«Պետք է պահանջատեր լինել՝ ապացուցելով, որ կանք ու պակաս չենք հասարակության մյուս անդամներից»
«Մեկուսացման պատը» այն բաժանարար գիծն է, որը երկու մասի է բաժանում հաշմանդամություն ունեցող երեխաների կյանքը Հայաստանում: Մի կողմում սեփական տան չորս պատերն են կամ հատուկ մասնագիտացված մանկատները, մյուս կողմում՝ այն աշխարհը, որտեղ նրանց մուտքն արգելափակում են ավանդույթներն ու հանրության վերաբերմունքը՝ արդյունքում զրկելով այս երեխաներին զարգացման հնարավորություններից, սահմանափակելով նրանց իրավունքները կյանքի տարբեր ոլորտներում:
17-ամյա Արմեն Սարգսյանը նույնպես ապրում է «մեկուսացման պատով»: Մի կողմում իրենց տունն է, իրենց բակը, մյուսում՝ այն մեծ աշխարհը, որտեղ նրա տեղը դատարկ է մնացել: Արմենն ունի հենաշարժական խնդիրներ: Դպրոց երբեք չի հաճախել: Նախնական կրթությունը ստացել է տնային պայմաններում՝ երեք տարի:
«Դժվար էր մեզ համար տանել-բերելը, և հետո՝ իր համար էլ այդպես ավելի լավ էր, տղա է, շրջապատում նեղվում է այդ տեսքով: Մենք իր համար ամեն ինչ անում ենք, հիմա ի՞նչ անենք, իր ճակատագիրն էլ այսպես եղավ»,- ասում է քույրը՝ Կարինե Սարգսյանը:
Կարդացեք նաև
«Հույսի կամուրջ» հ/կ հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց շահերի պաշտպանության պատասխանատու Զառա Բաթոյանը, ով նույնպես ունի հենաշարժական խնդիրներ և ժամանակին տնային ուսուցում է ստացել, համարում է, որ դա լիարժեք կրթություն չէ:
«Անարդար է հաշմանդամության պատճառով մարդուն զրկել կրթությունից, քանի որ նա գիտելիքը յուրացնելու ոչ մի խնդիր չունի: Հաճախ հարազատներն են տվյալ երեխայի ապագան կանխորոշում, ասելով, որ վերջ՝ էլ ի՞նչ անձնական կյանք, կամ՝ սովորում է որ ի՞նչ անի, ի՞նչ մասնագիտություն, մենք իրեն կպահենք: Ստացվում է՝ կա՛մ իրեն անտեսում են, կա՛մ երբեմն շատ գերխնամք է դրսևորվում, ինչի արդյունքում էլ մարդուն զրկում են սեփական կյանքն ինքնուրույն տնօրինելու իրավունքից»,- ասում է Բաթոյանը:
ՄԱԿ-ի Մանկական հիմնադրամի կրթական ծրագրերի ղեկավար Մերի Պողոսյանն էլ նշում է, որ տնային ուսուցումը պետք է լինի միայն ծայրահեղ դեպքում, երբ երեխայի համար ուղղակի անհնար է դպրոց գնալը:
«Տնային ուսուցման պայմաններում անհնար են հաղորդակցումը, սոցիալականացումը: Նրանց համար ամենակարևորը դպրոց գնալու պահն է, ա՛յ, նրանք ասում են՝ ընկերներս… ու նրանց համար այդ շփումը իր ընկերների հետ ավելի կարևոր ձեռքբերում է, քան ուսման մեջ ձեռքբերումը: Չէ՞ որ նա որպես երեխա ուզում է շփվել, ընկերներ ունենալ, դուրս գնալ, իսկ տնային ուսուցումը այդ բացը չի լրացնում»,- բացատրում է Պողոսյանը:
Հայաստանի կառավարությունը վավերացրել է «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» ՄԱԿ-ի կոնվենցիան դեռևս 2006 թվականին, հանձնառելով «ապահովել և խթանել հաշմանդամություն ունեցող բոլոր անձանց մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների լիարժեք իրագործումը»:
Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության հաշմանդամների և տարեցների հիմնահարցերի վարչության գլխավոր մասնագետ Աննա Հակոբյանը նշում է, որ «ՀՀ-ում հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության մասին» օրենքը առաջին անգամ ընդունվել է 1993-ին: 2009 թվականից մշակվում է սոցիալական մոդելի նոր օրենքի նախագիծ, որում հաշմանդամությունն արդեն դիտարկվում է որպես անձի և միջավայրի համակցություն և ոչ թե հիվանդություն, ինչպես նախկինում:
Այդուհանդերձ հասարակությունում տիրող կարծրատիպերն ու բարքերը, որոնք նաև Խորհրդային Միության ժառանգության հետևանքն են, երբ հաշմանդամություն ունեցող անձանց պարզապես հանրությունից մեկուսացնում էին, այսօր դժվարությամբ են կոտրվում:
Շատ ծնողներ հաշմանդամություն ունեցող երեխաներից հրաժարվում են 0-3 տարեկան ընկած ժամանակահատվածում, շատերը՝ հենց ծննդատանը, երբ հայտնի է դառնում, որ երեխան արատով է ծնվել, շատերը չեն հրաժարվում, սակայն երեխային պահելով տանը՝ թաքցնում են նրան արտաքին աշխարհից:
Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության աշխատակազմի ընտանիքի, կանանց և երեխաների հիմնահարցերի վարչության գլխավոր մասնագետ Կարինե Խաչատրյանը բացատրում է, թե ինչ է հիմնականում տեղի ունենում նման ընտանիքներում:
«Կոնֆլիկտ է առաջանում, հայրերը հիմնականում ձեռքերը լվանում են ու հեռանում ընտանիքից՝ ամեն ինչ թողնելով կնոջ վրա: Մեկ երեխայից բացի, ընտանիքում լինում են նաև այլ երեխաներ, կինը, պատահում է՝ չի աշխատում, առաջանում են սոցիալական խնդիրներ: Մեկ հիվանդ կամ հաշմանդամ երեխայի ներկայությունը արդեն իսկ բերում է բազմաթիվ խնդիրներ ընտանիքում,- ասում է Խաչատրյանը` հավելելով.
«Մանկատուն հանձնելու հիմնական պատճառը սոցիալական վատ վիճակն է, չնայած պետք է ասեմ, որ նաև շատ փոխվել է վերաբերմունքը, ու, ասենք, ծնողը որոշում է հանձնել երեխային արդեն 15 տարի պահելուց հետո, քանի որ ինքն էլ է վատառողջ դառնում ու չի կարողանում այլևս բարձրացնել կամ իջեցնել երեխային, երեխան էլ ավելի ագրեսիվ է դառնում»:
Խաչատրյանը նշում է, որ հիմնականում երեխաներից հրաժարվում են ծննդատնից, երբ երեխան խնդիրներով է ծնվում:
«Կարող է՝ երեխան առանց մատի ծնված լինել, ու նրանից հրաժարվեն: Երեխան ֆիզիկական ու մտավոր ինչ խնդիրներ էլ ունենա, ինչ տարիքում էլ լինի, զգում է ծնողի ջերմությունը: Արատով նորածնին հիվանդանոցից տեղափոխում են մանկատուն, ջերմությունը միանգամից բարձրանում է ու արագ մահանում է, մինչդեռ գուցե ապրեր դեռ մեկ շաբաթ էլ: Զգայական ինչ մակարդակում էլ լինեն, ծնողի հետ կապը զգում են»,- ասում է Խաչատրյանը:
Ըստ պաշտոնական վիճակագրության՝ Հայաստանում ապրում է 8000 հաշմանդամություն ունեցող երեխա: Նրանցից 560-ը գտնվում են երեք մասնագիտացված մանկատներում՝ Գյումրու «Երեխաների տանը» (0-6 տարեկան երեխաների համար), Նոր Խարբերդի մասնագիտացված մանկատանը (6-18 տարեկանների համար) և Մարի Իզմիրլյանի անվան մանկատանը:
Այսօր պետության քաղաքականությունը միտված է մանկատների բեռնաթափմանը, ինչին և ուղղված էր 2010 թվականից ներառական համակարգի ներդրումը Հայաստանում, ինչն էլ իր հետ բերեց գիտակցության ու վերաբերմունքի փոփոխություն:
Հաշմանդամություն ունեցող երկու երեխաների մայր Մերի Մարտիրոսյանն անցել է այդ դժվարին ճանապարհը, կոտրել օտարների կարծրացած վերաբերմունքը իր ընտանիքի հանդեպ:
«Աղջկաս, ով հենաշարժական խնդիրներ ունի, հեշտությամբ ընդունեցին դպրոցում, տղայիս՝սվիններով, բայց ժամանակը շատ բան փոխեց: Հիմա Սամվելը եթե անգամ դասի ժամանակ կանգնի, քայլի կամ դասարանից դուրս գա, կամ մի ձայն արտաբերի, երեխաներն արդեն սովորել են նրան, խտրական վերաբերմունքի չեն արժանացնում»,- ասում է Մարտիրոսյանը:
ՄԱԿ-ի Մանկական հիմնադրամի կրթական ծրագրերի ղեկավար Մերի Պողոսյանը կարծում է, որ օդի մեջ վերաբերմունք չի փոխվում:
«Վերաբերմունքը փոխվում է այն ժամանակ, երբ այդ մարդուն տեսնում են իրենց կողքին, իրենց դասարանում: Տեսնում են աուտիզմով երեխային և հասկանում, որ դրա մեջ որևէ խնդիր չկա, նրան ընկալում են որպես դասարանցի ու իրենց ընկեր, որպես մարդ, ու հենց այդ ժամանակ էլ դադարում են նրա մեջ տեսնել հաշմանդամին, դաուին: Տեսնում են ընդամենը Պողոսին կամ Պետրոսին, ով ունի նաև հաշմանդամություն»,- ասում է նա:
Կոտրվող կարծրատիպերից մեկն էլ վերաբերում է լսողության խնդիրներ ունեցող երեխաներին, որոնց ծնողները հաճախ թույլ չեն տալիս, որ երեխան ժեստերի լեզվով խոսի, որպեսզի մարդիկ չիմանան, որ նա խուլ է:
Ժեստերի լեզվի ուսուցիչ, սուրդոթարգմանիչ Զուբեյդա Մելիքյանն ասում է, որ ծնողները գերադասում են, որ երեխան սովորի բառային խոսքը, մինչդեռ ժեստերի լեզուն ու բառային խոսքը պետք է հավասարազոր լինեն:
«Խփում են երեխայի ձեռքերին, որ ժեստերով չխոսի, իհարկե, առաջընթաց կա, ծնողների վերաբերմունքը փոխվում է ժեստերի լեզվի նկատմամբ, բայց դժվարությամբ: Չեք պատկերացնի, ծնողը գալիս է դպրոց ու ինձ ասում. «Կյանքում չհավատաս՝ իմ երեխեն ժեստերի լեզվով չի՛ խոսելու»: Ծնող ունեինք, որ երեխային արգելում էր նստել իմ դասերին, որովհետև ծնողն է երեխայի համար ընտրում ՝ բառայի՞ն, թե՞ ժեստերի խոսք,- պատմում է Մելիքյանը.
«Մեր ծնողներն ահավոր բարդույթներ ունեն. ծնվեց խուլ երեխա՝ հայրը թքում է էդ երեխայի վրա, գնում Ռուսաստան, սկեսուրը մռութ ա անում, այդ դեպքում ի՞նչ անի մայրը միայնակ: Բայց ծնողներ էլ կան, որ իրար թիկունք են կանգնում»:
Մելիքյանը կարծում է, որ խնդիրը մեր մտածողության մեջ է՝ ամաչում ենք, սիրում ենք դիմակ հագնել, չենք ընդունում իրականությունն այնպիսին, ինչպիսին կա:
Կարինե Խաչատրյանը կարծում է, որ վերաբերմունքի փոփոխության վրա բավական հաջող ազդեցություն են ունենում դաշտում աշխատող ՀԿ-ները:
«Հույսի կամուրջ» հ/կ-ն կլոր սեղան էր կազմակերպել, ես նույնպես մասնակցում էի ու այնքան լավ զգացի ինձ… չէի տեսել նման ծնողների, ես անընդհատ տեսնում եմ երեխայից բաժանվող ծնողի, հանձնող ծնողի, հիմնականում նրանք մերժում են այդ երեխաներին, իսկ իմ տեսածները լուսավոր մայրեր էին»,- ասում է նա:
«Սպիտակ բազե» հաշմանդամություն ունեցող անձանց շահերի և իրավունքների պաշտպանության ՀԿ նախագահ Մարինե Ասատրյանը, ով նույնպես հենաշարժական խնդիրներ ունի, ասում է, որ հանրությունը երբեք չի փորձի իրենց դժվարությունները կիսել, եթե իրենք պահանջատեր չլինեն:
«Ես հաղթահարել եմ ու ազատված եմ կարծրատիպերից: Չեն զարմանում, երբ ինձ տեսնում են կինոյում կամ թատրոնում: Ամեն ինչ կախված է, թե մենք ինչքան ենք տնից դուրս գալիս: Պետք է հաղթահարենք այդ խնդիրը մեր ընտանիքներում ու հետո դուրս գանք փողոց, ու փորձենք պահանջատեր լինել՝ ապացուցելով, որ կանք ու պակաս չենք հասարակության մյուս անդամներից»,- ասում է Ասատրյանը:
Գայանե ՄԿՐՏՉՅԱՆ
«Հանուն հավասար իրավունքների» նախաձեռնություն
Ծրագրի ղեկավար և խմբագիր՝ Գայանե Աբրահամյան
Հեռախոս: +37498 566 886
Էլ. հասցե: [email protected]
Ֆեյսբուք: https://www.facebook.com/profile.php?id=100007800990200
Թվիթեր: https://twitter.com/4equalrightsarm
