որում
Թուրքիան միանշանակ պատրաստ է ներգրավվել:
Գիտա Էլիբեկյան
