Արեւմտահայերէնի պահպանման եւ զարգացման
Դ) Առաջ քաշելու տուեալ երկրում հայալեզու մանկական ֆիլմերի ալիք ունենալու հարցը: Խնդիրն այն է, որ հայ երեխաները արդէն 2-3 տարեկանում (անկախ այն բանից, որ ծնողները նոյնիսկ չգիտեն այդ երկրի լեզուն) տիրապետում են տուեալ երկրի օտար լեզուին՝ ամէն օր հեռարձակուող մանկական մուլտ. ֆիլմերի շնորհիվ: Մեր հայկական հեքիաթների բարբառային լեզուն եւ մանկական խրթին ֆիլմերը սփիւռքահայ մանուկին անհասանելի են, ուստի հարկ կը լինի կիրառել կամ ստեղծել օտար լեզուից գրական հայերէնի թարգմանող յատուկ աւտոմատ սարքեր, որպէս զի հայ մանուկը վաղ տարիքից սկսած կարենայ ամէն օր հետեւել հայերէն հաղորդումներին՝ այդ կերպով տիրապետելու համար մայրենիին, որովհետեւ մեր «զարգացած» ծնողները ընտանիքում յաճախ օտարախօս են դառնում՝ անկախ ունեցած մակարդակից: Նկատի առնենք, որ շատ տեղերում գործում են հայկական մէկ ժամեայ հաղորդումներ, որոնց լուրերի փոխարէն (դրանք հասանելի են համացանցով ու մամուլով) ցանկալի է տալ մանկական հայերէն ծրագրեր:
Ե) Լուծելու համար սփիւռքի հայկական դպրոցներում արեւելահայերէնում պահպանուած եռահունչ համակարգի արտասանութեան (հնչումի) եւ երկու ճիւղերի մերձեցմանը նպաստող լեզուական որոշ կարեւոր ընդհանրացումներ ուսելու խնդիրը՝ Հայաստանից գործուղուած, արեւմտահայերէնին եւ դասական ուղղագրութեանը ծանօթ ուսուցիչների միջոցով:
— Հարցը վերաբերում է մեր գրաբարից աւանդուած եռահնչիւն (բ.պ.փ,- գ.կ.ք,- դ.տ.թ,- ձ.ծ.ց-, ջ.ճ.չ.) արտաբերմանը վարժեցնելուն՝ յատկապէս դասական սփիւռքի ընտանիքների զաւակների համար:
–Եռահունչ ուսուցումը նաեւ պահանջուող պայման է առաջիկայում ստեղծուելիք համազգային հայկական միասնական տառադարձութիւնից օգտուել կարենալու համար, որովհետեւ անիմաստ է արեւելահայի եւ արեւմտահայի տարբեր հնչումների պատճառով ստեղծել տարբեր տառադարձական համակարգեր:
–Անհրաժեշտաբար, պէտք է նաեւ ուսուցել որոշ ընդհանուր եզրոյթներ: Օրինակ՝ արեւմտահայ երեխային minute-ը սովորեցնել ոչ թէ որպէս վայրկեան, այլ՝ րոպէ, իսկ second-ը երկվայրկեանի փոխարէն՝ վայրկեան: Եւ քանի որ second նշանակում է ե՛ւ երկրորդ, ե՛ւ վայրկեան, հաւանաբար այս երկու իմաստի թարգմանութեամբ էլ, ըստ մեզ, ստեղծուել է երկվայրկեան արհեստական եւ սխալ բառը:
–Սփիւռք հրաւիրուած ուսուցիչները պէտք է իրականացնեն ուսուցման պարտադիր միակերպութիւն՝ ընդհանուր դասական ուղղագրութեամբ, թոյլ չտալով պարսկահայ կամ հայաստանեան տարբեր ուղղագրութիւնների գործածում:
Զ) Ապահովելու հայրենիքի (բնականաբար նոյնը՝ սփիւռքի) դպրոցներում մայրենի լեզուի դասաւանդումը՝ մեր գրական լեզուների ընդհանուր բառապաշարի ուսուցմամբ: Սա եւս կը նպաստի լեզուական երկու հատուածների մերձեցմանը, նպաստելով միմեանց հաղորդակցուելիս փոխհասկացութեան մեծացմանը, արեւմտահայ եւ արեւելահայ գրականութեան դիւրըմբռնմանը, հայերէնի օգտագործուող բառապաշարի (փոխ)հարստացմանը եւայլն (օրինակ՝ ճերմակ-սպիտակ, սեպել- համարել կամ կարծել, այպանել-նախատել կամ անարգել):
Է) Արեւմտահայերէնի «բնակեցումը» Հայաստանում (յատուկ ընդգծում եմ):
Այս հարցադրումը ամենակարեւորն է՝ մեր նպատակադրման տեսակէտից եւ ունի երկու կարեւոր հանգրուան՝ մօտակայ եւ հեռագնայ: Դրանցից առաջինը՝ մօտական, արդէ՛ն պահանջուած է, մանաւանդ այժմ հայրենիքում գործող երկքաղաքացիութեան օրենքի ընձեռնած հնարաւորութիւնների շնորհիւ: Բնականաբար, հարկ է հայրենիքում դիւրացնել սփիւռքահայի հաղորդակցման հնարաւորութիւնները, որովհետեւ այսօր բացի սովորական զբօսաշրջութեան պահանջներից, մէջտեղ են եկել այլ ծրագրեր, որոնք մեծացնում են սփիւռքահայերի հոսքը դէպի հայրենիք: Դրանք են՝ «Արի տուն» ծրագիրը եւ երիտասարդական խմբերի այցելութիւնները, կամ՝ հայրենիքում տարբեր բնագաւառներին վերաբերող մասնագէտների համահայկական կառոյցների ստեղծումը եւ դրանց պարբերաբար համահայկական հաւաքների անցկացումը հայրենիքում, գործարարութեան (բիզնեսի) գնալով ծաւալուող միտումները, Հայաստանում անշարժ սեփականութիւն գնելու (հող, տուն, ամառանոց՝ արձակուրդները երկրում անցկացնելու համար) նկատուող աճը եւ վերջապէս, մշտական բնակութեան եկողների թէեւ փոքր, սակայն առկայ տենդենցը, մանաւանդ հայկական գաղթօճախներ ունեցող երկրներում պատերազմական իրավիճակների պատճառով, ինչպէս Իրաքի կամ Սիրիայի դէպքերում:
— Վերջերս հալեպահայերի ներգաղթի առընչութեամբ յիշեցի 2-3 տարի առաջ «Մեսրոպեան Ուխտ»-ից մեր ընկերոջ՝ Վաղարշակ Վարդանեանի առաջարկը՝ արեւմտահայերի փրկութեան վերաբերեալ: Նա առաջարկում էր Հայաստանի որոշակի տարածքում ստեղծել ինքնակառավարուող մի առանձին «գաճաճ» «Արեւմտահայաստան», բնակեցուած սփիռքահայերով (անկախ պետութիւն՝ պետութեան մէջ): Ես առաջարկեցի ստեղծել արեւմտահայերի պահպանման համար պետականօրէն երաշխաւորուած պատսպարանավայրեր (այսինքն «ռեզերուացիաներ», ինչպէս ԱՄՆ-ի ամերիկեան հնդկացիներինը): Դրանցում առնուազն մի քանի սերունդ կը կարողանային ապրել իրենց նիստ ու կացով, մշակոյթով, աւանդոյթներով եւ յատկապէս արեւմտահայերէն լեզուի պահպանումով: Ես նկատի ունէի իմ տեսած նախկին փորձը, երբ արտասահմանի Մալաթիոյ Կրթասիրաց Հայրենակցական Միութիւնը 1927-ին Հայաստանում հիմնեց Նոր Մալաթիա աւանը եւ այնտեղ բնակուեցին տարբեր երկրներից ներգաղթած մալաթիացիները, ապրելով Արեւմտահայաստանի Մալաթիայի կեանքով՝ մինչեւ 1939-40թթ. երբ Մոսկուայի որոշմամբ լեռնային գիւղերը վերացուեցին եւ մարդկանց քոչեցրին հարթավայրեր, Երեւանի շրջակայքը: Այդ որոշման հետեւանքով Սիւնիքի, Ապարանի, Կոտայքի շրջանների գիւղերից վերաբնակեցրին Նոր Մալաթիա: Նոյնն էր Արաբկիրի, Սեբաստիայի, Խարբերդի պարագան: Դրանք իւրատեսակ ռեզերուացիաներ էին, որ, ցաւօք, պետութիւնը չպահպանեց, իսկ յետոյ միացրեց Երեւան քաղաքին: Այսօր Աշտարակ քաղաքում հալեպահայերի համար բնակելի զանգուած են կառուցում: Եթէ պետութիւնը երաշխաւորի այդ հատուածի պահպանումը՝ առանց խառնելու ուրիշ տեղերի բնակիչների հետ, դա կը լինի հալեպահայերի՝ ոչ միայն մշակոյթի, բարքերի, ապրելակերպի (ընդհուպ խոհանոցը), այլ նաեւ նրանց մայրենիի՝ արեւմտահայերէնի պահպանման լաւագոյն ձեւը (իհարկէ, չի բացառւում աւելի ուշ, յետագայում տեղացիների հետ միաձուլման հնարաւորութիւնը): Այս մանրամասնութիւնը կարեւոր եմ համարում որպէս վերը նշածս՝ Հայաստանում արեւմտահայերէնի «բնակեցման» կարծիքին ի նպաստ փաստարկ եւ առաջարկ՝ հայրենի իշխանութիւններին: Սակայն այդ բնակեցումը կարող է լիարժէք լինել միայն հեռագնայ ծրագրի դէպքում: Այժմ դրա մասին:
Պատմական փորձը ցոյց է տալիս, որ, ի վերջոյ, սերունդներ անց, հայերի ձուլումը օտար երկրներում անխուսափելի է, մանաւանդ որ իսլամական երկրներից արագացուած արտագաղթը ուղղւում է դէպի Եւրոպա, Ամերիկա, ուր, կեանքի եւ ազատութեան լաւագոյն պայմաններից բացի, նաեւ կրօնական պատնէշի բացակայութեան պայմաններում խառն ամուսնութիւնները նոյնպէս նպաստում են ձուլումին: Այդ դէպքում վերանալու է գեղեցիկ ու ճոխ արեւմտահայերէնը եւ այդ լեզուն կրողը: Անկարելի է Հայրենիքում յարատեւող արեւելահայերէնով փոխանցել արեւմտահայերէնին բնորոշ գեղեցկութիւնը: Հնարաւոր չէ պահպանել Հ.Պարոնեանի երգիծանքի համն ու հոտը՝ արեւելահայերէն թարգմանելով, ոչ էլ պահպանել Դուրեանի կամ Մեծարենցի բանաստեղծութիւնների հմայքը: Այստեղ տեղին է ղեկավարուել Մանուկ Աբեղեանի խորհրդով. «Եթէ ուզում էք գրական լեզու ունենալ, արեւելահայ աշխարհաբարը պետք է հասկանալի լինի արեւմտահային եւ հակառակը… Ուղղագրութեան միասնութիւնը եւ ընդհանրութիւնը պայման է…»: Այո՛, հակառակ դէպքում արեւմտահայ արժէքները դուրս կը մնան մեր առօրեայ շրջանառութիւնից: Վերը նշեցինք, թէ ինչ է նշանակում կորցնել մեր արեւմտահայ մշակոյթով ստեղծուած համաշխարհային մեր նուաճումները: Սերունդները մեզ չեն ների: Հետեւաբար, յաւերժ գոյատեւող Հայաստանն է մեր գրական լեզուի միւս կարեւոր ճիւղի (չեմ ուզում ասել՝ երկրորդ ճիւղի)՝ արեւմտահայերէնի գոյատեւման ու պահպանման միակ երաշխիքը: Եւ դրա հիմքը այսօ՛ր է դրուելու: Պետականօրէ՛ն: ՀՀ Գիտութիւնների Ազգային Ակադեմիայի Լեզուի Հաստատութեան արեւմտահայերէնի նորաստեղծ կազմակերպութիւնն է հիմնաւորելու եւ պահանջելու երկրի ղեկավարներից՝ առնելու հետեւեալ քայլերը.
ա) Հայաստանի դպրոցների եւ Պետական ու Մանկավարժական Համալսարանների ուսումնական ծրագրերում մտցնել արեւմտահայերէնի պարտադիր ուսուցում (գրաւոր եւ բանաւոր):
բ) Արեւմտահայերի (սփիւռքահայերի) ստեղծած գրականութիւնը, որպէս կանոն, չթարգմանել արեւելահայերէնի եւ հրատարակել միայն գրողի լեզուով ու դասական ուղղագրութեամբ:
գ) Ստեղծել համահաւաք՝ երկու գրական լեզուների միացեալ բառապաշարով (գոնէ «օնլայն») նոյնիմաստ, բայց տարանուն բառերի բառարաններ, նոյն յօդուածում միաժամանակ զուգահեռաբար տալով երկու ճիւղերի հոմանիշ բառերը, առանց աւանդական այբբենական հերթականութեան պահպանման (օրինակ՝ ատամ բառի կողքին անմիջապէս կցել ակռայ բառը, ժամանակ բառի կողքին անմիջապէս դնել ատեն բառը կամ՝ ամաչել-խպնել, սառը -պաղ):
դ) Հայրենիքում արեւմտահայերէնով հրատարակել թերթեր, պարբերականներ, հաղորդել ռադիո եւ հեռատեսիլային ծրագրեր, կազմակերպել ասմունքի երեկոներ, ստեղծել արեւմտահայերէնով թատրոն կամ եղած թատրոններում սահմանել յատուկ օրեր:
ե) Արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի մերձեցմանը նպաստելու, նաեւ սփիւռքում եւ հայրենիքում ընդհանուր օգտագործման համար, ստեղծել օտար կամ միջազգային բառեզրերի հայկական համարժէքների ընդհանուր միասնական բառարան:
զ) Թոյլատրել Հայաստանի քաղաքացիներին՝ պետական հաստատութիւնների հետ գրագրութիւն վարել նաեւ իրենց իմացած արեւմտահայերէնով: Այս համատեքստում՝ պաշտօնապէս պետական լեզուն արեւելահայերէնը համարելով հանդերձ, երկու գրական հայերէնների իրաւունքները պէտք է հաւասար նկատել:
Սպասելի է, որ ՀՀ ԳԱԱ կառոյցում արեւմտահայերէնի նորաստեղծ բաժինը (ղեկավար՝ Ակադեմիայի թղթ. անդամ, դոկտ. փրոֆ. Արտեմ Սարգսեան) «Մեսրոպեան Ուխտ»-ի համագործակցութեամբ, Հր. Աճառեանի անուան լեզուի հաստատութեան եւ սփիւռքի նախարարութեան խողովակներով սերտօրէն կը զբաղուի այս հայեցակարգը կեանքի կոչելու հարցերով:
ՆՇԱՆ ՈՐԲԵՐԵԱՆ
(«Մեսրոպեան Ուխտ»
լեզուապահպանական միութիւն)
15 Յուլիսի 2013, Ռոտ-Այլըմտ (ԱՄՆ)
Յ.Գ. Արեւմտահայերէնի գրաւորի միակերպութեան հարցը՝ կը ներկայացուի առանձին, յաջորդիւ:
Կարդացեք նաև
«Առավոտ» օրաթերթ
